46.Szoa-Getto-ostatnie lata Żydów w Sarnakach.pdf

Getto - ostatnie lata Żydów w Sarnakach

Przedwojenne Sarnaki. Gęsta, przeważnie drewniana zabudowa, w miejscu dzisiejszego

skweru dwa rzędy domów, z których niemal każdy mieścił sklepik lub warsztat. Co środę

od świtu zaczynali rozstawiać kramy handlarze i rzemieślnicy. Chłopi z okolicy przywozili

furami worki zboża, cielęta, jajka. Jedni i drudzy handlowali, targowali się pomiędzy

sobą. W piątkowe popołudnie szames obchodził całe miasteczko stukając drewnianym

młotkiem w okiennice i jednostajnym głosem nawoływał do zamykania sklepów. Dla

sarnackich Żydów nadchodziła pora szabatu .

Mieszkało ich wówczas w Sarnakach 1400 (około 80% wszystkich mieszkańców). Modlili

się w drewnianej synagodze na miejscu dzisiejszego placu szkolnego. Mali chłopcy z

mozołem ślęczeli nad Talmudem i pobierali lekcje rachunków w chederze na przeciw.

Żydzi prowadzili kilkadziesiąt sklepików, warsztaty szewskie i krawieckie, cukiernie i

gospody. Młynarz Azryel Rosenbaum zainstalował prądnicę, dzięki czemu w Sarnakach

po raz pierwszy popłynął prąd i stało się możliwe elektryczne oświetlenie kościoła. Co

roku we wrześniu, w pierwszy dzień Rosz Haszana, nowego roku, Żydzi wędrowali nad

Sarenkę by odprawiać taszlich - pozbyć się grzechów wytrząsając je z zakamarków

ubrań do wody. Dwa tygodnie później przed świętem Sukot, ustawiali specjalne szałasy,

w których mężczyźni jedli posiłki i się modlili. Polacy z zaciekawieniem obserwowali

dziwne obrzędy. Tak działo się w Sarnakach aż do wybuchu II wojny światowej.

Docierające do Sarnak informacje o zachowaniu się Niemców spowodowały, że duża

cześć miejscowych Żydów postanowiła zawczasu salwować się ucieczką na wschód.

Podczas wrześniowej korekty przebiegu granicy sowiecko-niemieckiej, ówcześni

sojusznicy ustalili jej przebieg na linii Bugu. Dla ludności żydowskiej stwarzało to sporą

szansę. Pokonanie kilkunastu kilometrów i przeprawa przez rzekę wystarczyły by

znaleźć się w innym, bardziej przychylnym państwie. Sarnaki zaczęły opuszczać

pojedyncze osoby i całe rodziny. Spora część spośród nich korzystała z pomocy

krewnych w pobliskich Siemiatyczach. Nie do końca zdecydowani pozbyli się wątpliwości

podczas pierwszego spotkania z armią Hitlera. Niemcy, którzy pojawili się w Sarnakach,

zapędzili Żydów do stajni browarnych zmuszając ich do wyrzucania gnoju gołymi

rękoma. Właścicielce browaru, Marii Szumerowej, udało się wybłagać zwolnienie od tego

hańbiącego zajęcia niemłodego rabina Abrahama Kaca.

Jak wiele osób znalazło azyl za Bugiem, dokładnie nie wiadomo. Nie wszyscy mieli

bliskich, u których mogli się schronić, część pozostała w trosce o życiowy dorobek. Nikt

chyba nie wyobrażał sobie tego co zdarzyć się miało w ciągu kilku następnych lat.

Pewnym jest jednak, że ucieczka na sowiecką stronę nie dla wszystkich oznaczała

ocalenie. Trafiali znacznie dalej niż do Siemiatycz wywożeni na Syberię i Daleki Wschód.

W Sarnakach pozostała mniej niż połowa przedwojennej społeczności. Ucieczki przez

Bug trwały mimo ustanowienia granicy, w ten sposób na druga stronę starali przedostać

się nie tylko miejscowi. Na pogranicznych wówczas stacjach kolejowych przed Bugiem

wysiadali Żydzi jadący z różnych miast Generalnego Gubernatorstwa. Zorganizowanym

przerzutem ludzi na sowiecką stronę trudnili się nadbużańscy rybacy.

Opustoszałe Sarnaki niebawem znów napełniły się ludźmi. Niemcy oczyszczali z Żydów

tereny II Rzeczpospolitej przyłączone administracyjnie do III Rzeszy. Już w końcu zimy

1940 do Sarnak przesiedlono około 800 żydowskich mieszkańców miasteczka Błaszki

koło Kalisza. Schronienia wypędzonym musieli udzielić Żydzi pozostali w Sarnakach.

Rok później, zimą 1941 roku, na Polaków spadł podobny ciężar - musieli przyjąć

wysiedleńców z Pomorza.

Dla opanowania coraz trudniejszej sytuacji lokalowej i żywnościowej utworzono Judenrat

(Radę Żydowską) i Komitet Pomocy. W szczególnie trudnej sytuacji znajdowali się

uchodźcy. W początkach 1941 roku prezes Komitetu Zajf tak pisał o ich sytuacji: Ludzie

ci obdarci i głodni są pozbawieni wszelkich środków do życia. Społeczeństwo nasze robi

ze swojej strony wszystko dla tych nieszczęśliwych co jest w ich mocy, nie są oni jednak

w stanie ulżyć tym ludziom w ich niedoli, gdyż w lwiej część sami są pozbawieni

egzystencji a ilość wysieleńców znacznie przewyższa liczbę stałych mieszkańców . List

ów skierowany do Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Krakowie kończy powtórzone

trzykrotnie S.O.S.

Mniej więcej w tym samym czasie dokonał się los sarnackiej synagogi. Drewno

powalonej przez Niemców konstrukcji powoli nikło w piecach zziębniętych Pomorzan.

Zniszczenie istniejącej od dwustu lat bóżnicy miało dla Żydów niewątpliwie charakter

symboliczny. Znacznie bardziej dotkliwy cios spotkał ich w pierwszym dniu inwazji na

ZSRR. Nalot odwetowy 22 czerwca wzniecił potężny pożar. W pożodze spłonęła

zabudowa rynku i kwartału położonego na południe. W przeludnionym miasteczku zrobiło

się jeszcze ciaśniej.

Komitet Pomocy podjął niezbędne działania by ulżyć niedoli stłoczonych w nieludzkich

warunkach ludzi. Dzięki wsparciu finansowemu charytatywnej organizacji American

Jewish Joint Distribution Committee i ofiarności miejscowych najbiedniejsi w getcie

dostawali chleb. Pomoc ta nie pokrywała w pełni potrzeb, kilkaset kilogramów pieczywa

na miesiąc (650 kg w marcu '41) dla poszczególnych osób oznaczało zaledwie

pojedyncze kromki dziennie. W maju doszło do uruchomienia kuchni, która jeszcze w

tym samym miesiącu miała wydać ok. 5,5 tys. obiadów. Dużą część rozdawano

bezpłatnie, głównie pośród Żydów z Błaszek i osób wykorzystywanych do prac na rzecz

okupanta.

Codziennie grupa mężczyzn wyruszała na roboty organizowane przez Niemców.

Jeszcze przed inwazją na ZSRR Żydów wykorzystywano do budowy strategicznych dróg

w kierunku Mierzwic i Hołowczyc. Mieszkańcy Sarnak obserwowali pośpiech z jakim

okupanci starają się ukończyć budowę. Ofiarą tej gorączki padło ogrodzenie kirkutu.

Sami Żydzi zostali zmuszeni by kamień po kamieniu rozebrać mur okalający miejsce

wiecznego spoczynku ich przodków. Każdego dnia kilkanaście osób wędrowało do pracy

na stację kolejową Platerów. Jeszcze zimą żydowskimi rękoma Niemcy budowali linię

telefoniczną z Sarnak do Zabuża. Wspomina pan Wincety Cybulski: niektórzy Żydzi mieli

pozwolenie, wychodzili, niektórzy pracowali. Ganiali ich do roboty. Na przykład 40-ty rok,

zimą, budowali telefony do Zabuża. To ja jeszcze woziłem tych Żydów. Mróz, a oni

wielkimi takimi szczypcami piach wybierali z dołów pod słupy . Za wybrańców mogli się

uważać ci Żydzi, których skierowano do prac w gospodarstwach. Kobieta, która

pomagała w 12-hektarowym gospodarstwie Cybulskich tylko dzięki temu mogła dożywiać

rodzinę.

Nie był to koniec, jesienią tego roku utworzono getto. W październiku władze okupacyjne

wydały rozporządzenie, na mocy którego do Sarnak przeniesiono Żydów z sąsiednich

gmin Górki, Łysów i Kornica. Około 1200 osób zamkniętych zostało w ciasnym kwartale

pomiędzy dzisiejszymi ulicami 3-go Maja, Szkolną, Berka Joselewicza i Kolejową.

Wzdłuż ulic ustawione zostały drewniane słupy z naciągniętymi nań drutami kolczastymi.

Tablice głosiły: Za wyjście z getta grozi kara śmierci .

Mimo uwłaczających warunków, życie musiało toczyć się dalej. Na szczęście getta nie

strzegła liczna załoga. Posterunek żandarmerii mieścił się dopiero w odległym o 5

kilometrów Platerowie. Zarówno Żydom udawało się wymykać poza ogrodzenie jak i

Polakom wchodzić do getta. Nocami odbywał się handel żywnością. Dla Jakowa

Chaszkiesa, który po ucieczce z getta resztę wojny przeżył w ukryciu, tamte okoliczności

wydawały się nawet całkiem znośne: wiele to kosztowało ludność żydowską, ale w ogóle

nie najgorzej obchodzili się z Żydami, można było by tak żyć do końca wojny .

Z pewnością dla tych, którzy wycofania się Niemców oczekiwali ukrywając się w leśnych

ziemiankach, stogach, strychach czy jamach wydrążonych w gnoju, czasy getta nie

wydawały się ostatecznością. Trafiali na różnych ludzi. Niektórzy, jak mieszkający na

skraju mierzwickiego lasu Sarnowscy, podkarmiali i dawali schronienie ukrywającym się.

Byli też tacy, którzy na ukrywających się w ziemiance wylewali wiadra wrzątku...

Historia sarnackiego getta dobiegła końca w maju 1942. Mieszkańcy Sarnak i najbliższej

okolicy dostali nakaz dostarczenia podwód. Więzioną w ciasnym kwartale za drutami

ciżbę przetransportowano furmankami do gett w Łosicach i Mordach. Wieźli ze sobą co

mieli. Jeden z ówczesnych furmanów wspomina właścicielkę sklepu łokciowego Gitlę

Grajcar, która zabrała ze sobą bele materiału. Prawdopodobnie nie spodziewała się

tragicznego końca, być może też jedyną walutą, która jej pozostała i za którą mogła

kupować żywność był towar z nieistniejącego sklepu.

W zamkniętych dzielnicach Łosic i Mordów sarnaccy Żydzi przebywali jeszcze kilka

miesięcy. Z końcem lata ostatecznie "rozwiązano" kwestię żydowską w okręgu

siedleckim. Hitlerowskie Vermchtungskommando na kilka dni przerwało wysiedlanie

getta w Warszawie i tą samą działalnością zajęło się w prowincjonalnych miasteczkach

dystryktu warszawskiego. żołnierze mieli już doświadczenie zdobyte w stolicy. Między 19

a 22 sierpnia mieszkańców gett w Łosicach i Mordach przepędzili pieszo do Siedlec.

Dotarli tam w sobotę, 22 sierpnia. W ciągu dwóch następnych dni pociągi wywiozły

niemal wszystkich do obozu zagłady w Treblince.

Rafał Zubkowicz, Sarnaki

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: