45.Szoa-Wojenne losy kaliskich Żydów.pdf

Wojenne losy kaliskich Żydów

Po wybuchu II wojny światowej, część ludności żydowskiej Kalisza ruszyła na pieszo do

pobliskich miast - Błaszek, Warty, Sieradza. Zamożniejsi udali się do Łodzi i Warszawy.

W pierwszych dniach wojny, co najmniej 20% żydowskich mieszkańców Kalisza opuściło

miasto. W drugiej połowie września większość uchodźców żydowskich z Kalisza

powróciła do swojego miasta. Lepiej sytuowani Żydzi, którzy na początku wojny uciekli w

popłochu do Łodzi i Warszawy, już nie powrócili.

Przemoc hitlerowska w stosunku do Żydów zamieszkujących Kalisz rozpoczęła się z

chwilą wkroczenia oddziałów Wehrmachtu do miasta. Bezkarne bicie Żydów,

bezczeszczenie miejsc kultu religijnego, grabieże, szykany i upokorzenia stanowiły

podstawę bytu ludności żydowskiej we wrześniowych dniach 1939r. Rozpoczęły się

łapanki, a schwytanych ludzi kierowano do ciężkich i brudnych robót fizycznych w czasie

których maltretowano ich fizycznie i moralnie . [1] Dla uciechy gawiedzi żołnierze niemieccy

rozpoczęli "zabawy" z Żydami, zmuszając ich do odprawiania modłów na ulicy, tańczenia

i śpiewania. Ulubionym zajęciem żołnierzy Wehrmachtu było zatrzymywanie

ortodoksyjnych Żydów i obcinanie, podpalanie lub wyrywanie im bród i pejsów oraz

nakaz dokonywania ablucji w Prośnie. Zatrzymywano także kobiety, kierowano je do

mycia podłóg (często musiały to robić własną odzieżą) i obierania kartofli. Był to jedynie

tylko wstęp do tego, co już za kilka tygodni miało spotkać tych ludzi - wysiedlenie i

zagłada.

Już w pierwszych tygodniach okupacji pojawiły się pierwsze zarządzenia dyskryminujące

Żydów. Wszelkie instytucje i organizacje żydowskie otrzymały zakaz jakiegokolwiek

działania, zakazano Żydom życia religijnego, zamknięto synagogi i bożnice, zagrabiono

cenniejsze przedmioty kultu religijnego i sprofanowano zwoje Tory. Miasto coraz bardziej

zaczęło nabierać charakteru niemieckiego. Usunięto wszystkie polskie napisy i

zastąpiono je niemieckimi, ulice otrzymały niemieckie nazwy, w oknach wystawowych

pokazały się podobizny Hitlera a zewsząd powiewały swastyki hitlerowskie . [2] W

zagadkowy też sposób, dnia 10 września, ponad całą szerokością ulicy Kanonickiej,

został zawieszony stary endecki transparent z napisem: "Kalisz bez Żydów".

Endecki transparent z 1937r., zawieszony ponownie w 1939r.

Z początkiem października wprowadzono szereg zarządzeń ograniczających prawa

Żydów. Pierwszym takim zarządzeniem był zakaz uboju rytualnego, a 9 października,

burmistrz Walther Grabowski, zakazał dokonywania aktów kupna i sprzedaży czynnych i

zamkniętych przedsiębiorstw handlowych. Dnia 10 października landrat (starosta)

Herman Marggraf wezwał do siebie kantora synagogi reformowanej przy ul. Krótkiej

Gerszona Hahna i nakazał mu utworzenie 25-osobowego Aeltestenratu (Rady

Starszeństwa Żydów). Do Rady weszli: Gerszona Hahna, adw. Józef Perkal, inż. Stefan

Cukier - fabrykant, Mosze Zajdel - kupiec, Abe Lewkowicz - prezes kupieckiego banku

żydowskiego, adw. Moryc Kacynel, dr med. Juda Płocki, dr Mosze Szlumper - członek

zarządu miasta i działacz Bundu, Leon Siemiatycki - kupiec, prezes zarządu kupieckiego

banku żydowskiego, Boruch Rzepkowicz - kupiec, członek zarządu rady banku, dr med.

Beatus, Izydor Wiśniewski - fabrykant, Ben-Cijon Arkusz - sekretarz żydowskiego

związku rzemieślników, dr med. Rafał Lubelski, dr med. Dawid Seid, Dawid Herman -

urzędnik, Lajzer Mic - kupiec, Ajzyk Fiszer - inżynier, Aleksander Poznański - kupiec,

Stefan Frenkel - fabrykant, Michał Ajzenberg - fabrykant, Leon Rynek - kupiec oraz Szyja

Kott - fabrykant. Sekretarzem Rady został Dawid Herman, a po jego wyjeździe z Kalisza,

Ben-Cijon Arkusz. Mimo że Przełożonym Rady władze niemieckie mianowały Hahna, to

faktycznie Radą kierował adw. Perkal.

Biura Rady Starszeństwa znajdowały się w gmachu gminy żydowskiej przy ul.

Kanonickiej. Jednym z pierwszych nakazów władzy niemieckiej było przeprowadzenie

spisu pozostałych w mieście Żydów. Spis oprócz nazwisk zawierał również dokładne

dane dotyczące wieku, liczby dzieci, posiadanych nieruchomości, sklepów i magazynów,

mebli, odzieży, bielizny, biżuterii, dewiz i sum pieniężnych ponad 2000 zł. Oszacowano,

iż w mieście pozostało 18 tys. Żydów. Władze okupacyjne bardzo szybko zorientowały

się, iż Żydzi mogą stać się doskonałym źródłem dochodu. Zaczęto domagać się

dostarczenia przez Radę większych sum pieniężnych oraz kosztowności. W tej sytuacji,

wobec braku środków, Rada nałożyła podatek na zamożnych kaliskich Żydów. Ponadto

Niemcy zobowiązali Radę do codziennego wysyłania robotników do prac na potrzeby

wojska i gestapo, czyniąc jednocześnie odpowiedzialną za punktualne przysyłanie

"zamówionych" robotników . [3] Do pracy codziennie kierowano 150-200 robotników, a w

przypadkach szczególnych do 400 osób (np. na początku listopada Żydzi chowali na

terenie cmentarza żydowskiego przy ul. Podmiejskiej rozstrzelanych tam kilkudziesięciu

Polaków). Zamożniejsi Żydzi, którzy nie chcieli pracować u Niemców (obawiając się

szykan i bicia), płacili po 3 złote za dzień roboczy. Za zebrane w ten sposób pieniądze

wynajmowano połowę robotników, płacąc im po 2 złote dziennie. Brygady żydowskie

wykonywały różne roboty fizyczne (nierzadko najbrudniejsze), ponadto Żydzi pracowali w

koszarach przy ul. Piskorzewskiej, w szpitalu Św. Trójcy, w gmachu landrata, policji

pomocniczej i w gestapo przy ul. Jasnej . [4] Niemcy nie płacili zatrudnionym Żydom.

Czasami dawano im chleb i trochę zupy, nie oszczędzano jednak razów i poniżania

godności osobistej.

Grupa Żydów kaliskich podczas przymusowych robót.

Nadchodzące dni dostarczyły kolejne zakazy. Dnia 12 października 1939r. zakazano

żydowskim właścicielom młynów skupu zboża i ograniczono wielkość przemiału,

zmniejszono ponadto liczbę żydowskich piekarzy do 3 właścicieli piekarni. Dnia 23

października władze wydały zarządzenie o obowiązkowej sprzedaży posiadanych dewiz

niemieckim kasom kredytowym. Tego samego dnia ukazało się obwieszczenie,

nakazujące Polakom i Żydom Kalisza i powiatu natychmiastowe złożenie władzom

policyjnym aparatów radiowych.

Początek listopada 1939r. przyniósł zaostrzenie represji antyżydowskich w Kaliszu. Dnia

2 listopada burmistrz wydał zakaz dla Żydów uczęszczania do lokali publicznych, który

obejmował również Żydów ochrzczonych. Dnia 8 listopada ukazało się zarządzenie,

zobowiązujące ludność polską i żydowską Kalisza i powiatu do przebywania w swoich

mieszkaniach po godz. 17.00. Rozwinęły się także szykany religijne - z małych bóżnic

przy ul. Ciasnej, Niemcy wyjęli Zwoje Tory i spalili na podwórzu, zmuszając żydowskie

dziewczęta do tańca wokół stosu. Żołnierze niemieccy zdemolowali wielką bożnicę przy

ul. Złotej i wrzucili do kanału Prosny Zwoje Tory i inne rytualne przedmioty. W połowie

listopada wprowadzono obowiązek znakowaniu ludności żydowskiej. Żydzi mieli nosić

(bez względu na wiek i płeć), 10 centymetrowej szerokości żółtą opaskę na prawym

ramieniu. Ponadto rozporządzenie przewidywało zakaz opuszczania przez Żydów

mieszkań od godz. 17.00 do godz. 8.00 rano. Za nieprzestrzeganie postanowień groziła

kara śmierci. Dnia 18 listopada zniesiono prawo swobodnego poruszania się Żydów i

Polaków.

Listopad był także miesiącem, w którym miały się rozstrzygnąć ostatecznie losy

społeczności żydowskiej tego miasta. W dniu 7 listopada 1939r. Niemcy zawiadomili

Radę Starszeństwa, iż w Kaliszu zostanie zorganizowane getto. Pogłoski o utworzeniu

getta rozeszły się błyskawicznie wśród ludności żydowskiej Kalisza. Niemcy nie ustalili

jednak jego granic. Był to jedynie wybieg zmierzający do wprowadzenia w błąd ludności

żydowskiej - chodziło o to, aby Żydzi mieszkający poza "granicami" nieistniejącego

jeszcze getta dobrowolnie opuścili swoje mieszkania i przenieśli się do rodzin

mieszkających na zachód od ul. Babina (proponowana dzielnica żydowska).

Hitlerowski plan "oczyszczenia" ziem wcielonych do Rzeszy, przewidywał usunięcie w

okresie od listopada 1939r. do lutego 1940r., wszystkich Żydów do Generalnej Guberni.

Przesiedleniu podlegał każdy, kto jest lub był wyznania mojżeszowego, każdy, którego

ojciec lub matka są lub byli wyznania mojżeszowego, osoby pochodzące z małżeństw

mieszanych, lub ten, kto miał żydowskich dziadków. Od 10 listopada nastąpiły masowe

wysiedlenia Żydów z ulic: Górnośląskiej, Piłsudskiego i Pułaskiego. Mieszkania te

należały do bardziej zamożnych Żydów kaliskich, w których Niemcy niezwłocznie

lokowali przybyłych do Kalisza Niemców bałtyckich. Na zapakowanie rzeczy Żydom

dawano 10 minut, można było zabrać jedynie podstawowe przedmioty, a sam bagaż nie

mógł przekraczać 15 kg. Niemcy odbierali większe sumy pieniędzy, kosztowności i

biżuterię. Żydów czasowo umieszczono w klasztorze oo. Bernardynów. Wykorzystując

zaistniałe możliwości część zamkniętych w klasztorze Żydów uciekła, wyjeżdżając do

Warszawy i Łodzi, kilkunastu osobom udało się zbiec do Związku Sowieckiego.

Następnie Żydów przeniesiono do Hali Targowej Braci Szrajer na Rynku Dekerta, gdzie

urządzono obóz przejściowy (Auffanglager) . [5]

Dnia 20 listopada 1939r. władze hitlerowskie przystąpiły do wzmożonej akcji wypędzania

Żydów z miasta. Oddziały kaliskiej żandarmerii, dowodzone przez Oberscharfuhrer SS i

por. żandarmerii Maxa Steinberga, oraz 1 i 3 kompania 101 batalionu policji ochronnej

(Schutzpolizei) otoczyły poszczególne ulice miasta i nakazały Żydom w ciągu kilku minut

opuścić mieszkania. Wypędzonych Żydów prowadzono pod eskortą żandarmów do

budynku hali targowej braci Szrajer. Hala targowa była już tak wypełniona ludźmi, iż

otoczono potrójnym drutem kolczastym cześć targowiska na Rynku Dekerta i tam

pędzono Żydów. Hala od początku okupacji przeznaczona była na stajnię dla koni

wojskowych, znajdowało się tam pełno odchodów końskich, panował bród. Budynek

absolutnie był nieprzystosowany do ulokowania w nim ludzi, szczególnie osób starych,

chorych, kobiet i dzieci. W budynku hali działy się okropne sceny, spowodowane wielką

ciasnotą i brakiem podstawowych warunków higienicznych. Ludzie leżeli na ziemi, w

resztkach budek targowych, na ich półkach i dachach. Panował niesamowity zaduch, nie

było miejsca do załatwiania potrzeb fizjologicznych. W hali przebywało wielu chorych i

umierających, całe to piekło odbywało się przy ciągłym akompaniamencie płaczu kobiet i

dzieci. Żywność dostarczono dopiero po kilku dniach (przysługiwało trochę zupy,

kawałek chleba i czarna kawa). Przed wprowadzeniem do hali wszyscy Żydzi poddani

zostali rewizji osobistej, podczas której zabierano im wartościowe przedmioty, dewizy,

kosztowności i pieniądze, pozostawiając im tylko kwotę 50 zł . [6] Dnia 20 listopada Niemcy

aresztowali także pozostałych w mieście członków Rady Starszych, ograbili ze

wszystkich wartościowych przedmiotów, pobili i wsadzili do hali targowej . [7]

Losem swych żydowskich sąsiadów zainteresowali się Polacy, którzy 21 listopada

przysłali do hali 3000 kg chleba, potajemnie przekazywano leki, tłuszcze i ciepłe okrycia.

Aby nie dopuścić do udzielania przez Polaków pomocy, wydano zarządzenie, na mocy

którego "surowo zakazano Żydom przystępować do płotu ogrodzonego drutem

kolczastym, otaczającego obóz, nie bliżej niż na 5 kroków". Zabroniono również

podawania przez płot żywności i paczek, grożąc natychmiastowym aresztowaniem za

nieprzestrzeganie zakazu. Ponadto zakazano właścicielom sklepów tytoniowych i

restauracji sprzedawania Żydom papierosów i tytoniu, a dla Polaków ograniczono

sprzedaż do 6 sztuk papierosów lub 2 cygar. W dniu 22 listopada Na kaliskich murach

zawisło obwieszczenie, informujące, iż "każdy Polak, który do swego mieszkania

przyjmie Żyda, bądź udzieli mu schronienia, zostanie natychmiast usunięty z

mieszkania".

Wysiedlenia kaliskich Żydów.

Do 2 grudnia 1939r. w hali targowej zgromadzono ponad 10 tys. kaliskich Żydów. Akcją

kierował osobiście burmistrz Grabowski oraz szef gestapo Obersturmführer SS Telo

Klause. Żandarmeria i policja otoczyła Żydów, ustawiono ich po 5 w szeregach i pod

konwojem wysłano na dworzec kolejowy. Akcja wysiedleńcza trwała do 14 grudnia.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: