23.Przechować pamięć historii-Żydzi w Kaliszu.pdf

Przechować pamięć historii - Żydzi w Kaliszu

Halina "Bi" Marcinkowska

Co pozostało po żydowskich mieszkańcach Kalisza? Zatarte ślady, dalekie echo,

kawałek cmentarza, kilka budynków, ulice, podwórka a także żal, wściekłość i poczucie

odrzucenia. Dziś w Polsce mieszka kilka tysięcy Żydów, pozostały miejsca, w których żyli

tamci, którym zabrano możliwość wyboru. Miasta te wciąż istnieją, są ładne, zadbane a

jeszcze piękniej wyglądają we wspomnieniach ludzi, którzy je tworzyli.

Istnieje opinia, że Żydzi mieszkali w Kaliszu już w 1139r., lecz niestety nie można

wskazać żadnego źródła historycznego, które by ją potwierdzało. Wiadomym jest jednak,

iż Żydzi zamieszkiwali w Kaliszu, co najmniej od II połowy XII w., tj. od czasów Mieszka

III Starego, a więc na długo przed powstaniem miasta lokacyjnego. Historycy i

archeolodzy twierdzą, że osiedle to zlokalizowane było w osadzie przy kościele św.

Gotarda, bowiem na jej peryferiach założono w 1285r. pierwszy w Kaliszu cmentarz

żydowski. Czynsz za cmentarz opłacany był przez gminę żydowską pieprzem, szafranem

i innymi korzeniami. Forma zapłaty świadczyła o bogactwie Żydów i o ich rozległych

kontaktach handlowych ze Wschodem. O zamożności i wpływach kaliskich Żydów niech

świadczy także fakt, iż w II połowie XII i na początku XIII w. w Kaliszu bito denary z

napisami hebrajskimi. Na jednej z monet można odczytać nazwę Kalisza, podpisał się

bowiem na niej mincerz Józef syn Judy z Kalisza ze stanu kapłańskiego.

Począwszy od XIII w. kaliska gmina wyznaniowa przenosi się do południowej części

miasta lokacyjnego w sąsiedztwo muru miejskiego.

Jednym z ważniejszych wydarzeń w dziedzinie początków żydowskiego osadnictwa w

Polsce było nadanie w 1264r. przez księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego

przywileju immunitetowego, określającego w punktach kwestie dla Żydów szczególnie

istotne. Książę kaliski zagwarantował Żydom przywileje i warunki spokojnego życia.

Statut był szczególnym dokumentem, który zapewniał pełne bezpieczeństwo

starozakonnym, ich społecznościom i majątkom. Tekst, składający się z wielu

paragrafów i klauzul, odzwierciedlał subtelną wrażliwość na troski i potrzeby małej grupy

poddanych. Określił ich status prawny jako ludzi wolnych - "sług skarbu", bezpośrednio

podległych księciu i przez niego sądzonych. Statut gwarantował ochronę życia i mienia

oraz prawo do posiadania własnych synagog i cmentarzy. Unormował działalność

zawodową - handlową i kredytowo-pieniężną oraz zabezpieczał przed samowolą

chrześcijańskich sąsiadów. Bolesław Pobożny zabronił oskarżać Żydów o przestępstwo

polegające na używaniu krwi chrześcijańskich dzieci do celów rytualnych, ponieważ ich

religia zakazuje używania jakiejkolwiek krwi. Co więcej, orzekł, iż każdy chrześcijanin,

który fałszywie oskarży Żyda o tę zbrodnię, ma ponieść taką samą karę, jaką otrzymałby

ów Żyd, gdyby wysunięte pod jego adresem zarzuty okazały się prawdziwe.

Już w XIII w. żydowscy mieszkańcy Kalisza byli zorganizowani i tworzyli jedną z

najznaczniejszych grup w ówczesnej Polsce. Status ten utrzymali także w XIV i XV w.,

właśnie w 1364r. na ręce kaliskiego Żyda Falkena, król Kazimierz Wielki złożył

potwierdzenie praw żydowskich dla wszystkich starozakonnych zamieszkujących jego

ziemie, a w dokumencie z 1453r., wydanym przez króla Kazimierza Jagiellończyka dla

Żydów wielkopolskich, kaliski kahał wymieniony został zaraz po poznańskim, a przed

sieradzkim.

Istnienie gminy wyznaniowej wiąże się z pewnymi zadaniami, jakie prawo żydowskie

stawia przed wspólnotą. Najważniejszą kwestią jest postawienie mykwy. Kaliska Gmina,

należąc do bogatszych i większych w ówczesnej Polsce, taki obiekt zapewne posiadała,

niestety nie jest znana jego lokalizacja. W połowie XIV w. istniała w Kaliszu "dzielnica

żydowska", której centralnym punktem była synagoga. Zezwolenie na jej budowę wydał

król Kazimierz Wielki w 1358r. - pierwsza synagoga była zapewne drewniana. Gmina

dopiero w 1659r. wykupiła plac na tzw. Rozmarku, gdzie postawiono synagogę

murowaną. Pierwszym wiadomym z imienia kaliskim rabinem był niejaki Michoel - 1427r.

Innymi znanymi rabinami tego okresu byli: Salomon Zalman (1639-1643), Jisroel Szapiro

- założyciel jesziwy, Juda ben Nissan i Abraham Abel Gombiner (1656-1683) autor

komentarzy do "Szulchan aruch".

Po okresie handlowej prosperity położenie kaliskiej gminy uległo znacznemu

pogorszeniu, zwłaszcza w XVI w., kiedy to kahał popadł w duże zadłużenie. W XVI w.

Żydzi mogli zajmować w Kaliszu jedynie 6 domów, a za każdy dom ponad tę liczbę mieli

płacić na rzecz miasta po grzywnie. W 1565r. posiadali 18 domów, a w 1579r., 170

Żydów opłacało 130 zł polskich pogłównego.

Wiek XVIII przyniósł poprawę sytuacji. Gmina się rozrasta, a jej członkowie bogacąc się,

wpływają na jej rozwój. Według spisu dokonanego przez Prusaków w 1793r. mieszkańcy

dzielnicy żydowskiej żyli głównie z handlu i rzemiosła. Żydzi zamieszkiwali w obrębie ulic

łotej i Garbarskiej z zaułkami, żyli w 91 domach, a gmina posiadała synagogę, przytułek i

koszerne jatki.

W 1804r. mieszkało w Kaliszu 2113 Żydów (30% ludności miasta), a w 1827r. - 12 107.

Wyznaczono wówczas w Kaliszu "dzielnicę żydowską" i od 1828r. Żydzi mogli mieszkać

jedynie w jej obrębie. Jednak na mocy specjalnych zezwoleń dwadzieścia trzy domy

poza wyznaczoną dzielnicą były własnością żydowską. W 1836r. otwarto żydowski

szpital, a w 1875r. szkołę żydowską z językiem rosyjskim. W 1848r. wybuchła epidemia

tyfusu plamistego. W cztery lata później w 1852r. okrutne żniwo zebrała epidemia

cholery. Tego samego roku wybuchł pożar. Była to ponoć najstraszniejsza pożoga, jaką

widział do tej pory prastary Kalisz. Spłonęło 157 domów właścicieli żydowskich i 12

chrześcijańskich. Zagładzie uległa również stara synagoga. Odbudowano świątynię, ale

nie dorównała ona poprzedniej. Jednym z najwybitniejszych rabinów kaliskich XIX w. był

Cwi Hirsz Chajes, wybrany na rabina w roku 1852, twórca kilku znaczących rozpraw

talmudycznych oraz studium o filozofii Majmonidesa.

Okres powstania styczniowego były szczególnie trudnym czasem w życiu nie tylko

społeczeństwa polskiego. Kaliscy Żydzi jednoznacznie podkreślali swoją jedność z

Polakami i opowiedzieli się po stronie powstańców. Przykładem tego może być uroczyste

nabożeństwo, które odbyło się 14 października 1861r. w synagodze w intencji

arcybiskupa Fijałkowskiego. Na uroczystość licznie przybyli Żydzi oraz chrześcijanie.

Następnego dnia takie samo nabożeństwo odbyło się w kościele katolickim. W 1863r.

Żydówki kaliskie wyhaftowały chorągiew bojową dla powstańców walczących w rejonie

kaliskim, napis brzmiał - "Walecznym braciom Polakom od Polek-Izraelitek z Kalisza". Po

upadku powstania, przez kilka lat sytuacja Żydów w Kaliszu była trudna. Poprawiła się

dopiero po przywróceniu Kaliszowi rangi stolicy guberni (1866r.) i zbudowaniu kolei

żelaznej (1902r.), która znacząco przyczyniła się do rozwoju ekonomicznego miasta.

Konsekwencją uprzemysłowienia Kalisza było to, że wielu zamieszkujących go Żydów

zostało robotnikami. Równocześnie wewnątrz samej społeczności żydowskiej nasilał się

podział na wykształconych i nowoczesnych Żydów, którzy chcieli włączyć się w rozwój

ekonomiczny, i Żydów ortodoksyjnych, tradycyjnych, którzy kwestionowali zachodzące

zmiany. Skutkiem prawa do zamieszkiwania na obszarze całego miasta, liczebność

społeczności żydowskiej w Kaliszu rosła, tak że w 1875r. Żydzi stanowili 45%

mieszkańców miasta. Jednakże w kolejnych latach, z powodów ekonomicznych i

demograficznych oraz emigracji wielu młodych ludzi, liczba ta zmalała i Żydzi stanowili

około 1/3 mieszkańców Kalisza. W 1908r. w Kaliszu mieszkało oficjalnie 14 318 Żydów

(36% ogółu społeczności).

W owych czasach poza zdecydowaną większością ortodoksyjnych, tradycyjnych Żydów,

była też w mieście pokaźna i powiększająca się stale warstwa zasymilowanych czy

wręcz spolonizowanych Żydów rekrutująca się ze sfer inteligenckich, bogatych kupców i

przemysłowców. Ta część "oświeconych" Żydów zbudowała w 1912r. na swój użytek

odrębną synagogę znajdującą się poza dzielnicą żydowską. Rabini tego czasu to:

Salomon ben Akiwa Eger, Elijah Roselaar i Meir Auerbach. Jednak największym

poparciem i estymą cieszył się, przybyły w 1906r. do Kalisza, rabin Ezechiel Lipszyc. To

właśnie w Kaliszu powstało jego największe dzieło "Nauka a działalność praktyczna".

Rabin Lipszyc jako pierwszy Kaliszanin po I wojnie światowej zebrał dużą sumę

pieniędzy w USA dla Komitetu Ratunkowego w Kaliszu. Ostatnim rabinem Kalisza był

Mendel Alter, brat słynnego cadyka z Góry Kalwarii.

W dniu 2 sierpnia 1914r. armia niemiecka wkroczyła do Kalisza, powodując ciężkie straty

zarówno wśród jego mieszkańców, jak i katastrofalne zniszczenia (ok. 90% zabudowy

śródmieścia). Wielu ludzi porzuciło wówczas swoje miasto, aby powrócić do niego

dopiero w 1916r. i rozpocząć normalne życie. Na początku wojny relacje między Żydami i

Polakami pogorszyły się na skutek działalności Narodowej Demokracji. Radość z

odzyskania przez Polskę niepodległości przyniosła falę zamieszek antyżydowskich. Dnia

13 marca 1919r. pochód tysięcy pracowników, między innymi Żydów, członków

żydowskich partii - Bundu i Poalej Cijon - przeszedł przez dzielnicę żydowską i tam

doszło do starć z endeckimi bojówkarzami, którzy atakowali żydowskich przechodniów i

plądrowali żydowskie sklepy. Część podżegaczy została osądzona i skazana na

niewielkie kary. Kiedy endecy znów spróbowali podburzyć demonstrujących robotników

przeciw Żydom (1 maja 1920r.), młodzież bundowska zorganizowała obronę dzielnicy

żydowskiej.

Wraz z odzyskaniem niepodległości życie w Kaliszu zaczęło wracać do normalności i w

początkowym okresie Żydzi odnosili sukcesy - uczestniczyli w życiu publicznym miasta,

założyli kilka instytucji i sprawowali funkcje w radzie miejskiej (z 34 mandatów w radzie

miejskiej, 11 przypadło przedstawicielom różnych żydowskich partii). Życie społeczności

żydowskiej toczyło się wokół zagadnień związanych z religią, polityką, kulturą i sportem.

W okresie międzywojennym wychodziły dwa żydowskie dzienniki - "Kaliszer Tag" i

"Kaliszer Kurier", oraz pięć tygodników - "Di Kaliszer Woch", "Kaliszer Leben", "Kaliszer

Unzer Express", "Dos Jidysze Wort" i "Unzer Cajtung". Działało ponad 9 ugrupowań

partyjnych, 10 organizacji młodzieżowych i 7 związków zawodowych.

Kres historii kaliskich Żydów położył wrzesień 1939r. Wybuch II wojny światowej

spowodował, iż część ludności żydowskiej Kalisza rusza na pieszo do pobliskich

miasteczek - Koźminka, Opatówka, Błaszek. Zamożniejsi udają się do Łodzi i Warszawy.

Co najmniej 20% żydowskich mieszkańców opuszcza miasto. W Kaliszu w październiku

1939r. na polecenie Niemców utworzono 25-osobową Radę Żydów z Gerszonem

Hahnem jako przewodniczącym. Jednym z jej pierwszych zadań było przeprowadzenie

spisu pozostałych w mieście Żydów, których szacowano na 18 tys.

W końcu września 1939r. hitlerowcy opracowali plan przesiedleń. Przewidywano w nim

usunięcie w okresie od listopada 1939r. do lutego 1940r., wszystkich Żydów z ziem

wcielonych do Generalnej Guberni. W dniu 7 listopada 1939r. Niemcy zawiadomili Radę

Starszeństwa, iż w Kaliszu zostanie zorganizowane getto. Dzielnica żydowska została

wyznaczona na zachód od ul. Babina. Od 10 listopada nastąpiły przesiedlenia. Żydów

czasowo umieszczono w klasztorze oo. Bernardynów, następnie przeniesiono do Hali

Targowej Braci Szrajer na Rynku Dekerta. Do 2 grudnia 1939r. zgromadzono tam ponad

10 tys. kaliskich Żydów. Akcja wysiedleńcza trwała do 14 grudnia. Żydów

przebywających w hali oraz przetrzymywanych w bożnicy wywieziono do Generalnej

Guberni - dystrykt radomski. Ogółem wyekspediowano 10 pociągów z około 15 tys.

Żydów. Na wiosnę 1940r. pozostałych w mieście Żydów, głównie chorych i pracowników

szpitala, przeniesiono do budynków nr 13, 16 i 18 na ul. POW (dziś ul. Złota).

Poczynając od 27 października 1940r., wielu chorych ze szpitala zostało zabranych do

zapieczętowanych, czarnych ciężarówek. Uśmiercono w nich 290 starców i chorych.

Pozostali w mieście Żydzi zostali poinformowani, że znajdujący się w transporcie udadzą

do obozu przejściowego, a stamtąd na rekonwalescencję. Społeczność żydowska

została zmuszona do zapłaty za transport. Z czasem pozostawieni w mieście Żydzi

zrozumieli, że nie zobaczą wywiezionych już nigdy - ciężarówki te służyły do

eksterminacji - gazowano w nich ludzi. Małe otwarte getto dla pozostałych kaliskich

Żydów utworzono w 1941r. Ludność getta pracowała w warsztatach rzemieślniczych,

miejscowych przedsiębiorstwach i przy porządkowaniu miasta. Na początku 1942r. w

getcie zamieszkiwało 150 osób. Likwidację getta przeprowadzono w dniach 4-6 lipca

1942r. wywożąc pozostałych przy życiu do getta łódzkiego. W ten sposób nastąpiła

zagłada jednego z najstarszych skupisk żydowskich w Polsce, od 9 lipca 1942r. Kalisz

stał się "Judenrein".

W Kaliszu latem 1945r. powołano Komitet Żydowski. Do 1946r. zarejestrowało się w nim

2225 osób. Do początku lat pięćdziesiątych pozostało w mieście około 100 Żydów, którzy

i tak opuścili Kalisz.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: