Stosunki Międzynarodowe - International Relations, tom 40, 2009, cz. II.pdf - Stosunki międzynarodowe - justysior

Stosunki Międzynarodowe – International Relations • nr 3–4 (t.40) 2009

Franciszek Gołembski

GEOKULTUROWY MODEL W BADANIACH

STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH

1. Przestrzenne uwarunkowanie kultury

Podejmując próbę wyjaśnienia relacji, jakie zachodzą w przypadku sfery aksjologicz-

nej w odniesieniu do procesów społecznych, w tym także politycznych, należy wyjść

od podstawowego rozgraniczenia występującego w pojmowaniu przestrzeni, w kate-

goriach: naturalnej i symbolicznej (idealnej). Pierwsza z nich odnosi się do wymiaru

geograﬁ cznego, a więc do występujących naturalnych uwarunkowań przestrzennych

dotyczących ziemskiego globu i jego poszczególnych części, a także do wymiaru

kosmicznego, a więc pozycji ziemi w stosunku do układu słonecznego oraz jeszcze

szerszego galaktycznego. W rozwoju ludzkości przestrzeń naturalna miała istotne zna-

czenie dla powstawania i tworzenia się warunków ludzkiego bytowania. W przypadku

społeczeństw prehistorycznych można obserwować początkowo szczególnie silne

związki zachodzące między człowiekiem a jego otoczeniem naturalnym. Jest on

w dużym stopniu integralną częścią tego środowiska. Dopiero stopniowe wyodrębnia-

nie się od środowiska naturalnego spowodowało powstawanie coraz bardziej samo-

dzielnych form ludzkiego bytowania, połączonych z czasem ze zdolnością wyrażania

swojego stosunku do niego. Znalazło to odbicie w specyﬁ cznym procesie odgranicza-

nia tego, co wewnętrzne, od tego, co zewnętrzne. W okresie występowania silnych

związków ze środowiskiem naturalnym człowiek był integralną częścią owych rytmów

występujących w naturze. To właśnie one przejawiały się w formach jego egzystencji.

Powstająca i rozwijająca się kultura ludzka stała się przede wszystkim stopniowym

procesem wyodrębniania się ze środowiska naturalnego 1 .

1 Termin łaciński „kultura” ma swoje bezpośrednie konotacje z procesem odnoszącym się do uprawy,

pielęgnacji, a więc zawiera w sobie odniesienie do natury. Dopiero z czasem termin ten zaczął być stosowa-

ny w odniesieniu do sfery duchowej działalności człowieka.

Franciszek Gołembski

Magiczna i mityczna faza rozwoju kultury ludzkiej wskazuje na postępujący pro-

ces wyodrębniania się człowieka z jego ścisłych więzów z naturą 2 . Pierwsza z nich

wskazuje na dążenie do posługiwania się siłami natury, druga na wewnętrzne przeży-

wanie i wyrażanie w postaci imaginatywnej stosunku człowieka do sił natury. W oby-

dwu przypadkach siły natury są ujmowane w sposób realny oraz najczęściej personi-

ﬁ kowane. Stwarzało to warunki do nadawania stosunkom przestrzennym charakteru

zgodnego z magicznym względnie mitycznym ujmowaniem natury. Jest rzeczą cha-

rakterystyczną, że istnieje w tym zakresie ogromne bogactwo i różnorodność w ujmo-

waniu stosunków przestrzennych w poszczególnych kulturach ludzkich. Przejawiają

się one często w odmiennych formach, zawierających także swoje sakralne odniesie-

nia. Sakralizacja stosunków przestrzennych jest procesem charakterystycznym dla

poszczególnych kultur i odgrywa w nich szczególnie istotną rolę 3 . Relacja człowiek

– przestrzeń ma specyﬁ czne znaczenie. Nadal bowiem człowiek pozostaje pod istot-

nym jej wpływem. Ona wyznacza charakter jego działania, wiążąc go z obowiązują-

cymi warunkami, z których nie może się on jeszcze wyzwolić. Stosunki przestrzenne

są również podstawą do pojmowania świata i procesów w nim zachodzących. Wpły-

wają one bezpośrednio na formy działania człowieka, przejawiające się w jego

zewnętrznej aktywności, organizacji życia zbiorowego, religii, sztuce.

Dopiero przejście do fazy kultury intelektualnej, opartej na podstawach abstrak-

cyjnego myślenia zmieniło w istotny sposób dotychczasowy stosunek do natury.

Nauka stała się podstawą także do nowego ujmowania stosunków przestrzennych.

Kultura intelektualna zwolna zastępowała, choć nie do końca, dotychczasowe podej-

ście teoretyczne i praktyczne do przestrzeni. Przestrzeń zaczęła stopniowo tracić swój

bezpośrednio przeżywany charakter na rzecz ujęcia czysto abstrakcyjnego, dającego

się wyrazić w czysto matematycznych relacjach, bez potrzeby odwoływania się do

zawartych w niej form wyobrażeniowych oraz sił, które zaczęły być traktowane

w sposób zdecydowanie abstrakcyjny. Geograﬁ a stała się nauką opierającą się na

czysto racjonalnych przesłankach. Została pozbawiona tych elementów, które nosiły

pozaracjonalny charakter, związany jeszcze z dawnym sposobem ujmowania relacji

przestrzennych.

W okresie nowożytnym relacje między stosunkami przestrzennymi a formami

życia ludzkiego, a zwłaszcza zbiorowego były jednak nadal uwzględniane i badane.

Dało to asumpt do pojawienia się podejścia związanego z paradygmatem geopolitycz-

nym, a więc tym, który nawiązuje do związków, jakie zachodzą między relacjami

przestrzennymi a formami władzy państwowej, a także stosunkami międzynarodo-

wymi. Powstała więc określona koncepcja, która stara się wykorzystać wiedzę o prze-

2 Na gruncie badań z zakresu antropologii kulturowej wskazuje się na magiczne i mityczne formy eg-

zystencji ludzkiej, a także na ich znaczenie dla tworzenia się i rozwoju zróżnicowanych form kultury.

3 Na znaczenie przestrzeni sakralnej zwraca uwagę Mircea Eliade. Zauważa on, że w procesie kształ-

towania się kultur pojawiają się odmienne formy odnoszące się do przestrzeni, której nadawane są znamiona

sakralności. Por. M. Eliade, Sacrum i profanum , Warszawa 1997.

Geokulturowy model w badaniach stosunków międzynarodowych

strzeni w celu wyjaśniania przy jej pomocy zjawisk zachodzących w sferze społecznej.

Paradygmat geopolityczny jest tego charakterystycznym przykładem.

2. Geokultura jako pojęcie analityczne

W analizach dotyczących stosunków międzynarodowych można spotkać wiele ujęć

metodologicznych, dających podstawę do budowy koherentnej teorii. Przyjęte założe-

nia metodologiczne w dużym stopniu determinują zakres i przedmiot badań oraz wpły-

wają na efekty samych badań. W miarę rozwoju dyscypliny naukowej stosunków mię-

dzynarodowych pojawiło się wiele zróżnicowanych ujęć metodologicznych. Spowo-

dowało to również wykształcenie się odmiennych szkół preferujących autonomiczne

założenia badawcze.

Do jednego z najbardziej kontrowersyjnych ujęć w badaniach nad stosunkami

międzynarodowymi należy niewątpliwie zaliczyć paradygmat geopolityczny. Po dziś

dzień występują często ostre spory wokół samego terminu geopolityka, a zwłaszcza

odnośnie do podejścia geopolitycznego w badaniach stosunków międzynarodowych 4 .

Najczęściej spotykanym kontrargumentem jest ten odmawiający geopolityce walorów

naukowości. Uważa się bowiem, że model geopolityczny nie spełnia podstawowych

założeń metodologicznych i merytorycznych, pozwalających uznać go za podstawę

adekwatnych badań. Najczęściej spotykanym zarzutem w tym względzie jest twier-

dzenie, że geopolityka ma bardziej charakter ideologiczny niż naukowy oraz że jej

podstawowe tezy nie pokrywają się z wymogami stawianymi przed przesłankami

natury naukowej. Ponadto wskazuje się na fakt związków koncepcji i doktryn wyro-

słych na gruncie geopolitycznym z tradycjami imperialnymi.

Zwłaszcza w Rosji po rozpadzie imperium sovieticum paradygmat geopolityczny

został włączony do badań stosunków międzynarodowych, zastępując dotychczas obo-

wiązujące podejście oparte na założeniach marksistowskich. Pojawiająca się „pustka”

metodologiczna i badawcza została wypełniona w dużym stopniu właśnie przez przy-

jęcie podejścia geopolitycznego. Pojawiło się wiele ośrodków badawczych oraz publi-

kacji nawiązujących do ujęcia geopolitycznego. Także w oﬁ cjalnym języku ośrodków

władzy często można spotkać argumenty odwołujące się do języka geopolityki 5 .

4 Wprowadzenie do współczesnego języka pojęcia geopolityka najczęściej bywa przypisywane szwedz-

kiemu autorowi Rudolfowi Kjellenowi. Do czołowych teoretyków, którzy podjęli zagadnienia geopolityczne

można niewątpliwie zaliczyć takich autorów, jak: Friedrich Ratzel, Alfred Mahan, Halford Mckinder, Karl

Haushofer.

5 Paradygmat geopolityczny zyskał w Rosji duży oddźwięk w sferach akademickich, przyjmując

różnorodne formy wyrazu. Do najbardziej prominentnych przedstawicieli kierunku geopolitycznego w Ro-

sji należy Aleksander Dugin, który próbuje łączyć działalność teoretyczną z praktyką. Był on założycie -

lem stowarzyszenia „Arktogeja”, którego jednym z podstawowych celów stało się propagowanie idei

eurazjatyzmu.

Franciszek Gołembski

Jeżeli chodzi o Zachód to również w latach 90. XX w. wzrosło zainteresowanie

analizami geopolitycznymi, które zresztą nie zostało całkowicie wyeliminowane

w okresie powojennym. W Stanach Zjednoczonych występowały tego typu analizy

i odwoływanie się do argumentów geopolitycznych, zwłaszcza w badaniach dotyczą-

cych globalnej perspektywy oraz prób ustalania priorytetów amerykańskiej polityki

zagranicznej 6 . W Europie Zachodniej, gdzie termin geopolityka był kojarzony zwłasz-

cza z nazistowską polityką imperialną i gdzie w związku z tym uznawano najczęściej

argumenty geopolityczne za pozbawione podstaw naukowych, wyraźnie wzrosło zain-

teresowanie tego typu analizami. Dotyczyło to także Niemiec (zwłaszcza po zjedno-

czeniu), gdzie ponownie zaczęto nawiązywać do paradygmatu geopolitycznego 7 .

Ten ponowny zwrot w kierunku analiz typu geopolitycznego był niewątpliwie

związany z koniecznością wyjaśniania nowej jakościowo sytuacji międzynarodowej,

jaka powstała w wyniku rozpadu systemu dwubiegunowego, który stracił rację bytu.

Ale nawet odnosząc się do logiki dwubiegunowości można wyraźnie spostrzec, że

w rzeczywistości zawierał on implicite określone elementy zaczerpnięte z myślenia

w kategoriach geopolitycznych 8 .

Wśród licznych modeli badawczych, które można znaleźć w analizach typu geo-

politycznego, do jednego z ciekawszych, stosunkowo mało zbadanych i stosowanych

w praktyce, należy zaliczyć ten, który odnosi się do sfery kulturowej. Na fakt uwa-

runkowań przestrzennych w stosunku do procesów kulturotwórczych zwracano już

dawno uwagę. Przy czym czynnik geograﬁ czny (ukształtowanie terenu, morski lub

lądowy charakter lokalizacji danej grupy społecznej itp.) był uwzględniany w różno-

rodnych ujęciach dotyczących badań nad społecznością. Przydawanie konkretnym

miejscom znaczenia symbolicznego, związanego z historią danej społeczności, było

też wykazywane w badaniach etnograﬁ cznych, kulturoznawczych czy socjologicz-

nych. Sakralizacja przestrzeni powodowała, że odgrywała ona szczególną rolę

w poszczególnych kulturach ludzkich. Stąd też łączenie czynnika związanego z prze-

strzenią naturalną (geograﬁ czną) ze sferą aksjologiczną nie było czymś odosobnionym.

Pojawienie się terminu „geokultura” ma jednak odrębne znaczenie i nie może on

być analizowany zgodnie z tradycyjnymi ujęciami charakterystycznymi dla poszcze-

gólnych dyscyplin nauk humanistycznych. Sugeruje on bowiem szczególnego rodzaju

6 Tradycje geopolityczne w USA związane są z koncepcjami wypracowanymi przez admirała Thomasa

Mahana, który jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na znaczenie czynnika morskiego dla możliwości

budowy potęgi imperialnej państwa amerykańskiego. Do nowszej generacji amerykańskich geopolityków

można zaliczyć Nicolasa Spykmana, zwolennika globalnego zaangażowania się USA w świecie oraz wielu

amerykańskich badaczy stosunków międzynarodowych, związanych zwłaszcza ze szkołą realistów.

7 Można przykładowo powołać się na pracę niemieckiego autora omawiającego szeroko znaczenie

paradygmatu geopolitycznego: H. Brill, Geopolityk heute. Deutschlands Chance? , Ullstein, Berlin 1994.

8 Samo pojęcie biegun ma określone skojarzenia natury geograﬁ cznej. Odnosi się ono bowiem do kon-

kretnej sfery przestrzennej, a przecież paradygmat geopolityczny przyjmuje za punkt wyjścia właśnie relacje

przestrzenne. To właśnie one – w myśl założeń geopolitycznych – determinują odpowiednie zachowanie

aktora na scenie międzynarodowej.

Geokulturowy model w badaniach stosunków międzynarodowych

relację, jaka zachodzi między przestrzenią naturalną a przestrzenią symboliczną. Ta

ostatnia wiąże się bowiem bezpośrednio ze sferą kultury. To właśnie przestrzeń sym-

boliczna jest nośnikiem określonego systemu wartości, charakterystycznego dla danej

grupy społecznej, pozostając jednocześnie związaną w określony sposób z przestrzenią

naturalną. W pojęciu „geokultura” ta relacja jest jednoznacznie zawarta. Zawartość

pojęciowa tego terminu wskazuje wyraźnie na współzależność obydwu wymiarów

przestrzennych – naturalnego i symbolicznego, mimo wyraźnych różnic zachodzących

między nimi.

Należałoby w związku z tym zastanowić się nad uwarunkowaniami teoretycz-

nymi, jakie legły u podstaw pojawienia się terminu „geokultura”. Jednym ze znaczą-

cych ujęć tej problematyki są poglądy francuskiego teoretyka Christiana Daudela 9 .

Autor wychodzi w swoich rozważaniach od rozróżnienia trzech podstawowych termi-

nów: „geograﬁ a”, „geopolityka” i „geostrategia” . Celem tego rozróżnienia jest wska-

zanie na odrębne stanowisko epistemologiczne i merytoryczne, leżące u jego podstaw.

Każda wiedza, w tym także geograﬁ czna, ma swoje uwarunkowania epistemologiczne.

Dotyczą one zdolności poznawczych odnoszących się do przestrzeni, która jest w tym

przypadku traktowana jako punkt wyjścia dla dalszych analiz. Stosunek do przestrzeni

i miejsce w niej człowieka jest jednym z podstawowych atrybutów egzystencjalnych,

mających głębokie osadzenie w sferze zarówno codziennego wymiaru ludzkiego byto-

wania, jak i w jego reﬂ eksji dotyczącej otaczającej go rzeczywistości. Stąd też prze-

strzeń dla rozwoju historycznego ma istotne znaczenie dla działalności człowieka

i jego stosunku do świata.

Jedną z pierwszych form świadomej reﬂ eksji człowieka w stosunku do prze-

strzeni jest właśnie geograﬁ a. W starożytności pojmowana jako próba „opisania ziemi”

(grec. γη − γραφϖ) rozwijana następnie w ciągu wieków i zyskująca swoje własne

podstawy metodologiczne i badawcze.

W ujęciu Ch. Daudela termin „geograﬁ a” w swojej podstawowej formie (paradyg-

macie początkowym) odnosi się do lokalizacji danej przestrzeni, zdolności do jej roz-

różniania, a więc jej dzielenia. Osiągając status logiki intelektualnej, geograﬁ a ma

swoje osadzenie kulturowe, a więc jest w określony sposób determinowana przez ist-

niejący stan wiedzy, a także warunki, w których się rozwija. W wymiarze funkcjonal-

nym oznacza to zetknięcie człowieka z terytoriami, a więc z już określonymi przez niego

formami przestrzennymi, uzyskującymi dane znaczenie. W ostatecznie pojmowanym

celu oznacza to zachowanie kontroli nad terytorium i zdolność do zarządzania nim 10 .

„Geopolityka” opiera się głównie na określeniu systemu lub systemów społeczno-

-politycznych w danej przestrzeni naturalnej. Jest to jej początkowy paradygmat.

9 C. Daudel, Geographie, Geopolitique et Geostrategie Les Termes de l’Echange , “Strategique” 1991,

nr 50, s. 31–56.

10 Wyraźnie zaznaczają się dwie podstawowe funkcje w odniesieniu do przestrzeni. Pierwsza z nich

nosi głównie poznawczy charakter, skierowany na badanie przestrzeni; druga ma charakter pragmatyczny,

ukierunkowany na wykorzystanie przestrzeni do celów adekwatnych dla danej kultury.

Stosunki Międzynarodowe - International Relations, tom 40, 2009, cz. II.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: