tytu�: "Choroby reumatyczne" autor: Irena Zimmerman-G�rska czʜ� I WIADOMO�CI OG�LNE Rozdzia� I TKANKA ��CZNA I JEJ ROLA W USTROJU Irena Zimmermann-G�rska 1 .1 . BU DOWA I CZYN NO�� TKAN KI ��CZN EJ Tkanka ��czna jest g��wnym elementem budowy podstawowych cz�ci uk�adu ruchu (ko�ci, chrz�stek, wi�zade�, �ci�gien, powi�zi, p�ynu stawowego). Wchodzi ona tak�e w sk�ad wszystkich narz�d�w wewn�trznych, sk�ry i naczy� krwiono�nych. Jej podstawow� rol� jest "podpieranie" (szkielet, zr�b ��cznotkankowy narz�d�w). Mo�e jednak spe�nia� r�wnie� wiele innych zada�: jest sk�adnikiem rog�wki i soczewki, zapewniaj�c ich przejrzysto��, wchodzi w sk�ad b�on podstawnych, wp�ywaj�c na ich przepuszczalno�� i odgrywa zasadnicz� rol� w procesach zapalnych i w gojeniu tkanek. Tkanka ��czna sk�ada si� z 3 zasadniczych element�w: kom�rek, w��kien i substancji mi�dzykom�rkowej. Do kom�rek tkanki ��cznej zalicza si�: fibroblasty, fibrocyty, chondroblasty, chondrocyty, osteoblasty i osteocyty, a tak�e osteoklasty, kt�re s� makrofagami osiad�ymi w tkance kostnej. Kom�rki te - z wyj�tkiem osteoklast�w - wytwarzaj� podstawowe sk�adniki tkanki ��cznej: kolagen, elastyn� i proteoglikany, Fibroblasty s� to kom�rki najcz�ciej wrzecionowate, zdolne do podzia�u. Fibrocyty, o podobnych cechach morfologicznych, nie maj� tej zdolno�ci, mog� jednak przekszta�ca� si� w fibroblasty. Proliferacja fbroblast�w jest zale�na od czynnik�w wzrostowych wytwarzanych przez p�ytki, a tak�e przez same fibroblasty (somatomedyny). Fibroblasty i fibrocyty maj� zdolno�ci kurczliwe. Oba typy kom�rek syntetyzuj� sk�adniki substancji mi�dzykom�rkowej oraz substancje bior�ce udzia� w procesie zapalnym (proteinazy). Fibroblasty maj� zdolno�� do chemotaksji, adherencji, ich g��wnym zadaniem jest udzia� w procesie gojenia tkanek. Chondrocyty s� to kom�rki tkanki chrz�stnej, ich rola polega na syntezie proteoglikan�w i kolagenu, a tak�e enzym�w, kt�re dzia�aj� antagonistycznie w stosunku do tych substancji. S� tak�e �r�d�em niekt�rych cytokin - IL-I, IL-6, czynnika martwicy nowotwor�w TNF a. Maj� receptory dla IL-l, estrogen�w, glikokortykosteroid�w i insuliny. 11 W obr�bie tkanki ��cznej obecne s� tak�e kom�rki pochodz�ce ze szpiku kostnego - "osiad�e" makrofagi, czyli histiocyty oraz kom�rki tuczne. Substancja mi�dzykom�rkowa sk�ada si� z w��kien kolagenowych i spr�ystych oraz substancji podstawowej przesyconej p�ynem tkankowym. W��kna kolagenowe. Kolagen stanowi u cz�owieka ok. ,1/3 wszystkich bia�ek ustroju. Jego g��wnym sk�adnikiem jest tropokolagen, zbudowany z 3 �a�cuch�w polipeptydowych. Ka�dy z tych �a�cuch�w jest spiral� lewoskr�tn�: ws�ystkie trzy natomiast owijaj� si� wok� siebie, tworz�c spiral� prawoskr�tn�. Obecnie rozr�nia si� 11 genetycznie uwarunkowanych typ�w kolagenu. Kolagen I i V wyst�puje w prawie ca�ej tkance ��cznej ustroju, typu II oraz IX, X i XI - w chrz�stce szklistej, typu III - w naczyniach i w tkance ��cznej embrionalnej, typu IV - w b�onach podstawnych , VI i VII - w �o�ysku, typu VIII - w �r�db�onkach. R�nice w budowie poszczeg�lnych typ�w kolagenu polegaj� na r�nej zawarto�ci reszt hydroksylizyny i hydroksyproliny (kt�re wraz z glicyn� stanowi� g��wne aminokwasy w �a�cuchach polipeptydowych), a tak�e cysteiny i �a�cuch�w cukrowych. Najgrubsze w��kna tworzy kolagen typu I, nieco cie�sze - typu II. S� one wytrzyma�e na obci��enia. W��kna pozosta�ych typ�w kolagenu tworz� jedynie delikatne siateczki. Degradacja kolagenu nast�puje pod wp�ywem swoistych enzym�w - kolagenaz tkankowych, kt�re rozk�adaj� jego cz�steczk� na 2 fragmenty peptydowe. Fragmenty te s� nast�pnie trawione przez proteazy i peptydazy. Dzi�ki regulacji aktywno�ci kolagenaz przez uk�ad aktywator�w i inhibitor�w zostaje zachowana r�wnowaga mi�dzy syntez� a degradacj� kolagenu. W��kna spr�yste zbudowane s� z elastyny. Elastyna jest bia�kiem o budowie nieco zbli�onej do kolagenu. Wzd�u� jej w��kien wyst�puj� spiralnie zwini�te odcinki �a�cuch�w polipeptydowych, nadaj�ce im du�� elastyczno��. Elastyna wchodzi g��wnie w sk�ad �cian du�ych t�tnic, w mniejszej ilo�ci wyst�puje w sk�rze, wi�zad�ach i powi�ziach. Degradacja elastyny nast�puje pod wp�ywem enzym�w - elastaz, wytwarzanych przez leukocyty i tkanki. Substancja podstawowa tkanki ��cznej sk�ada si� z proteoglikan�w, czyli kompleks�w bia�ek z glikozaminoglikanami. Sk�adnikami glikozaminoglikan�w jest heksozamina, kwas uronowy i grupy siarczanowe. Do zwi�zk�w tych zalicza si� siarczany: keratanu, dermatanu i heparanu oraz kwas hialuronowy (kt�ry nie ma grupy siarczanowej). Proteoglikany zbudowane s� z trzonu bia�kowego, wok� kt�rego rozmieszczane s� �a�cuchy glikozaminoglikan�w. Monomery proteoglikan�w ��cz� si� z �a�cuchern kwasu hialuronowego. Kwas hialuronowy jest zwi�zkiem silnie polianionowym i tworzy liczne p�tle, kt�rych "oczka" decyduj� o przenikaniu innych substancji. Kwas hialuronowy wydzielany jest m.in. przez kom�rki typu B b�ony maziowej i stanowi g��wny sk�adnik p�ynu stawowego. Jego du�a lepko�� i elastyczno�� powoduj�, i� tworzy on warstw� ochronn� na powierzchni chrz�stki stawowej, nadaje powierzchniom stawowym �lisko�� i jest "amortyzatorem" stawu po�czas jego obci��enia. Glikoproteiny "��cz�ce" tkanki ��cznej. W substancji mi�dzykom�rkowej znajduje si� wiele glikoprotein tzw. adhezyjnych, kt�re stanowi� podpor� dla kom�rek i maj� wp�yw na ich funkcj�. Nale�� do nich m.in. laminina, fibronektyna i trombospondyna. 12 Laminina jest czynnikiem chemotaktycznym dla granulocyt�w, zwi�ksza r�wnie� aktywno�� makrofag�w. Fibro�ektyny aktywuj� ukierunkowan� migracj� fibroblast�w i kom�rek �r�db�onka. Receptor dla fibronektyn znajduje si� r�wnie� na monocytach i granulocytach oboj�tnoch�onnych. Trombospondyna ma zdolno�� wi�zania w��knika i fibronektyn. W wi�zaniu kom�rek ze sk�adnikami substancji mi�dzykom�rkowej uczestnicz� integryny oraz receptor dla lamininy i elastyny. 1.2. BUDOWA I CZYNNO�� STAW�W ORAZ TKANEK OKO�OSTAWOWYCH W uk�adzie kostno-stawowym cz�owieka istniej� 3 rodzaje po��cze� ko�ci mi�dzy sob�: �cis�e, czyli nieruchome, p�cis�e albo s�abo ruchome oraz wolne, czyli stawy w�a�ciwe. Do pol�cze� �cislych nale�� wi�zozrosty (np. po��czenia mi�dzy hzkami kr�gowymi) i chrz�stkozrosty (spojenie �onowe, po��czenie trzon�w kr�gowych). Po��czenia p�cis�e i wolne sk�adaj� si� z takich samych element�w, tj. powierzchni stawowych pokrytych chrz�stk� oraz z jamy stawowej, wype�nionej p�ynem stawowym, i torebki stawowej (ryc. 1.1). ��cz� one jednak ko�ci o odmiennie ukszta�towanych powierzchniach. W stawach p�l�cislych powierzchnie te s� p�askie, a ko�ci zespolone przez mocne wi�zad�a mog� si� tylko nieznacznie przesuwa� (np. stawy krzy�owo-biodrowe, stawy mi�dzy ko��mi nadgarstka). Pol�czenia wolne wi��� zakrzywione powierzchnie stawowe, co umo�liwia znaczn� ruchomo�� staw�w. Stawy wolne mo�na podzieli� na trzy grupy w zale�no�ci od liczby osi, wzgl�dem kt�rych mo�liwy jest ruch w stawie. W stawach jednoosiowych mo�e si� odbywa� ruch zginania i prostowania oraz ruch obrotowy. W stawach dwuosiowych opr�cz zginania i prostowania mo�liwe jest przywodzenie i odwodzenie. Wreszcie w stawach wieloosiowych mo�liwe s� wszystkie wymienione rodzaje ruch�w. Chrz�stka stawowa jest chrz�stk� szklist�, o grubo�ci warstwy od 1 do 7 mm; pe�ni ona razem z p�ynem stawowym rol� "amortyzatora" stawu, a jej g�adka i �liska powierzchnia u�atwia przesuwa�ie si� ko�ci wzgl�dem siebie. Chrz�stka jest zbudowana z kom�rek (chondrocyt�w), w��kien oraz z substancji podstawowej, nie zawiera naczy� ani nerw�w, nie jest otoczona ochrz�stn� - powierzchnia jej styka si� bezpo�rednio z p�ynem stawowym. Chondrocyty stanowi� tylko 0,01-0,1% masy chrz�stki. S� one u�o�one w 3 warstwach: powierzchownej, po�redniej i g��bokiej (ryc. 1.2). W chrz�stce wyr�nia si� ponadto czwart� warstw� "przej�ciow�" oraz warstw� najg��bsz�, cz�ciowo zwapnia��, zwi�zan� �ci�le z warstw� podchrz�stn� ko�ci. W warstwie powierzchownej chondrocyty s� sp�aszczo�e, uk�adaj� si� r�wnolegle do powierzchni, tworz�c "arkady" w sieci w��kien kolagenowych. Rosn�c syntetyzuj� one du�e ilo�ci bia�ek wchodz�cych w sk�ad w��kien kolagenowych i proteoglikan�w. U ludzi doros�ych s� one ma�o aktywne. Aktywne chondrocyty znajduj� si� w warstwie po�redniej. S� one okr�g�e lub owaln�, zawieraj� du�e ilo�ci bia�ka, glikogen i lipidy. Chondrocyty warstwy podstawowej wykazuj� cz�sto cechy zwyrodnienia (wakuolizacja). W��kna kolagenowe znajduj�ce si� w obr�bie chrz�stki s� skr�cone spiralnie i tworz� tr�jwymiarow� sie�, w kt�rej rozmieszczone s� cz�steczki proteoglikan�w. Taka budowa zapewnia sp�jno�� i elastyczno�� chrz�stki ("poduszka z pierza") (ryc. 1.3). Proteoglikany maj� w�a�ciwo�ci �elu i ich po��czenie z cz�steczkami wody dodatkowo zwi�ksza spr�ysto�� tkanki chrz�stnej. Jedynym �r�d�em sk�adnik�w od�ywczych dla chrz�stki jest p�yn stawowy, z kt�rego podczas ruchu (faza odci��enia) przenikaj� do niej odpowiednie substancje. . Torebka stawowa sk�ada si� z dw�ch warstw: wewn�trznej, czyli b�ony maziowej, i zewn�trznej, zwanej b�on� w��knist�. B�ona maziowa (membrana synovialis) stanowi wy�ci�k� wewn�trzn� jam stawowych (z wyj�tkiem powierzchni chrz�stki) i pochewek �ci�gnistych. Na jej powierzchni, tworz�cej fa�dy i kosmki, znajduj� si� liczne poduszeczki t�uszczowe. B�ona maziowa jest unerwiona i unaczyniona - ma w�asny uk�ad naczy� w�osowatych, rozpoczynaj�cy si� na granicy chrz�stki i ko�ci, po��czony z naczyniami ko�ci i jamy szpikowej. Naczynia b�ony maziowej nie ��cz� si� natomiast z naczyniami torebki w��knistej, wi�zade� i innych element�w stawu. Uk�ad naczy� b�ony maziowej zawiera liczne po��czenia t�tniczo-�ylne i sie� naczy� w�osowatych, kt�re pod wp�ywem wielu czynnik�w (wzro�t temperatury, dzia�anie lek�w) mog� przesta� pe�ni� swoje funkcje. Pod mikroskopem �wietlnym mo�na odr�ni� dwie warstwy b�ony maziowej: powierzchown� i g��bok�. Warstwa powierzchowna sk�ada si� z 1-3 rz�d�w kom�rek nosz�cych nazw� kom�rek wy�ci�kowych lub synowiocyt�w. Kom�rki te...
Yerba_Materka