Kapuściński Ryszard - Kołyma, mgła i mgła.pdf - Biblioteka - zebrus

Kołyma, mgła i mgła

Ryszard Kapuściński

Cztery dni czekałem na lotnisku w Jakucku, żeby mój samolot odleciał

do Magadanu. Na Kołymie szalały burze śnieżne, wszystko tam podobno

zawiało, zasypało, i z tego powodu wstrzymano zaplanowane loty.

Tak wygląda podróżowanie po Syberii.

Większość lotnisk jest źle oświetlona, maszyny, które tam latają, są stare i

często się psują, czasem trzeba również czekać gdzieś hen, na krańcach

kontynentu, żeby dowieźli do samolotów paliwo. Cały czas, będąc w

podróży, człowiek żyje w napięciu, w nerwach, w lęku, że przez te

nieoczekiwane postoje, i zwłoki straci jakieś połączenie, jakąś rezerwację i

wtedy dramat, nieszczęście, katastrofa, bo tu nie wolno grymasić, zamieniać

biletów, wybierać innych terminów i tras, można natomiast ugrzęznąć na całe

tygodnie na przypadkowym, nieznanym i zawsze zatłoczonym lotnisku, bez

szansy, żeby wydostać się szybko (wszystkie bilety są na miesiące naprzód

wyprzedane), co wówczas z sobą zrobić, gdzie mieszkać, z czego żyć?

W takiej właśnie sytuacji jestem teraz w Jakucku. Wrócić do miasta też

nie mogę, bo a nuż na Kołymie burza nagle ucichnie? Jeżeli burza ucichnie,

samolot natychmiast odleci, musimy więc trzymać się go rękami i nogami, bo

jeśli ucieknie, jeśli odfrunie - jesteśmy straceni.

Pozostaje więc siedzieć i czekać.

Oczywiście, okropna to bezczynność i nieznośna nuda tak siedzieć bez

ruchu, w stanie myślowego odrętwienia, nic właściwie nie robiąc, ale z

drugiej strony czyż nie w ten bierny i apatyczny sposób spędzają czas

miliony i miliony ludzi na kuli ziemskiej? I to od lat, od stuleci? Niezależnie

od religii, od kultur i ras? Wystarczy, że w Ameryce Południowej udamy się

w Andy albo przejdziemy zakurzonymi uliczkami Piury czy popłyniemy

rzeką Orinoko - wszędzie napotkamy biedne, gliniane wioski, osady i

miasteczka, i zobaczymy, jak wielu ludzi siedzi na przyzbach domów, na

kamieniach i ławkach, siedzi bez ruchu, nic właściwie nie robiąc. Jedźmy z

Ameryki Południowej do Afryki, odwiedźmy samotne oazy na Saharze i

ciągnące się wzdłuż Zatoki Gwinejskiej wioski czarnych rybaków,

odwiedźmy tajemniczych Pigmejów w dżungli Konga, małą mieścinę

Mwenzo w Zambii, urodziwe plemię Dinka w Sudanie - wszędzie

zobaczymy, że ludzie siedzą, czasem odezwą się jakimś słowem, wieczorem

ogrzeją się przy ognisku, ale właściwie nie robią nic, tylko bezczynnie i

nieruchomo siedzą, będąc poza tym (możemy przypuszczać) w stanie

myślowego odrętwienia. A czy w Azji jest inaczej? Czy jadąc drogą z Karaczi

do Lahore albo z Bombaju do Madrasu lub z Dżakarty do Malangu - nie

uderzy nas, że tysiące, ba, miliony Pakistańczyków, Hindusów,

Indonezyjczyków i innych Azjatów siedzą bezczynnie, bez ruchu, i

przyglądają się nie wiadomo czemu? Lećmy na Filipiny i na Samoa,

odwiedźmy niezmierzone obszary Yukonu i egzotyczną Jamajkę - wszędzie,

wszędzie ten sam widok ludzi siedzących bez ruchu, całymi godzinami, na

starych krzesłach, na kawałkach desek, na plastikowych skrzynkach, w cieniu

topoli i mangowców, opartych o ściany slumsów, o płoty i framugi okien,

niezależnie od pory dnia i roku, od tego, czy świeci słońce, czy pada deszcz,

ludzi osowiałych i nijakich, jakby w stanie chronicznej drzemki, właściwie

nic nie robiących, tkwiących tak bez potrzeby i celu, a także (można przyjąć)

pogrążonych w myślowym odrętwieniu. A tu, wokół mnie, na lotnisku w

Jakucku? Czyż nie to samo?

Tłum ludzi siedzący bez słowa, bez ruchu, ociężały tłum, który nie drgnie,

który, mam wrażenie, nawet nie oddycha. Przestańmy więc denerwować się i

miotać, przestańmy zamęczać stewardesy pytaniami, na które i tak nie mają

odpowiedzi, i wzorem naszych braci i sióstr z sennej wioski San Juan pod

Valdivią, z przygniecionych upałem osad na pustyni Gobi i z zaśmieconych

przedmieść Szirazu - usiądźmy bez ruchu, patrząc wszystko jedno gdzie i

zapadając się z każdą godziną głębiej i głębiej w stan myślowego

odrętwienia.

Po czterech dniach burza na Kołymie cichnie, zażywna stewardesa biega

po sali, budzi śpiących, woła donośnie: Magadan! Komu w Magadan?

Pospiesznie, nerwowo zbieramy swoje torby, worki, paczki, kuferki i

okręcając się szalami, zapinając kożuchy i wciskając uszanki na głowy -

bezładnie pędzimy do samolotu, który zaraz kołuje na pas startowy. Lecimy.

Obok mnie siedzi kobieta - leci odwiedzić syna, który na Kołymie służy w

wojsku. Jest zmartwiona jego listami, wynika z nich, że źle znosi

diedowszczynę.

Czy słyszałem o diedowszczynie? Tak, słyszałem. To system znęcania się

podoficerów i starszych roczników żołnierzy nad rekrutami. Jeden ze

złośliwych nowotworów toczących Armię Czerwoną. Społeczeństwo

sowieckie sprowadzone do rozmiarów plutonu czy kompanii i ubrane w

mundur. Istota tego społeczeństwa: znęcanie się silnego nad słabszym. Rekrut

jest słabszy, więc starsi rangą czy stażem w armii robią z niego swojego

niewolnika, pariasa, czyścibuta, spluwaczkę. Rekrut musi się wkupić w

nową, zdziczałą społeczność, musi utracić osobowość i godność. W tym celu

rekruta maltretują, gnębią, łamią, niszczą. Biją go i katują. Czasem nie

wytrzymuje pastwienia się i szczucia, okrucieństwa i terroru, próbuje uciekać

albo popełnia samobójstwo. Rekrut, który przemęczy się i przetrwa

bezlitosny karcer diedowszczyny, będzie żyć tylko jedną myślą - odkuć się,

zemścić, wziąć odwet za swoje upokorzenia, za to, że tarzali go w błocie i w

kale, że musiał wąchać onuce kaprali, że kopali go buciorami w twarz. Ale na

kim wczorajszy rekrut weźmie odwet? Komu będzie zabierać paczki z domu,

komu odbije nerki? Oczywiście - słabszemu od siebie, a więc - nowemu

rekrutowi.

Ten tradycyjny już, zwyczajowy sadyzm ma dziś nowe pożywki, bo w

armii rozgorzały konflikty etniczne i religijne: Uzbek zabija Tadżyka, pluton

prawosławnych (Rosjanie) ściera się z plutonem muzułmanów (Tatarzy),

szamanista (Mordwin) wbija nóż w plecy ateiście (Niemcowi).

Strwożone, przerażone matki zaczęły się organizować w różne związki i

stowarzyszenia, aby zmusić władze do walki z diedowszczyną. Można je

spotkać na różnych demonstracjach i pochodach, jak idą niosąc przed sobą

dwie fotografie: na jednej młody chłopiec, zdjęcie zostawione matce na

pamiątkę, kiedy szedł do wojska, na drugiej ta sama twarz, ta sama głowa -

już w trumnie. Jeżeli matka jest w miarę zamożna, te zdjęcia są oprawione w

ramki, za szkłem. Ale widzi się też kobiety biedne, które niosą liche,

wystrzępione fotografie. Deszcz i śnieg zmywa już i zaciera rysy młodej

twarzy. Jeżeli, przechodząc, zatrzymacie się na chwilę, kobieta podziękuje

wam za ten gest.

Sąsiadka z samolotu mówi mi o udrękach swojego syna-rekruta szeptem,

na ucho: zdradza przecież tajemnice wielkiej armii. Nie wiem, czy czytała

studium Michajłowskiego o Dostojewskim. Stary, wielki tekst napisany w

1882 roku. Michajłowski był rosyjskim eseistą, myślicielem. Odrzucał

Dostojewskiego, nazywał go "okrutnym talentem", ale jednocześnie

podziwiał jego przenikliwość, jego geniusz. Michajłowski pisze, że

Dostojewski odkrył w człowieku cechę straszną niepotrzebne okrucieństwo.

Że w człowieku jest skłonność do zadawania innym cierpienia - bez

przyczyny i bez celu. Człowiek zadręcza drugiego bez żadnego powodu,

tylko dlatego, że dręczenie daje mu rozkosz, do której nigdy głośno się nie

przyzna. Cecha ta (niepotrzebne okrucieństwo), połączona z władzą i pychą,

stworzyła najokrutniejsze tyranie świata. Odkrycia tego, podkreśla

Michajłowski, dokonał Dostojewski, który w opowiadaniu "Wieś

Stiepańczykowo i jej mieszkańcy" opisał małą, prowincjonalną kreaturę-

Fomę Opiskina, dręczyciela, potwora, tyrana. "Dajcie Fomie Opiskinowi

władzę Iwana Groźnego lub Nerona, pisze Michajłowski, a nie ustąpi im w

niczym i zadziwi świat swoimi zbrodniami". Ponad pół wieku przed

umocnieniem się Stalina na Kremlu i przed dojściem Hitlera do władzy

Dostojewski z proroczą intuicją dostrzegł w postaci Fomy Opiskina

protoplastę obu tych tyranów.

Foma, pastwiąc się nad swoimi ofiarami, zaspokaja potrzebę znęcania się,

dręczenia, sprawiania bólu. Foma to człowiek niepraktyczny ("jest mu

potrzebne to, co niepotrzebne"), zadając innym cierpienia nie osiąga nic - nie

można więc rozpatrywać go w żadnych kategoriach racjonalnych,

pragmatycznych. Nie myśli o tym, że znęcanie się nad ludźmi nie ma celu i

do niczego nie prowadzi - ważny jest sam proces znęcania się, samo

tyranizowanie, uprawianie okrucieństwa dla okrucieństwa. Istotna dla

oprawcy jest tu sama czynność męczenia innych, samo sadystyczne działanie,

samo bycie okrutnym. Foma "bez żadnej przyczyny bije zupełnie niewinnego

człowieka". To sprawia mu rozkosz i daje poczucie władzy absolutnej. W tej

czystej, nieskalanej bezinteresowności zadawania cierpienia, określonej przez

Michajłowskiego jako "niepotrzebne okrucieństwo", widzi on wielkie

psychologiczne odkrycie Dostojewskiego.

Ale dlaczego, zastanawia się Michajłowski, ludzie typu Fomy Opiskina

znajdowali dla siebie taki podatny grunt w Rosji? Bo, odpowiada, "główną

cechą Rosjanina, utrwaloną w narodzie rosyjskim - jest bezustanne dążenie

do cierpienia". Tak, to musiał być Rosjanin, żeby opisać postać Fomy, żeby

odkryć jego mroczną duszę, którą przepełnia "nieposkromiona, samoistna

złość", żeby pokazać nam jego straszne, niepojęte Podziemie.

Pod skrzydłami samolotu przesuwa się biała, nieruchoma płaszczyzna,

gdzieniegdzie poznaczona ciemnymi plamami lasów, przestrzeń monotonna i

pusta, pagórki łagodne, w kształcie płaskich, przysadzistych kopców - nic, na

czym można by zatrzymać oko, nic, co by przyciągnęło uwagę. To Kołyma.

W Magadanie z lotniska do miasta jest ponad 50 kilometrów, na szczęście

złapałem taksówkę, poobijaną, rdzewiejącą wołgę. Jechałem z duszą na

ramieniu, gdyż nie miałem do miasta przepustki, bałem się, że mnie zawrócą

z drogi, a od tak dawna myślałem o tym, żeby tu przyjechać, zobaczyć to

najstraszniejsze, obok Oświęcimia, miejsce na świecie. Jechaliśmy ośnieżoną

szosą, między wzgórzami, czasem mijając rzadkie sosnowe zagajniki. Z

jednego z tych zagajników wyszło nagle dwóch młodych ludzi w ciemnych

okularach, w eleganckich, zachodnich płaszczach z podniesionymi

kołnierzami. Typy jak ze sztampowego, kryminalnego filmu. Zatrzymali nas i

pytają, czy weźmiemy ich do miasta. Kierowca spojrzał na mnie, ale byłem

zdania, że nie ma się nad czym zastanawiać i trzeba ich wziąć. Okazało się,

że zesłał ich dobry anioł, bo dziesięć kilometrów dalej był punkt kontrolny i

musieliśmy stanąć. Widząc z daleka milicjantów zdjąłem i schowałem

okulary. Tutaj noszą szkła w żółtej lub brązowej plastikowej oprawie, a moja

oprawa jest metalowa, lekka, od razu zwraca uwagę, że inna, nie stąd, i kiedy

chcę się zgubić - chowam okulary. W mojej bawełnianej tiełogrejce i

reniferowej uszance wyglądałem jak ktoś z Omska czy z Tomska. W istocie,

milicjanci od razu zainteresowali się tymi w ciemnych okularach, zaczęła się

kłótnia, awantura, szamotanina, wywlekanie ich z samochodu. Słowem,

zatrzymali tych młodych, a nam kazali jechać.

Kaukaska mafia, określił tych zatrzymanych kierowca taksówki. Słowo

"mafia" robi teraz błyskawiczną karierę. Coraz częściej zastępuje ono słowo

"naród". Tam, gdzie żyło kiedyś "w zgodzie i braterstwie" sto narodów, teraz

Kapuściński Ryszard - Kołyma, mgła i mgła.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: