UTWORY SCENICZNE
ŁAŹNIA
Przełożył Artur Sandauer
Posłowiem opatrzył Florian Nieuważny
Czytelnik • Warszawa 1985
Osoby
Towarzysz Pobiedonosikow — naczelny dyrektor do uzgadniania pewnych spraw, w skrócie naczdyrdups
Pola — jego żona
Towarzysz Optymistenko — jego sekretarz
Izaak Belwedoński — portrecista, batalista, naturalista
Towarzysz Momentalnikow — reporter
Mister Pond Keatch — cudzoziemiec
Towarzyszka Underton — stenotypistka
Noczkin — defraudant
Towarzysz Welocypedkin — lekki kawalerzysta
Towarzysz Czudakow — wynalazca
Madame Mezaliansowa — współpracownica WOKS-U
Towarzysz Foskin — robotnicy
Towarzysz Dwojkin — robotnicy
Towarzysz Trojkin — robotnicy
Petenci
Administrator domu
Reżyser
Iwan Iwanowicz
Tłum Kancelistów
Milicjant
Odźwierny teatralny
Fosforyczna kobieta
Akt pierwszy
Na prawo stół, na lewo stół. Wszędzie wiszą i leżą porozrzucane szkice. W środku towarzysz Foskin lutuje powietrze przy pomocy lamp do spawania. Czudakow przechodzi od lampy do lampy, przeglądając szkice.
Welocypedkin
wbiega
No cóż? Wciąż jeszcze ta podła Wołga wpada do Morza Kaspijskiego^
Czudakow
wymachując szkicem
Tak, ale teraz już nie na długo. Zastawiajcie i sprzedawajcie zegarki.
Dobrze, żem go jeszcze wcale nie kupił.
Nie kupuj! Nie kupuj w żadnym wypadku! Już niebawem to tykające płaskie świństwo będzie komiczne jak łuczywo na Dnieprostroju, bezradne jak byk na lotnisku.
Znaczy, żeśmy wykończyli Szwajcarów.
Nie kołatajże ty mi językiem po drobnym, aktualnym politycznym liczydle! Moja idea jest wspanialsza. Wołga czasu ludzkiego, w którą jak belki na spław rzucała nas data naszych narodzin, ażebyśmy się w niej taplali i płynęli z prądem, ta Wołga od dzisiaj podlega naszej woli. Sprawię, że czas przystanie lub też będzie mknął w dowolnym kierunku i z dowolną szybkością. Ludzie będą mogli wysiadać z dni jak pasażerowie z tramwajów i z autobusów. Posiadając moją maszynę możesz zatrzymać sekundę szczęścia i radować się nią przez miesiąc, póki ci się nie znudzi. Posiadając moją maszynę możesz puścić cwałem przewlekłe lata nieszczęść, wtulić głowę w ramiona, a nad tobą, nie dotykając cię ani raniąc, sto razy na minutę przepędzi pocisk słońca likwidując czarne dni. Popatrz, jak fantastyczne fajerwerki Wellsa, futurystyczny mózg Einsteina, zwierzęce letargi niedźwiedzi czy jogów — jak to wszystko jest zawarte w stanie skondensowanym w tej jednej maszynie.
Prawie nic nie rozumiem, a w każdym razie nic nie widzę.
Nałóżże okulary! Oślepiają cię te literki z platyny i kryształu, ten blask promiennych spojeń. Widzisz? Widzisz?
No, widzę...
Czy zauważyłeś te dwie linijki, pionową i poziomą, z podziałkami jak na wadze?
Tym kluczem izolujesz włączoną przestrzeń, odcinasz ją od ziemskiego przyciągania, a przy pomocy tych oto dziwacznych dźwigni włączasz szybkość i kierunek czasu.
Rozumiem! Świetnie! Znakomicie!!! A więc zbiera się, dajmy na to, wszechzwiązkowy zjazd w kwestii odwleczenia wszystkich nie cierpiących zwłoki kwestyj, no i oczywiście oddaje się głos celem wygłoszenia mowy powitalnej w imieniu Państwowej Akademii Sztuk Naukowych państwowemu towarzyszowi Koganowi. Ale ledwo ten zaczął: „Towarzysze! Poprzez macki światowego imperializmu przechodzi czerwoną nicią fala..." — ja go natychmiast odgradzam od prezydium i puszczam mu czas z szybkością stu pięćdziesięciu minut na kwadrans. On się poci i wita, wita i poci się przez półtorej godziny, a publiczność patrzy. Ledwo akademik otworzył usta, a już frenetyczne oklaski. Wszyscy westchnęli z ulgą, podnieśli świeżutkie tyłki z krzeseł i dalejże do roboty. Tak?
Tfu, co z obrzydliwość! Czego ty mi się tu z jakimś Koganem pchasz? Ja ci klaruję sprawę względności wszechświata, sprawę sprowadzenia definicji czasu z substancji metafizycznej, z noumenu do konkretu, podlegającego działaniu fizycznemu i chemicznemu...
A ja co mówię? Ja właśnie to mówię. Ty sobie zbuduj konkretną stację z pełnym chemicznym i fizycznym działaniem, a my od niej przeprowadzimy połączenia, no, dajmy na to, do wszystkich wylęgarni drobiu i wyhodujemy w ciągu piętnastu minut półpudową kurę, a potem wsuniemy jej wtyczkę pod skrzydełko, wyłączymy czas i siedź sobie, kurko, czekając, aż cię usmażą i zjedzą.
Co za wylęgarnie? Co za kury? Ja ci...
No, dobrze, dobrze, myśl sobie chociażby nawet o słoniach, chociażby nawet o żyrafach, jeżeli poniża cię myślenie o drobiu, a my to wszystko zastosujemy sami do naszych szarych kurcząt...
Cóż za trywialność! Czuję, że ty ze swoim praktycznym materializmem wnet ze mnie samego kurę zrobisz. Ledwo się rozpędzę i chcę wzlecieć, a ty mi już pióra wyskubujesz.
No, dobra, dobra, nie gorączkuj się. A jeżeli ci nawet jakie piórko wyskubałem, to wybacz, wstawię ci je z powrotem. Leć, wznoś się, fantazjuj, my chcemy przyjść z pomocą twemu entuzjazmowi, a nie stawać mu na zawadzie. No, nie złość się, chłopie, puszczaj w ruch twoją maszynę. W czym ci pomóc?
Uwaga! Jak tylko dotknę tego koła, czas ruszy z miejsca i zacznie kondensować i zmieniać przestrzeń, ujętą przez nas w klatkę izolatora. Teraz zabieram chleb wszystkim prorokom, wróżbichom i wróżbitom.
Chwileczkę. Czudakow! Pozwól mi stanąć tutaj. Może w ciągu pięciu minut zmienię się z komsomolca w takiego brodatego Marksa albo też będę starym bolszewikiem z trzechsetletnim stażem. Wtedy ci wszystko od razu załatwię.
odciąga go z przerażeniem
Ostrożnie, wariacie! Jeżeli w przyszłości tędy przebiegnie stalowe rusztowanie kolei podziemnej, to włażąc swoim kruchym ciałem w przestrzeń zajętą przez stal, przeobrazisz się momentalnie w proszek do zębów. Może tam w przyszłości wagony wyskoczą z szyn, a tutaj niesłychane trzęsienie czasu rozniesie do diabła całą piwnicę. Teraz niebezpiecznie się tam zapuszczać, trzeba czekać na tych, którzy stamtąd idą. Przekręcam z niesłychaną powolnością — wszystkiego pięć lat na minutę...
Foskin
Stop. towarzyszu, poczekaj chwileczkę. Ty i tak kręcisz maszynę. Bądź tak uprzejmy, włóż mój bilet loteryjny do swojej maszyny. Nie bez przyczyny zaciąłem się i nie sprzedaję go, może za pięć minut padnie nań ze sto tysięcy.
Też pomysł! W takim razie należałoby tu wsunąć całe Ministerstwo Skarbu, bo inaczej ty wygrasz, a oni ci i tak nie uwierzą, tylko na tabelę popatrzą.
Cóż to! Ja wam wywalam drzwi w przyszłość a wy zeszliście na ruble...
Tfu, historyczni materialiści!
Głuptasie, przecież to dla ciebie tak mi spieszno z wygraną. Masz pieniądze na swoje doświadczenie?
Tak... Czyja mam pieniądze?
Pieniądze?
Stukanie do drzwi. Wchodzą: Iwan Iwanowie z, Pond Keatch, Mezaliansowa i Momentalnikow.
Mezaliansowa
do Czudakowa
Do you speak English? Co? Sprechen Sie deutsch? Parlez-vous francais, w końcu? No, tego się też spodziewałam. To bardzo męczące. Muszę robić traduction z naszego języka na robotniczo-chłopski. Monsieur Iwan Iwanowicz, towarzysz Iwan Iwanowicz. Pan zna oczywiście Iwana Iwanowicza?
Witam, witam, drogi towarzyszu! Proszę się nie krępować! Ja pokazuję nasze osiągnięcia, jak się zwykł wyrażać Aleksy Maksimowicz. Ja sam chwilami, ale, rozumiecie, to przeciążenie... Nam, robotnikom i chłopom, bardzo, bardzo jest potrzebny własny, czerwony Edison. Oczywiście, kryzys wzrostu, drobne niedomagania mechanizmu, gdzie drwa rąbią, tam drzazgi lecą... Jeszcze jeden wysiłek i wszystko to będzie przezwyciężone. Macie telefon? Ach, nie macie telefonu. No, powiem o tym Mikołajowi Iwanowiczowi, ten nie odmówi. A jeśli odmówi, można będzie pójść do samego Władimira Pamfiłowicza, ten oczywiście rozpatrzy przychylnie. Przecież nawet Siemion Siemionowicz wciąż mówi do mnie: „Potrzebny jest — powiada — nam, robotnikom i chłopom, potrzebny jest czerwony, własny, radziecki Edison". Towarzyszu Momentalnikow, trzeba rozpocząć szeroką kampanię.
Momentalnikow
Eccelenzo, zażądajcie! Respekt przed urzędem. Tylko nam zadanie dajcie, Wypełnimy pędem.
Monsieur Momentalnikow, towarzysz Momentalnikow! Współpracownik! Sojusznik! Zobaczył, że przychodzi władza radziecka, przyłączył się. Zobaczył, że my idziemy, przyszedł. Zobaczy, że oni idą, odejdzie.
Zupełnie, zupełnie słusznie. Współpracownik! Współpracownik prasy przed- i porewolucyjnej. Tylko rewolucyjna, wiecie, jakoś mi się wymknęła. Tu — biali, tam — czerwoni, tam znów — zieloni. Krym, konspiracja. Musiałem w sklepiku handlować. Nie mój, ojca czy nawet, zdaje się, po prostu wuja. Sam jestem robotnikiem z przekonań. Zawsze mówiłem, że lepiej umrzeć pod czerwonym sztandarem niż pod płotem. Pod takim hasłem można zjednoczyć wielką ilość inteligentów mojego pokroju. Ekscelencjo, zażądajcie — respekt przed urzędem!
Pond Keatch
Kche! Kche!
Pardon! Przepraszam! Mister Pond Keatch, pan Pond Keatch, brytyjski Anglosas.
Wyście byli w Anglii! Ach, ja byłem w Anglii!... Wszędzie sami Anglicy... Kupiłem akurat beret w Liverpoolu i oglądałem dom, gdzie mieszkał Anty-Diihring. Niezwykle ciekawe! Trzeba rozpocząć szeroką kampanię.
Mister Pond Keatch, znany w Londynie i w City filatelista. Filatelista (ce qu'on appelle. po naszemu zbieracz marek), przy tym bardzo, bardzo interesuje się fabrykami chemicznymi, lotnictwem i w ogóle sztuką. Bardzo, bardzo kulturalny i towarzyski człowiek. Nawet mecenas. Ce qu'on appelle... no, jak wam przetłumaczyć? Pomaga różnym filmowcom, wynalazcom... Vous comprenez? Oglądał już Moskwę ze szczytu drapacza „Izwiestii" (Nachrichten), był już u Anatola Wasiliewicza, a teraz powiada, że do was... Taki kulturalny, towarzyski, nawet adres wasz nam podał.
Nos ma ten drań. Już coś wietrzy!
Please, sir!
Aj, on wyrwał, a sfery obiad dały. Aj, był raj Mac Donald, przewiercił, oj, sfery wynalezejszen.
Mister Pond Keatch chce powiedzieć we właściwym sobie języku, że w jego mglistej ojczyźnie wszystkie wyższe sfery od Mac Donalda do Churchilla są wściekle zainteresowane waszym wynalazkiem i że bardzo, bardzo prosi...
No, oczywiście, oczywiście! Wynalazek mój należy do całej ludzkości i oczywiście natychmiast... Bardzo, bardzo jestem rad. (oprowadza cudzoziemca, który wydobył notes, pokazuje mu i wyjaśnia) To tak... Tak... tak... tak... Tu są dwie dźwignie, a na równoległej, kryształowej podziałce... Tak... tak... tak... tutaj... A to tak... No, tak...
odprowadzając na stronę Iwana Iwanowicza
Towarzyszu, trzeba chłopcu pomóc. Chodziłem wszędzie, gdzie „Nie wolno wchodzić bez zameldowania", godzinami sterczałem, gdzie „Urzędowanie skończone" i omal że nie nocowałem pod napisem „Załatw sprawę i żegnaj". Nic z tego. Przez opieszałość i obawę przed wyasygnowaniem kilkudziesięciu czerwońców przepada wspaniały, być może, wynalazek. Wy ze swoim autorytetem, towarzyszu, powinniście...
Tak. to straszne! Gdzie drwa rąbią, tam drzazgi lecą. Ja natychmiast idę do Głównej Dyrekcji dla Uzgodnienia Pewnych Spraw. Niezwłocznie powiem Mikołajowi Ignatiewiczowi... A jeśli ten odmówi, to pogadam z samym Pawłem Warfołomiejewiczem. Macie telefon? Ach, nie macie telefonu! Małe niedomagania mechanizmu... Ach, jakie mechanizmy bywają w Szwajcarii!!! Czy byliście w Szwajcarii? Ja byłem w Szwajcarii. Wszędzie sami Szwajcarzy. Niezwykle ciekawe!
Pond K e a t c h wsuwa notes do kieszeni, ściska dłoń Czudakowa, mówi coś, co brzmi jak angielszczyzna, i kończy słowem: „czerwońce?"
Mister Pond Keatch powiada, że jeśli panu trzeba czerwońców...,
Jemu? Jemu nie trzeba, on gwiżdże na czerwonce. Przed chwilą dopiero skoczyłem dla niego do Banku Państwowego i przyszedłem cały w czerwońcach. Aż ohyda bierze. W kieszeni palą. Tutaj mam napchane banknoty dwuczerwońcowe, tutaj — po trzy, a w tych dwu kieszeniach — same dziesiątki. Ali right! Goode bye!
potrząsa dłonią Pond Keatcha, obejmuje go obu rękoma i z zachwytem odprowadza do wyjścia
Bardzo pana poproszę o odrobinę taktu. Na skutek waszych komsomolskich nawyków może powstać, jeżeli już nie powstał, wielki konflikt międzynarodowy. Good bye! Do widzenia!
klepiąc Czudakowa po ramieniu i żegnając się
Ja też w pańskim wieku... Gdzie drwa rąbią, tam drzazgi lecą. Potrzebny, potrzebny nam jest radziecki Edison. (stojąc już w drzwiach) Nie macie telefonu? No. to nic. Ja na pewno powiem Nikandrowi Piramidonowiczowi.
drepce nucąc Eccelenzo, zażądajcie...
do Welocypedkina
To dobrze, że mamy pieniądze.
Pieniędzy nie mamy.
Czudakqw
Jak to — nie mamy pieniędzy? Nie rozumiem w takim razie, po co chwalić się i mówić... Zwłaszcza zaś odmawiać, kiedy cudzoziemcy robią poważne propozycje...
Geniusz z ciebie, a jednak dureń! Chcesz, aby twoja idea obżelaziła się i przyleciała do nas z Anglii jako przejrzysty, czasowładny pancernik i zaczęła niewidocznie walić w nasze fabryki i rady?
Ależ prawda, prawda... Jakżeż mogłem mu wszystko opowiedzieć? A on na dobitkę w notesie zapisywał? Czemużeś mnie nie uszczypnął? Jeszcze odprowadzasz go do drzwi, ściskasz się!
Głuptasie, nie bez kozery go ściskałem. Przydało mi się, że kiedyś byłem włóczęgą. Nie jego ściskałem, ale jego kieszeń. Oto angielski notes. Zgubił Anglik notes.
Czudakow Brawo, Welocypedkin. A pieniądze?
Czudakow, jestem zdolny do wszystkiego! Będę przegryzał gardziele i połykał grdyki. Będę tak prał, że policzki będą latać w powietrzu. Przekonywałem, wrzeszczałem na tego Optymistenkę. Jest gładki i polerowany jak parkiet. W jego lustrzanej powierzchni odbijają się tylko przełożeni, i to do góry nogami. Nieomal zaagitowałem buchaltera Noczkina. Ale cóż można począć z tym przeklętym towarzyszem Pobiedonosikowem? Po prostu miażdży każdego swoimi zasługami i stażem. Czy znasz jego biografię? Na pytanie: „Co robił przed siedemnastym rokiem?" — odpowiedział w ankiecie: „Byłem w partii". W jakiej — nie wiadomo i nie wiadomo, czy miał „b" czy też „m" w nawiasie, a może ani be, ani me tam nie było. Potem uciekł z więzienia, zasypawszy piaskiem oczy strażnikom. A teraz po dwudziestu pięciu latach sam czas zasypał mu oczy piaskiem drobiazgów, oczy jego łzawią się od zadowolenia i dobrego samopoczucia. Cóż można zobaczyć takimi oczyma? Socjalizm? Nie, jedynie kałamarz i przycisk.
Towarzysze! Więc czymże mam lutować? Śliną czy co? Tutaj trzeba jeszcze postawić dwóch ludzi. Dwieście sześćdziesiąt rubli minimalna stawka.
Pola
wbiega wymachując plikiem banknotów Pieniądze! Zabawne!
oddaje pieniądze Foskinowi, ten wybiega
No, leć! Weź taksówkę! Weź materiał, pomocników i — z powrotem. (do Poli} No, cóż? Przekonałaś władzę domową?
A bo to z nim można tak zwyczajnie? Zabawne! On syczy jak papierowy boa, ilekroć wraca do domu brzemienny rezolucjami. To niezabawne. To Noczkin... jest taki buchalterzyna w jego instytucji, pierwszy raz go widzę... Przyleciał dzisiaj podczas przerwy obiadowej, paczkę mi wsunął, niech pani odda, mówi, w tajemnicy. Zabawne! Bo mnie, powiada, nie wolno tam iść... na wypadek podejrzenia o współudział. To niezabawne.
Może te pieniądze...
Tak. Nad tym warto się zastanowić. Coś mi się wydaje... Dobra! Wszystko jedno! Jutro się zorientujemy!
Wchodzą F o s k i n. Dwójkin, Trójkin. Gotowe?
Gotowe!
zbiera wszystkich razem No, żywo! Do roboty, towarzysze!
Tak, tak... Przewody pospawane. Przegrody izolacyjne w porządku. Napięcie skontrolowane. Zdaje się, że już można. Po raz pierwszy w historii ludzkości... Na bok! Włączam... Raz, dwa, trzy!
Bengalski ogień, dym. Cofają się, po chwili podbiegają do miejsca eksplozji. Czudakow parząc sobie rękę łapie strzęp celofanu z oderwanym brzegiem.
Tańczcie! Weselcie się! Patrzcie na to! To list! Napisany pięćdziesiąt lat temu wprzód. Rozumiecie — temu wprzód! Co za niezwykłe wyrażenie! Czytajcie!
...
gumisz