Roztworowski. Historia powszechna, wiek 18.pdf

Emanuel Roztworowski

Historia Powszechna Wiek 18

Wstęp

1. Fizjonomia stulecia Słupami milowymi historii nie są okrągłe daty: 1600, 1700, 1800, jednak

posługujemy się pojęciami stuleci i gdy mówimy: wiek Xvii, Xviii czy Xix, to te nazwy mają jakąś

konwencjonalną treść i barwę. Operowanie "wiekami" zakorzeniło się nie tylko w mowie potocznej,

lecz zachowało żywotność i w terminologii naukowej. Nie rezygnując z posługiwania się wiekami

historycy odnoszą się obecnie do ich granic dość swobodnie. Mówi się więc np. o "długim wieku Xvi",

aby rozpocząć "smutny wiek Xvii" gdzieś około roku 1640. Wiek Xix otwiera się rokiem 1789 albo

przesuwa się na lata 1815-1914. Jak wśród tych ruchomych wieków przedstawia się wiek Xviii i czy

posługiwanie się tą nazwą ma jakąś przydatność dla określenia zasługującego na wyodrębnienie

okresu historycznego? Zacznijmy od wyobrażeń najbardziej potocznych. Wiek Xviii kojarzy się z

"rokokową" wizją markizów i hrabin w pudrowanych perukach niefrasobliwie zabawiających się wśród

lustrzanych sal i strzyżonych szpalerów. Ten obraz zrodził się w kontraście z rokiem 1789, który tak

bardzo zakłócił "słodycz życia" uprzywilejowanych. Owo przeciwstawienie nie jest pozbawione

historycznego sensu. Obok obyczajowego "rokoko", drugie określenie coraz powszechniej stosowane

do Xviii stulecia to "Oświecenie" (Lumieres. Enlightenment, Aufklärung, Illuminismo). Stają przed nami

postacie encyklopedystów na tle procesu laicyzacji kultury, szerzenia się utylitarnej "filozofii", postępu

nauki, oświaty i szkolnictwa. Jest to niewątpliwie zjawisko wyróżniające epokę. Wreszcie rozwijające

się badania nad ekonomią i demografią wykazują, że w ciągu Xviii w. nastąpił przyspieszony wzrost

gospodarczy Europy i jej zamorskich posiadłości. W związku z dynamizmem tego stulecia bardzo

często, zwłaszcza w nauce francuskiej i amerykańskiej, pojawia się określenie "rewolucja". Czytamy

więc o rewolucji demograficznej, rewolucji przemysłowej, rewolucji finansowej, rewolucji rolniczej,

rewolucji technicznej, rewolucji intelektualnej. Może nie jest dziełem przypadku, że ową inflację

rewolucyjnej terminologii lansują historycy narodów, które właśnie w Xviii w. przebyły "swoje"

rewolucje polityczno-społeczne. Natomiast historycy brytyjscy, a więc przedstawiciele narodu, który

niewątpliwie przodował w dynamicznym rozwoju tego stulecia, do owych rozlicznych rewolucji

odnoszą się powściągliwie, a nawet powątpiewają, czy można mówić o tak już zakorzenionej w

terminologii naukowej, a angielskiej właśnie, rewolucji przemysłowej Xviii w. Jakkolwiek ów

sceptycyzm co do nazywania rewolucjami procesów narastających w ciągu wielu dziesięcioleci i nie

mieszczących się nawet w ramach stulecia byłby uzasadniony, w wieku Xviii nastąpiło niewątpliwie

przyspieszenie tempa przemian historycznych. Nie jest to jeszcze gwałtowny rozwój cywilizacji

technicznej i przemysłowej, ale wraz ze wznoszeniem się wykresów różnych wskaźników wchodzimy

w początkowe stadium tego przyspieszonego rozwoju. Jeśli więc możemy przyjąć, że wiek Xviii ma

swoją barwę i treść zarówno jako czasy "słodyczy życia" uprzywilejowanych, "wiek Oświecenia", czy

okres przyspieszonego wzrostu populacji i gospodarki europejskiej, to w jakich granicach go

zamknąć? 2. Zakres geograficznyŃ i rzeczowy W nowożytnych i najnowszych dziejach ludzkości

dokonuje się stopniowe przechodzenie od cywilizacyjnego policentryzmu do integracji. Jeśli

rozpatrujemy krąg zjawisk połączonych wzajemnymi związkami i ograniczony w czasie, to rozległość

pola badań będzie się zmieniać zależnie od tego, w jakim etapie rozwoju ludzkości przeprowadzimy

cięcia chronologiczne i którą cywilizację przyjmiemy za punkt wyjścia. Tym punktem wyjścia dla

naszego ujęcia Xviii w. będzie cywilizacja europejska. Z punktu widzenia historii powszechnej wybór

jest uzasadniony nie tylko tym, że cywilizacja europejska wykazuje w owym czasie największy

dynamizm; Europejczycy (a ściślej: ludzie należący do europejskich wspólnot cywilizacyjnych i

językowych) pozostawali również w szczególnie aktywnych kontaktach z wieloma krajami

pozaeuropejskimi i w znacznie większym stopniu wpływali na losy tych krajów, niż ulegali

oddziaływaniu tego, co działo się na innych kontynentach. W takim przedstawieniu historia

powszechna Xviii w. będzie wprawdzie w dużo większym stopniu historią świata niż podobnie ujęte

dzieje średniowiecza, w znacznie jednak mniejszym niż historia Xix, a zwłaszcza Xx stulecia. W

centrum naszego zainteresowania znajdzie się Europa i kraje przez Europejczyków opanowane. Mniej

będziemy się zajmować krajami, które zachowały wprawdzie swoją państwową i cywilizacyjną

niezależność, pozostawały jednak z szeroko pojętą Europą w stosunkach gospodarczych, w

pokojowych czy wojennych konfrontacjach politycznych, w związkach wzajemnego przenikania. Na

marginesie pozostaną kraje, które na ówczesnych europejskich mapach były jeszcze białymi plamami

i żyły własnym życiem o całkowicie innym rytmie niż rytm owego powiązanego kompleksu zjawisk,

zwanego historią powszechną. Na uboczu pozostawimy więc nie tylko Australię czy wyspy Oceanii,

ale i głębie afrykańskiego interioru, puszcze nad Amazonką czy kraje dalekiej Północy. Historia

powszechna powinna być historią integralną, a więc powinna obejmować różne, ale współzależne od

siebie dziedziny życia ludzkiego. Owe związki współzależności nadają swoistą barwę czasu

współczesnym sobie wydarzeniom, czy to będzie sposób gospodarowania, sposób prowadzenia

polityki i wojny, sposób myślenia i wyrażania myśli, obyczaj, moda, styl w sztuce. Łatwiej jednak

zarejestrować symptomatyczne dla danej epoki zjawiska niż przedstawiać mechanizm wzajemnych

oddziaływań rozprowadzających ową barwę czasu. Zwłaszcza że czas, nawet w obrębie jednego

kręgu cywilizacyjnego, jednego obszaru narodowego czy jednej prowincji, przepływa nierównomiernie.

Inaczej osadzona jest w epoce nadmorska metropolia, inaczej zapadła wioska góralska. Występuje tu

współistnienie różnych czasów historycznych i różnych rytmów historycznych przemian. Ujęcie

jakiegoś wyodrębnionego odcinka historii powszechnej musi dawać pierwszeństwo tym nurtom, w

których dokonują się najbardziej widoczne i najbardziej dla danej epoki charakterystyczne zmiany.

Równocześnie jednak trzeba pamiętać, że poza zmiennością są wielkie obszary trwałości warunków

ludzkiej kondycji. Historia jest jak rzeka, której brzegi można wytyczyć, ale brutalnym zabiegiem jest

przecięcie przepływającego strumienia przyczyn i skutków. Wprawdzie każda rzeka między źródłem a

ujściem zmienia się w sposób istotny, lecz rozczłonkowanie jej na bieg górny, środkowy i dolny to

rzecz umowna. Toteż szukając możliwie dogodnego miejsca, aby wbić w dno rzeki słup graniczny,

musimy pamiętać, że nieco powyżej czy poniżej tego punktu to wciąż rzeka nie tylko ta sama, lecz i

taka sama, i że tzw. "poprzedni okres" wypełnia swoją treścią początek drogi. Przyrównując historię do

rzeki, trzeba jednak zauważyć, że o ile rzeka z bystrego strumienia górskiego przechodzi w powolnie

toczącą się masę wód, o tyle w "rzece historii" odleglejsza epoka, tym powolniejszy strumień przemian

i tym głębszy obszar stojącej wody. Rozglądając się za zmarszczeniem powierzchni przez nowe prądy

trzeba rozróżniać to, co nowe, od tego, co odwieczne. 3. Daty graniczne Stawianie rocznych dat

granicznych to rzecz bardzo dowolna w obrębie historii narodowej, a tym bardziej historii

powszechnej. Skoro jednak względy natury konstrukcyjnej narzucają taką potrzebę, to wypada szukać

dat możliwie dogodnych. Francuzi swym czynem rewolucyjnym wyznaczyli datę końcową (1789Ď), a

francuscy historycy dość skutecznie zasugerowali datę początkową (1715Ď). Mamy więc koncepcję

Xviii w. "skróconego" (1715-1789Ď). Ciż sami Francuzi wysunęli później inną koncepcję, stulecia

pełnego, ale "przesuniętego" (1715-1815Ď). Można oczywiście utrzymywać, że rewolucja jest

następstwem kryzysu starego ładu, a Napoleon jest kontynuatorem rewolucji, czy nawet "ostatnim

oświeconym despotą". Ale w łańcuchu historii wszystko w ten sposób się wiąże, a jeśli trzeba

zastosować cięcie, to w naszym mniemaniu czasy rewolucyjne i napoleońskie są bardziej niezbędne

dla zrozumienia wieku Xix niż dla zamknięcia wieku Xviii. Przyjmujemy więc, jako końcową datę

graniczną, rok 1789. Natomiast rok 1715 jako datę wyjściową uważamy za bezzasadny. Mimo tak

znacznej mocarstwowej i cywilizacyjnej roli ówczesnej Francji śmierć "Króla-Słońce" wypada w historii

powszechnej uznać za wydarzenie o charakterze lokalnym. W historiografii angielskiej pojawia się

koncepcja stulecia "skróconego", ale przykrojonego nieco inaczej niż przez Francuzów. Będzie to

okres 1713-1783. Obie daty nie wydają się przekonywające. Wprawdzie pokój utrechcki (1713Ď) to

wydarzenie ważniejsze niż śmierć Ludwika Xiv ale pokój ten nie zamyka nawet wojny o sukcesję

hiszpańską, a tym bardziej nie kończy okresu przekształcających mapę Europy wielkich wojen z

początku stulecia. Data końcowa: pokój wersalski 1783, nie może w naszym mniemaniu pretendować

do zastąpienia roku 1789. Okres 1713-1783 został skonstruowany z brytyjskiego punktu widzenia.

Uwzględniając wielką rolę Anglii można by jednak wskazywać raczej na "sławetną rewolucję" 1688

jako na początek zakończonego wybuchem rewolucji francuskiej stulecia "przesuniętego". Takie ujęcie

miałoby niewątpliwie swoje walory, zwłaszcza w zakresie historii myśli i idei, bowiem w obrębie

stulecia znalazłyby się wówczas lata działalności Newtona, Locke'a czy Bayle'a, ludzi, do których tak

bardzo nawiązywał "wiek Oświecenia". Historia myśli nie jest jednak dziedziną, w której wypada

szukać dat rocznych wyznaczających okresy historii powszechnej. Pozostawmy więc dla lat 1680-

1715, wyodrębnionych przez Paula Hazarda jako lata "kryzysu świadomości europejskiej", określenie

"pomostu między Xvii a Xviii wiekiem, początkowej zaś daty granicznej szukajmy w dziedzinie historii

politycznej. Rewolucja 1688 r. i wojna 1688-1697 to wydarzenia ważne dla Zachodu. Natomiast

polityczny układ osiemnastowiecznej Europy w sposób zasadniczy ukształtował się w toku i w wyniku

dwóch wielkich wojen: sukcesyjnej hiszpańskiej i wielkiej północnej. W wypadku, gdy wojna stanowi

historyczną cezurę, powstaje pytanie, czy wybuch wojny zamyka okres dawny, czy też raczej traktaty

pokojowe otwierają okres nowy, Ogólnie rzecz biorąc dogodniejsze wydaje się rozpoczynanie okresu

od wybuchu tego konfliktu zbrojnego, w toku którego ustalił się nowy układ sił. W naszym przypadku

wychodzenie od traktatów pokojowych nastręczałoby tym więcej komplikacji, że mamy do czynienia z

paralelnym szeregiem wojen, które rozpoczęły się niemal równocześnie, lecz nie równocześnie

zostały zakończone, a więc za datę początkową Xviii w. przyjmujemy ów rok 1700, w którym śmierć

ostatniego potomka Karola V otwarła sukcesję hiszpańską i w którym rozpoczęła się wielka wojna

północna. Europa, która wyłoniła się z tych wojen, tak dalece różni się od "przedwojennej", że

możemy, zdając sobie sprawę z umowności tego aktu, pod okrągłą datą 1700 wbić słup w dno rzeki.

Proponujemy więc jeszcze jedną wersję stulecia "skróconego" (1700-1789Ď). Nie traktując tych dat

granicznych zbyt sztywno, sądzimy, że są one stosunkowo dogodne dla wyodrębnienia 90 lat historii

powszechnej. 4. Konstrukcja Różnie można konstruować historię powszechną. Stosuje się tu podziały

pionowe (paralelne przedstawienie rozmaitych dziedzin ludzkiej działalności i historii poszczególnych

krajów) i poziome (okresy chronologiczne, w granicach których usiłuje się wiązać różne wątki

tematyczne i regionalne). Podziały pionowe przeważają tam, gdzie opracowanie historii powszechnej

jest dziełem zespołowym większej liczby specjalistów. Bywa wówczas, że otrzymujemy pożyteczny

podręcznik, w którym, połączone wspólnymi okładkami i tytułem, sąsiadują ze sobą autonomiczne

zarysy historii poszczególnych zagadnień czy krajów (np. The New Cambridge Modern History czy

radziecka Historia powszechna). Podziały poziome łatwiej przeprowadzić, gdy autor jest jeden lub jest

ich niewielu (jak w kolejnych tomach serii Peu ples et Civilisations) i ten typ konstrukcji chyba bardziej

odpowiada założeniom historii powszechnej, która powinna być nie sumą, ale syntezą. Konstrukcja

taka nastręcza jednak dużo więcej trudności, a ponadto niesie ze sobą również niebezpieczeństwo

dezintegracji, tym razem nie pionowej, lecz poziomej. Owa dezintegracja pozioma to rozbijanie na

odcinki chronologiczne procesów, których tendencje rozwojowe zarysowują się w sposób wyrazisty

dopiero w ciągu dłuższego niż te odcinki czasu. W konstrukcji tej książki postaramy się zastosować

wyjście kompromisowe. W pierwszej części przyjmiemy podział pionowy, aby dla całego okresu 1700-

1789 przedstawić ogólne tendencje procesów sekularnych. Tutaj zostanie również pokazana Europa

w relacji ze światem i znajdzie się zarys historii krajów pozaeuropejskich. Inny rytm dziejów Europy,

Afryki i Azji sprawia, iż zasadne dla Europy cezury chronologiczne dla pozaeuropejskiego świata

byłyby całkowicie sztuczne. Wyjątek wypadnie jednak uczynić w odniesieniu do Turcji oraz

europejskich kolonii w Ameryce, którymi zajmiemy się bliżej w dalszych częściach. Te trzy dalsze

części, obejmujące dzieje Europy wraz z jej koloniami i Turcją, będą skonstruowane na zasadzie

podziału chronologicznego. Do ujęcia w procesy sekularne bardziej nadają się zjawiska o charakterze

masowym, do przedstawienia zaś w węższych ramach chronologicznych bardziej pasują jednostkowe

fakty historyczne. Nie zamierzamy jednak rozłączać, przez odmienne i odrębne ich ujęcie, historii

gospodarczo-społecznej i opisu politycznych czy kulturalnych wydarzeń. Część pierwsza ma stanowić

jedynie tło i ogólny kontekst, do którego będzie można odnieść zawarte w częściach dalszych

informacje o polityce, społeczeństwie i kulturze krótszych okresów oraz poszczególnych europejskich

krajów. Można się zastanawiać nad właściwą kolejnością uogólnienia i wyszczególnienia. Może

znajdą się czytelnicy, którzy woleliby widzieć część pierwszą na końcu. Nic nie stoi na przeszkodzie,

aby czytać tę książkę w takiej kolejności. Autor mniema jednak, że lepiej się słyszy poszczególne

melodie, kiedy się już jest muzykalnym. Proponując podział lat 1700-1789 na trzy okresy, nie chcemy

już powracać do rozważań na temat umowności i względności wszelkich tego rodzaju podziałów.

Dogodnych dat granicznych należy szukać w dziedzinie faktów politycznych o międzynarodowym

znaczeniu. Wyznaczone tymi datami okresy powinny jednak w miarę możności zawierać

charakterystyczne dla siebie treści gospodarczo-społeczne i kulturalne. Względy kompozycyjne

podsuwają również podział na części mniej więcej równe, jeśli ta kompozycyjna symetria nie napotyka

merytorycznych przeciwwskazań. Wiek Xviii dzielimy więc na okresy. 1Ď) 1700-1733, 2Ď) 1733-1763,

3Ď) 1763-1789. Okres pierwszy to lata wielkich wojen i powojennej stabilizacji osiemnastowiecznej

Europy. Jest to okres dużych trudności gospodarczych, pod koniec nadchodzi jednak dobra

koniunktura. Jest to wreszcie okres wczesnego Oświecenia i późnego Baroku. Lata 1733-1763 znów

są wypełnione wojnami, wojny te nie hamują jednak znacznego wzrostu gospodarczego i ekspansji

demograficznej. To czasy Encyklopedii - "południe Oświecenia". Rok 1763 (koniec wojny

siedmioletniej) jako graniczna cezura jest w syntezach historii powszechnej ogólnie przyjęty. Otwiera

on okres względnego pokoju, "rewolucji przemysłowej" (choć przyjmowanie roku 1763 jako progu tej

"rewolucji" jest konwencją dość wątpliwej wartości) i dalszego przyspieszenia wzrostu gospodarczego,

aczkolwiek nie bez kryzysów. To okres oświeconego absolutyzmu, neoklasycyzmu i preromantyzmu,

fermentu ideologicznego i rewolucyjnych poruszeń po obu stronach oceanu, wreszcie ogólnego

kryzysu "starego ładu". Ów potrójny podział, czyniąc zadość wymaganiom symetrii, nie wydaje się

zbyt arbitralny i stwarza stosunkowo dogodne ramy dla przedstawienia przebiegu historii w rytmie

odcinków mniej więcej trzydziestoletnich, a więc odpowiadających aktywności jednego pokolenia. W

takich granicach można mówić o ludziach sobie współczesnych (choćby to była współczesność ojców

i synów czy dziadów i wnuków). Być może nie bez pewnej praktycznej korzyści dla polskiego

czytelnika będzie i ta okoliczność, że ujęcie historii powszechnej w rytm okresów 1700-1733, 1733-

1763 i 1763-1789 pokrywa się (w sposób oczywiście przez autora nie zamierzony) z kolejnymi

panowaniami trzech królów polskich. Ułatwiona więc będzie konfrontacja; kiedy to czy owo działo się

w Europie, u nas zasiadał na tronie August Ii, August Iii czy Stanisław August. A każde z tych

panowań ma w naszej historii swoją barwę. 5. Stan badań Odsyłając czytelnika do zestawionej na

końcu książki bibliografii nie będziemy tu dokonywać szczegółowego przeglądu literatury przedmiotu,

ograniczymy się jedynie do kilku ogólnych refleksji. Autor pracy monograficznej stawia sobie pytania,

na które stara się znaleźć odpowiedź we własnych badaniach źródłowych. Autor syntetycznego

opracowania z zakresu historii powszechnej jest zmuszony opierać się na wynikach prac cudzych.

Stawia sobie również pytania, ale odpowiedź na nie zależy od rozeznania w obfitej literaturze i od jej

stanu. Nie na wszystkie problemy, które autor uważa za ważne i godne rozwinięcia, znajdzie się

zadowalająca odpowiedź. Obok niedostatków erudycji autora istnieje przyczyna obiektywna: bardzo

różnorodny poziom i charakter historiografii poszczególnych krajów, a co za tym idzie, nierównomierne

potraktowanie problematyki tych krajów w pracach syntetycznych. Prowadzone od dziesięcioleci

intensywne badania nad historią gospodarczo-społeczną posuwają się szerokim, lecz niewyrównanym

frontem. Można by zaryzykować najogólniejsze rozróżnienie, iż w b. krajach socjalistycznych więcej

uwagi poświęcało się procesom produkcyjnym i towarzyszącym im stosunkom społecznym, w krajach

zaś kapitalistycznych większą wagę przywiązuje się do wymiany handlowej i stosunków pieniężno-

kredytowych. Te dwie orientacje badawcze pozostawały w związku z odmiennością ówcześnie

istniejących systemów gospodarczych, ukierunkowanie badań historycznych jest bowiem powiązane z

impulsami, jakie niesie bieżące życie. Świadczyć o tym może np. tak charakterystyczny dla lat

trzydziestych naszego stulecia wzrost zainteresowania historią falujących koniunktur i cen (impulsem

był tu wielki kryzys ekonomiczny) oraz dokonująca się od lat pięćdziesiątych Xx w, reorientacja

historiografii gospodarczej świata kapitalistycznego na problemy ekonomicznego wzrostu i rozwoju

techniki. Na początku lat siedemdziesiątych ukazywały się prace historyczne, których entuzjazm dla

wzrostu i dynamizmu wypada łączyć z gospodarczym boomem, z wizją "społeczeństwa obfitości" i

ekspansją "cywilizacji konsumpcyjnej". To jest sytuacja historiograficzna, w której pisałem tę książkę w

latach 1968-1974. Ale w roku 1972 ukazał się głośny raport Klubu Rzymskiego "Granice Wzrostu", a w

roku następnym (1973Ď) wybuchł kryzys naftowy. Wolno przewidywać, że tak silnie dochodzące

obecnie do głosu zaniepokojenie wywołane zanieczyszczaniem środowiska, kryzysem energetycznym

i recesją gospodarczą w warunkach światowej (ale silniejszej w krajach ubogich niż zamożnych)

ekspansji demograficznej znajdzie swoje odbicie również w refleksji historyków. Nie mniejszy wpływ

na ukierunkowanie historiograficznych ujęć miewa

bieżąca polityka. Po drugiej wojnie światowej dobitnie wystąpił kierunek, który można by nazwać

"atlantyckim". Kierunek ten zaznaczył się już w latach międzywojennych, co wiązało się z osłabieniem

tak mocnej niegdyś pozycji historiografii niemieckiej i awansem nauki historycznej Francji i Anglii.

Dzieje powszechne czasów nowożytnych ujmowano głównie pod kątem widzenia historii mocarstw

zachodnich oraz imperiów kolonialnych. Po roku 1945 kierunek ów uległ nasileniu oraz pewnemu

przekształceniu (podkreślanie wspólnoty cywilizacyjnej Europy Zachodniej z Ameryką Północną i

Ameryką Łacińską). Rozwój badań "atlantyckich" (zwłaszcza w zakresie koniunktur gospodarczych)

byłby zjawiskiem nader pozytywnym, gdyby nie towarzyszyła mu tendencja do przesadnego

akcentowania podziału Europy Xviii w. na zachodnią i wschodnią. Wysunięta jeszcze w przedwojennej

literaturze historycznej koncepcja linii przebiegającej od ujścia Łaby do Triestu (jako granicy dzielącej

dwa systemy gospodarki agrarnej) uległa - nie bez związku z powojenną linią politycznego podziału -

interpretacji rozszerzonej. Zwłaszcza w pracach syntetycznych pisanych w latach "zimnej wojny"

obraz historycznej Europy bywał zniekształcany. Przykładem może tu być dzieło belgijskiego historyka

Jacques Pirenne'a Les Grands Courants de l'histoire universelle. Dla krytycznego czytelnika tego

rodzaju prac większą niedogodność niż deprecjonujące "wschód" koncepcje historiozoficzne stanowi

ubóstwo i zawodność informacji na temat tego, co działo się na wschód od Łaby. Owo ubóstwo

stanowi wciąż dość powszechną cechę literatury historycznej Zachodu. Nierównomierności

występujące w opracowaniach syntetycznych wiążą się nie tylko z przyjętą hierarchią wartości, ale są

spowodowane również trudnościami, jakie nastręczają bariery językowe. Twierdzenie, że dla

naukowca bariery językowe nie powinny istnieć, należy niestety zaliczyć do pobożnych życzeń. Nie

trzeba przeceniać poliglotyzmu pospiesznie zazwyczaj pracujących autorów syntetycznych

kompendiów. Nawet w zakresie języków kongresowych. Francuz opiera się w głównej mierze na

literaturze francuskiej, Anglosas na literaturze w języku angielskim. Rzadko przekraczaną barierę

stanowią dla historyków zachodnich języki

skandynawskie, hiszpański, portugalski, holenderski, nie mówiąc już o językach słowiańskich.

Przykład Holandii jest bardzo wymowny. Żaden historyk-syntetyk nie zamierza kwestionować czy

umniejszać przodującej roli tego kraju w Xvii i jeszcze na początku Xviii w., jednak w ujęciach

syntetycznych dziejom Holandii poświęca się na ogół mało precyzyjne i zbyt zwięzłe ogólniki. Autorzy

nie sięgają bowiem do historiografii holenderskiej. Niedostatki całościowych opracowań historii

powszechnej należy rekompensować docierając do literatury historycznej poszczególnych krajów. Na

drodze stoją jednak nie tylko wspomniane bariery językowe i ogrom tej literatury, ale również

dokonujący się w niej stale proces starzenia i przewartościowywania. To normalne w nauce zjawisko

w ostatnich dziesięcioleciach przebiega w szczególnie przyspieszonym tempie. Wciąż spotykamy się z

przeciwstawianiem się "tradycyjnej" czy "ortodoksyjnej" historiografii, określanej mianem

dziewiętnastowiecznej (choć uprawia ją i wielu autorów współczesnych). Proces odnowy tematyki i

metod badań historycznych obejmuje nie tylko takie dziedziny, jak ekonomia, struktury społeczne,

życie codzienne, cywilizacje i mentalności, lecz również dokonuje się w tak szacownej wiekiem

dyscyplinie, jak historia polityczna. Za przykład może posłużyć Anglia, gdzie właśnie w badaniach nad

Xviii w. Sir Lewis Namier i jego uczniowie jeszcze w latach przedwojennych podjęli gruntowną rewizję

historii politycznej. Nie bez racji widzieli oni w "ortodoksyjnych" ujęciach przenoszenie w wiek Xviii

wyobrażeń o rządzie, parlamencie, stronnictwach i politycznych programach, które pasowały bardziej

do epoki wiktoriańskiej niż do czasów królów z dynastii hanowerskiej. Szkoła Namiera rozbijając stare

schematy poszła w kierunku drobiazgowych badań nad grą interesów grup i jednostek. Po

kilkudziesięciu latach realistycznych badań nad angielską oligarchią Xviii w. ostrożni uczniowie

Namiera stwierdzają, że ich rozeznanie sięga takich a takich lat, dla innych zaś okresów nie mogą

jeszcze poglądów "ortodoksów" zastąpić nowym obrazem. Wysunąłem ów przykład angielski, a więc

tyczący kraju o bardzo rozwiniętej historiografii, aby unaocznić problem: skoro tak rzecz się

przedstawia z historią polityczną Anglii, to w iluż krajach ludzie pokroju Namiera w ogóle jeszcze nie

zaczęli potrząsać starymi schematami. Podejmując pracę z zakresu historii powszechnej łatwiej więc

wytyczyć sobie nowoczesny kwestionariusz niż dać odpowiedź na jego pytania. Pisząc tę książkę nie

zawsze udało mi się dowiedzieć tego, co pragnąłbym włączyć w obraz Xviii w. Tłumacząc się z góry z

braków i niedostatków, chciałbym równocześnie skomentować to, co niekiedy może być uznane za

nadmiar. Człowiek z drugiej połowy Xx w. przywykł widzieć społeczeństwo i gospodarkę w ujęciach

statystycznych i ten sam głód konkretnych liczb odczuwa żyjący w Xx w. historyk minionych stuleci.

Statystyka historyczna stanowi jednak dziedzinę jedynie bardzo niepewnych szacunków

orientacyjnych, a dla wielu podstawowych kwestii nie znajduje odpowiedzi. Ludzie Xviii w. zaczęli

odczuwać potrzebę statystyk i dość obficie je produkować. Są one jeszcze nader zawodne, ale

stanowią punkt zaczepienia i wsparte mikrostatystycznymi badaniami archiwalnymi pozwalają

posługiwać się liczbami w sposób nieco bardziej odpowiedzialny niż w odniesieniu do wcześniejszych

stuleci. I w odniesieniu do Xviii w. większość liczb wymagałaby jednak obszernych komentarzy

określających granice ich prawdopodobieństwa. Nie mając możności prezentowania w

podręcznikowym zarysie tych komentarzy, wypada jedynie silnie podkreślić, że podane w tej książce

liczby mają przeważnie charakter orientacyjnych hipotez, przyjmowanych w literaturze przedmiotu z

różnymi znakami zapytania i szerokim marginesem błędu. Jeśli wbrew sceptykom co do stosowalności

statystyki w historii (przed wiekiem Xix) posługuję się tymi liczbami, czynię to w przeświadczeniu, że

nawet nader tylko hipotetyczna orientacja jest lepsza niż zupełny brak rozeznania w stosunkach

ilościowych. Postscriptum do drugiego wydania Oddając do druku drugie wydanie, autor, korzystając z

cennych uwag czytelników, wprowadził sporo (w granicach możliwości czasowych i techniki przedruku

offsetowego) poprawek. Ze szczególną wdzięcznością pragnie tu wymienić Władysława

Czaplińskiego, Krzysztofa Gawlikowskiego, Józefa Gierowskiego, Tadeusza Łepkowskiego i Jana

Szemińskiego. Nieco uzupełnień dodano też w Bibliografii. Część I.Ń Przemiany w skali stulecia

Rozdział pierwszy.Ń Ludność 1. Wzrost zaludnienia Wiek Xviii zajmuje szczególne miejsce w historii

zaludnienia Europy i świata. W poprzednich stuleciach po okresach ekspansji demograficznej

następowały regresy. Przy mniej więcej ustabilizowanej i bardzo wysokiej stopie urodzeń (40 na 1

tys.), stopa zgonów zniżała się w latach pomyślnych dla ludności warunków, potem jednak głody i

epidemie powodowały wzrost śmiertelności, redukując stan zaludnienia do "normy" uwarunkowanej

prymitywną gospodarką rolniczą, brakiem higieny i bezradnością medycyny. W Xviii w. Europa weszła

w kolejny okres demograficznej ekspansji, po której jednak nie nastąpił regres. Mniej więcej od 1730 r.

datuje się ów trwały wzrost zaludnienia Europy, który, poprzez wiek Xix, w coraz bardziej

przyspieszonym tempie prowadzi do współczesnej nam "eksplozji demograficznej" w skali ziemskiego

globu. Cechą charakterystyczną tej długotrwałej ekspansji jest nie tylko spadek śmiertelności (czyli

przedłużanie się średniej długości życia ludzkiego), ale również spadek stopy urodzeń. Jest to

prawidłowość, która występuje w ruchu demograficznym nowoczesnego społeczeństwa

przemysłowego. Zjawisko to po raz pierwszy zaobserwowano w Anglii u schyłku Xviii w., gdzie

ludność szybko wzrastała przy nieco już malejącej liczbie urodzeń. W związku z sytuacją ludnościową

w Anglii mówi się o "rewolucji demograficznej" czy o zmianie demograficznego "reżimu",

towarzyszącej przejściu od społeczeństwa rolniczego do przemysłowego. Jakkolwiek paralelizm

między brytyjską "rewolucją przemysłową" a "rewolucją demograficzną" wydaje się wskazywać na

związek przyczynowy, stosunków angielskich z przełomu Xviii i Xix w. nie można jednak przenosić na

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: