Konkurencja monopolistyczna

Model Chamberlina

Teoria konkurencji monopolistycznej jest przede wszystkim zasługą E. Chamberlina i J. Robinson. Omówimy tu znaną szerzej i uchodzącą za bar­dziej oryginalną koncepcję Chamberlina. Posłużymy się przy tym maksymalnie uproszczoną wersją modelu. Między innymi zamiast stosowanego przez Cham­berlina pojęcia grupy produktowej (do której należą produkty będące wobec siebie stosunkowo bliskimi substytutami) wykorzystamy znane już pojęcie gałęzi produkcji.

W porównaniu z konkurencją doskonałą konkurencja monopolistyczna cha­rakteryzuje się przede wszystkim opadającą krzywą popytu. Wynika to m.in. ze wstępnych założeń modelu Chamberlina. Oto najważniejsze z nich:

1. W danej gałęzi produkcji działa tak dużo firm, że każda z nich może uprawiać własną politykę bez obawy przed działaniem odwetowym ze strony po­zostałych rywali.

2. Produkty tych firm są zróżnicowane, a nie homogeniczne — jak to jest w przypadku konkurencji doskonałej — nabywcy zaś przejawiają preferencję w sto­sunku do wyrobów firmowych określonych sprzedawców. Sprzedawcy starają się, aby ich produkt różnił się czymś od produktów innych firm. Dzięki reklamie i takim cechom, jak np. wygląd, marka, opakowanie czy zakres usług serwiso­wych, produkt może zostać wyodrębniony w świadomości odbiorców jako różny od innych, a firma uzyskać wyodrębniony rynek stając się na nim w dużej mie­rze monopolistą i uzyskując tym samym pewien wpływ na cenę.

3. Dostęp do danej gałęzi produkcji jest swobodny, a nowi producenci są w stanie podjąć produkcję bliskich substytutów istniejących już produktów.

4. Krzywe popytu i kosztów wszystkich działających w danej gałęzi firm są takie same.

Ostatnie z tych założeń jest niezwykle restrykcyjne, na co zwraca uwagę wielu komentatorów podkreślających jego niespójność z innymi założeniami, zwłaszcza z założeniem dotyczącym zróżnicowania produktu. Z kontrowersyjno­ści tego założenia doskonale zdawał sobie zresztą sprawę twórca modelu, który określał je jako heroiczne, a pisząc o produkcie zawsze brał to słowo w cudzy­słów. Bez takiego założenia byłoby jednak trudno o szersze, wychodzące poza pojedynczą, konkretną firmę, uogólnienia.

Swoją analizę równowagi firmy działającej w warunkach konkurencji mo­nopolistycznej przeprowadza Chamberlin w dwóch etapach. Na etapie pierwszym skupia uwagę wyłącznie na dostosowaniach w zakresie cen i ilości produktu, tra­ktując sam produkt jako dany. Kwestię zróżnicowania produktu uwzględnia do­piero na etapie drugim, przyjmując z kolei, że cena produktu jest stała. Poniżej przedstawimy nieco bliżej tylko pierwszy etap analizy Chamberlina.

Załóżmy, że rynkowy popyt na produkty danej gałęzi produkcji dzieli się proporcjonalnie między wszystkie firmy z tej gałęzi - jeśli firm jest n, to na każdą przypada 1/n popytu rynkowego przy każdym poziomie ceny. Krzywą po­kazującą ilości produktu, które dana firma może sprzedać i odzwierciedlającą obiektywne warunki rynku, możemy nazwać obiektywną krzywą popytu. Na­chylenie tej krzywej, ukazującej udział analizowanej przez nas firmy w całkowi­tej ilości dobra żądanej przez nabywców, odpowiada nachyleniu krzywej na pro­dukty całej gałęzi produkcji. Oznaczmy tak rozumiany popyt na produkt tej firmy symbolem Ppo.

W odróżnieniu od konkurencji doskonałej, każda firma działająca w warun­kach konkurencji monopolistycznej ma świadomość zależności ilości sprzedawa­nego produktu od jego ceny, ale też wie, że jest tylko jedną z wielu firm, mającą niewielki wpływ na cały rynek. Może więc zakładać, że zmiana przez nią ceny, tzn. jej obniżka w celu zwiększenia sprzedaży, nie spowoduje reakcji innych firm. Dlatego też nasza firma postrzega swój popyt, ściślej popyt na swój pro­dukt, jako bardziej elastyczny niż jest on w istocie. W ten sposób dochodzimy do drugiej krzywej popytu: postrzeganej przez firmę krzywej popytu. Oznaczmy odzwierciedlony przez tę krzywą popyt symbolem Ppf.

Udział w rynku każdej z firm należących do danej gałęzi produkcji zależy od liczby firm oraz od żądanych przez nie cen. Przy danej gałęziowej krzywej popytu, danej liczbie firm i danej cenie dyktowanej przez wszystkie inne firmy, pojedyncza firma może podejmować próby zwiększenia swojego udziału w ryn­ku, żądając niższej ceny niż ustalona przez rynek. Ponieważ jednak wszystkie firmy są w takiej samej sytuacji, to będą postępowały tak samo — również ob­niżą cenę. W rezultacie krzywa popytu postrzegana przez firmę będzie inna niż obiektywna krzywa popytu, a obniżki cen wprowadzane przez tę firmę będą wy­woływały inne skutki niż zakładane przez nią, gdyż będą zdeterminowane przez takie same zachowania innych firm (rys. poniżej).

Na rys. mamy m.in. dwie krzywe popytu firmy: obiektywną krzywą Ppo i postrzeganą krzywą Ppf. Poziomy ceny i wielkości produkcji firmy wyzna­czone są przez punkty przecięcia tych dwu krzywych. Nachylenie krzywej Ppf jest mniejsze niż krzywej Ppo. Oznacza to, że funkcja, której odzwierciedleniem jest krzywa Ppf, jest bardziej elastyczna. Skutki zmiany ceny analizowane na pod­stawie tej krzywej będą więc większe od rzeczywistych, pokazywanych przez obiektywną krzywą Ppo.

Rys. Krzywe popytu przedsiębiorstwa w modelu konkurencji monopolistycznej Chamberlina

Zauważmy, że krzywa popytu Ppf jest równocześnie krzywą utargu przecięt­nego firmy (Up). Znając ją możemy wykreślić krzywą utargu krańcowego (Uk). Układ tych dwu krzywych utargu jest taki sam, jak w przypadku monopolu.

Punktem wyjściowym analizy jest na powyższym rys. punkt A, czyli punkt, w któ­rym obiektywna krzywa popytu firmy Ppo przecina się z postrzeganą przez firmę krzywą popytu Ppf. Punktowi temu odpowiada cena c1 i wielkość produkcji Q1. Będąc w punkcie A, dążąca do maksymalizacji zysku firma powinna obniżyć cenę do c2, a produkcję zwiększyć do Q2. Odpowiada to punktowi, w którym koszt krańcowy równa się utargowi krańcowemu (Kk = Uk). Po obniżce ceny produkcja wyniesie jednak nie Q2 (jak zakłada analizowana przez nas firma), lecz Q3. Stanie się tak, ponieważ inne firmy również obniżą cenę do c2, a krzywą popytu, po której będą się przesuwać, będzie krzywa obiektywna Ppo, nie zaś krzywa postrzegana Ppf. Skoro wszystkie firmy żądają ceny c2, krzywa Ppf prze­sunie się w dół aż do punktu przecięcia C z krzywą Ppo na poziomie c2. Punktem wyjścia do kolejnych dostosowań będzie teraz punkt C. Zmiana położenia krzy­wej Ppf przesuwa również krzywą utargu krańcowego Uk, w rezultacie nasza fir­ma będzie chciała maksymalizować zysk posługując się nową krzywą i znów obniży cenę (np. do c3) itd. Proces ten będzie trwał dopóty, dopóki wszystkie firmy uznają, że nie ma powodu do dalszych zmian, a nastąpi to w punkcie, w którym ustali się krótkookresowa równowaga, np. w punkcie Ek na rys. poniżej, któremu to punktowi odpowiada wielkość produkcji Qk oraz cena crk wyznaczona przez punkt F, czyli punkt przecięcia postrzeganej krzywej popytu Ppfk z obie­ktywną krzywą popytu Ppok. Punkt Ek jest równocześnie punktem, w którym krzywa krótkookresowego kosztu krańcowego przecina krzywą krótkookresowego utargu krańcowego (Kk = Uk). Przyjmujemy tu, że krótkookresowy koszt krańco­wy (Kk) przy cenie krótkookresowej równowagi crk jest równy długookresowemu kosztowi krańcowemu (DKk).

Równowaga krótkookresowa jest punktem wyjścia analizy równowagi dłu­gookresowej; na poniższym rysunku — dla jasności obrazu — odpowiadające równowadze krótkookresowej krzywe, czyli obiektywna krzywa popytu Ppok i postrzegana krzywa popytu Ppfk, oraz krzywa utargu krańcowego Uk zostały wykreślone jako linie przerywane. W okresie długim do danej gałęzi produkcji napłyną nowe ka­pitały, zachęcone tym, że firmy funkcjonujące w tej gałęzi osiągają dodatnie zy­ski ekonomiczne (ponadnormalne), jako że cena crk przy produkcji Qk przewy­ższa długookresowy koszt przeciętny. Zwiększy się liczba firm działających w tej gałęzi, a tym samym skurczy się rynek analizowanej przez nas firmy. Obie krzy­we popytu naszej firmy, zarówno obiektywna jak i postrzegana, przesuną się w lewo. Po kolejnych dostosowaniach ustali się długookresowa równowaga tej fir­my w punkcie Ed, czyli w punkcie przecięcia krzywych długookresowego kosztu krańcowego i długookresowego utargu krańcowego (DKk = DUk), któremu odpo­wiada wielkość produkcji Qd oraz cena crd wyznaczona przez punkt G, czyli punkt przecięcia postrzeganej przez firmę krzywej długookresowego popytu Ppfd z obiektywną krzywą długookresowego popytu Ppod, który to punkt jest równo­cześnie punktem styczności postrzeganej krzywej popytu Ppfd z krzywą długo­okresowego kosztu przeciętnego DKp.

Rys. Równowaga przedsiębiorstwa w modelu konkurencji monopolistycznej Chamberlina

Do długookresowej równowagi firmy doj­dzie, oczywiście, dopiero wtedy, gdy ustaną procesy dostosowawcze (zmiany cen, popytu i kosztów) i skończą się wejścia nowych firm do danej gałęzi produ­kcji, a te wejścia skończą się wtedy, gdy zyski ekonomiczne (ponadnormalne) wszystkich firm w gałęzi zostaną sprowadzone do zera i pozostaną tylko zyski normalne. Taka sytuacja w przypadku analizowanej przez nas firmy ma miejsce właśnie w punkcie G, czyli w punkcie styczności postrzeganej krzywej popytu Ppfd z krzywą długookresowego kosztu przeciętnego DKp.

W praktyce obniżki cen dokonywane przez funkcjonujące w danej gałęzi firmy mogą też mieć za zadanie niedopuszczenie innych firm do rynku, czyli stworzenie barier wejścia na rynek (zakładając, że funkcjonujące firmy będą mia­ły niższe koszty niż firmy nowe). Jednakże model konkurencji monopolistycznej wyklucza istnienie barier wejścia.

W przedstawionej wyżej prezentacji modelu Chamberlina uwaga jest skon­centrowana na decyzjach firmy dotyczących wysokości ceny i wielkości produ­kcji. W praktyce tego typu firma musi również, a może przede wszystkim, roz­strzygać o tym, jak różnorodne produkty wytwarzać oraz ile wydawać na reklamę.

Współcześnie przyjmuje się, że obniżki cen nie są ani jedynym, ani nawet głównym sposobem zwiększania udziału w rynku przez firmy funkcjonujące w warunkach konkurencji monopolistycznej. Eksponuje się raczej: (a) różnicowanie produktów, tj. wprowadzanie do nich pewnych zmian wyróżniających je spośród innych lub przynajmniej przekonanie o tych zmianach potencjalnych nabywców, a także (b) aktywną promocję sprzedaży (w tym reklamę). Te sposoby oczywi­ście kosztują, ale w dłuższym okresie mogą zwiększyć udział firmy w rynku przy danej cenie. Innymi słowy, mogą przesunąć krzywe popytu firmy w prawo przy danej cenie.

Jeśli chodzi o powszechnie akceptowane główne wnioski wynikające z mo­delu Chamberlina, to najczęściej uważa się, że w porównaniu z gałęziami produ­kcji, w których istnieje doskonała konkurencja, w gałęziach produkcji, w których istnieje konkurencja monopolistyczna:

- łączna produkcja (tzn. produkcja wszystkich firm) będzie nieco mniejsza, a ceny będą nieco wyższe,

- stopień niewykorzystania mocy wytwórczych będzie większy.

Drugi z tych wniosków wynika, w gruncie rzeczy, z pierwszego, gdyż mniejsza produkcja wiąże się z wyższym stopniem niewykorzystania mocy wy­twórczych. O poprawności pierwszego z tych wniosków świadczy z kolei, przy­najmniej pośrednio, poniższy rys. - pośrednio, gdyż typowe przedsiębiorstwo działa­jące w warunkach konkurencji doskonałej nie jest całkowicie porównywalne z typowym  przedsiębiorstwem działającym w  warunkach konkurencji  monopo­listycznej.

Jak wynika z poniższego rys., zarówno w konkurencji doskonałej, jak i w konkuren­cji monopolistycznej przedsiębiorstwo osiąga długookresową równowagę w pun­kcie styczności krzywej utargu przeciętnego Up, będącej zarazem krzywą popytu Pp, z krzywą długookresowego kosztu przeciętnego DKp. Jednakże krzywa utargu przeciętnego (popytu) przedsiębiorstwa jest w warunkach konkurencji doskonałej linią prostą równoległą do osi odciętych, podczas gdy w warunkach konkurencji monolistycznej linią opadającą. W rezultacie, punktowi długookresowej równowa­gi firmy w warunkach konkurencji monopolistycznej odpowiada mniejsza ilość produktu i wyższa jego cena, niż w warunkach konkurencji doskonałej.

Rys. Długookresowa równowaga a ceny i produkcja przedsiębiorstwa

w warunkach konkurencji doskonałej i monopolistycznej

Modele oligopolu

Oligopol jest strukturą rynku charakteryzującą się działa­niem w danej gałęzi produkcji małej liczby firm o dużej sile rynkowej, mających znaczny wpływ na podaż i ceny, ale równocześnie konkurujących ze sobą. Wej­ście do tej gałęzi jest utrudnione, ale nie jest całkowicie zablokowane. Zachowa­nia firm są współzależne.

Jedna z najbardziej istotnych różnic między konkurencją doskonałą a oligopolem odnosi się do kształtowania się cen. W konkurencji doskonałej ceny zmieniają się często, a firmy reagują elastycznie zmianami cen na wszelkie zmia­ny w popycie i kosztach produkcji. W oligopolu ceny zmieniają się rzadko, a firmy reagują tylko na stosunkowo duże i zarazem względnie trwałe zmiany w popycie i kosztach.

Modele oligopolu często są modelami duopolu. Duopol jest szczególnym przypadkiem oligopolu, przedstawia rynek, na którym działają tylko dwaj produ­cenci (sprzedawcy), oferujący taki sam produkt. Do najbardziej znanych modeli duopolu należą modele A. Cournota, F. Edgewortha oraz E. Chamberlina.

Model Cournota

A. Cournot przedstawił swoją teo...