Pierwsi Piastowie swoją politykę kulturalną mocno związali z wzorami sięgającymi Karola Wielkiego (na tronie 768-814) i sztuki niemieckich cesarzy Ottonów (962-1218). Do tych wzorców odwołały się pierwsze kamienne budowle jak katedry w Poznaniu i Gnieźnie czy kościół w Trzemesznie upamiętniony pierwotnym pochówkiem św. Wojciecha. Budowano także na wzór cesarski kompleksy pałacowe z kaplicami, najczęściej okrągłymi. Prawdopodobnie w takim kompleksie na Ostrowie Lednickim pod Gnieznem przyjmował Bolesław Chrobry swoich gości podczas Zjazdu Gnieźnieńskiego. Podobne palatia z kaplicami posiadały Przemyśl, Giecz i prawdopodobnie Kraków, w którym zachowała się rotunda NM Panny, znana później pod wezwaniem św.św. Feliksa i Adaukta. Jest to najlepiej zachowana budowla przedromańska, sięgająca być może jeszcze czasów przed oficjalnym chrztem Polski. Budowle okrągłe cieszyły się stałym powodzeniem w okresie romańskim, toteż z późniejszych lat znamy mniej lub bardziej rozbudowane rotundy jak św. Mikołaja w Cieszynie, św. Prokopa w Strzelnie, kościoły w Stroni i Strzelinie.
Po okresie upadku pierwszych Piastów i najeździe księcia czeskiego Brzetysława (1038), wraz z Kazimierzem Odnowicielem (panował 1034-58) i jego następcami ma miejsce ponowne ożywienie budowlane. Uczestniczy w nim już nie tylko dwór królewski i książęcy, ale także, zwłaszcza pod koniec XI wieku, rodowa arystokracja, rosnące w siłę biskupstwa i klasztory. W pierwszej połowie XI wieku powstaje I katedra wawelska, pod koniec wieku odbudowuje się zrujnowane katedry w Poznaniu i Gnieźnie. Rozpoczęli swoją działalność fundacyjną możnowładcy tacy jak palatyn Sieciech (zm.ok.1113), Piotr Włostowic (zm.ok.1151), Prandota Starszy, rodzina Wszeborowiczów. Pierwszy z nich wzniósł jeszcze w końcu XI w. na podwawelskim Okole kościół św. Andrzeja, jeden z najciekawszych i najlepiej zachowanych budynków wczesnoromańskich. Na Śląsku niezwykle ożywioną działalność prowadził palatyn Piotr Włostowic, któremu legenda przypisała fundację kilkunastu kościołów. Wykształcony, mający kontakty z biskupami Wrocławia i Krakowa, protektor wzniósł w Sobótce u stóp góry Ślęży kościół NM Panny przeznaczony dla kanoników regularnych, osadził również na Ołbinie, przedmieściu Wrocławia, benedyktynów erygując kościół pod wezwaniem NM Panny i św. Wincentego o jednej z najwspanialszych dekoracji rzeźbiarskich (zachowanej szczątkowo). Z czasem powstało tu całe miasteczko benedyktyńskie, niestety zniszczone w XVI wieku i znane jedynie z rycin i obrazów. Przejawem ruchu budowlanego na Kujawach były fundacje rodziny Wszeborowiców. Powstał tam w Strzelnie klasztor Norbertanek z kościołem św. Trójcy i wspomniana wyżej Rotunda św. Prokopa. Wreszcie powstawały skromniejsze obiekty, jak niezwykle wykwintny w wykonaniu i detalu kościół św. Jana Chrzciciela (przed 1130) w Prandocinie k. Miechowa (Prandota Starszy) czy uroczy, wspaniale położony kościół św. Idziego w Inowłodzu .
Wśród monumentalnych budowli dojrzałego romanizmu można wyróżnić dwa główne nurty. Pierwszy, tradycyjny, powtarza rozwiązania stosowane już w XI wieku i rozwija je. Świadczy on o dokonującej się asymilacji importowanych wzorów, które wrastają w miejscową tradycję budowlaną. Tak jest w przypadku II katedry wawelskiej (ok.1130), wzorowanej na niej kolegiaty w Tumie pod Łęczycą, kościoła w Czerwińsku (ok.1129-1156) czy katedry płockiej (ok.1130-1144). Po katedrze wawelskiej, która była wówczas chyba najwspanialszym kościołem kontynuującym program późnoottoński, pozostał jedynie ślad, jakim jest krypta św. Leonarda. Mieszcząca się pod zachodnim chórem katedry, krypta przykryta sklepieniem krzyżowym na gurtach pozostaje do dzisiaj jednym z najlepiej zachowanych wnętrz romańskich. Natomiast tumska kolegiata to czołowe dzieło tego nurtu i chyba najbardziej interesujący pomnik stylu romańskiego w Polsce. Monumentalna, dwuchórowa budowla, posiada bogatą bryłę, na którą składają się wysokie kwadratowe wieże w części zachodniej i niższe, okrągłe w części wschodniej. Całości dopełnia dekoracja architektoniczna z rzeźbionymi portalami i malarstwo freskowe znajdujące się w apsydzie.
Drugi nurt, który można nazwać nurtem reformy klasztornej, reprezentują stosunkowo nieliczne, ale istotne budowle, jak wspomniane wyżej kościoły na Ołbinie we Wrocławiu i św.Trójcy w Strzelnie czy kolegiata w Kruszwicy, która jest chyba najbardziej reprezentacyjnym przykładem. Budynki te miały szczególnie rozbudowaną część wschodnią, z kaplicami, apsydiolami i dużą apsydą zamykającą prezbiterium. Kościoły realizowane w Polsce pozostawały pod wpływem budowli niemieckich, skąd docierały do Polski wzorce benedyktyńskiej reformy klasztornej (z kongregacji Cluny).
Koniec epoki romańskiej zaznaczył się okresem dynamicznej działalności zakonu cystersów. Zakładali oni prężne ośrodki, w których ważnym elementem była gopodarka rolniczo-hodowlana i produkcja przemysłowa. Cysterskie klasztory w Jędrzejowie (1149-1210), Wąchocku, Sulejowie (1177-1232), Trzebnicy i blisko 30 innych miejscach świadczą o protekcji, jaką pracowitych zakonników darzyli piastowscy książęta. Ich zabudowania klasztorne, niezwykle funkcjonalne wywodziły się z wzorców benedyktyńskich. Jednak podobnie jak kościoły były uproszczone i pozbawione zbędnej dekoracji. Reguła cysterska, zapoczątkowana przez założyciela klasztoru w Citeaux (Cistercium), Roberta z Molesme (zm.1108), a rozpropagowana przez przez św. Bernarda z Clairvaux (1090-1153), jednego z najwybitniejszych ludzi epoki, wzywała do skromności wnętrza i odrzucenia bogatej dekoracji na wzór Cluny, rozpraszającej przebywających w kościele. Dlatego cystersi skupiali się na elementach konstrukcyjnych, jasności przestrzennej wnętrza, wprowadzili też sklepienie krzyżowo-żebrowe oraz rozety. Wszystko to powodowało, że ich budynki stoją już na granicy stylowej między romanizmem i gotykiem.
Podobnie jest w przypadku pierwszych kościołów dominikańskich np. św. Jakuba w Sandomierzu, który posiada elementy późnoromańskie, a wprowadzając ostrołuki, skarpy czy przęsłowy system chóru zbliża się do stylu gotyckiego. Zakon dominikański stał się obok franciszkańskiego jedną z sił napędowych nowego stylu. W przeciwieństwie do żyjących na uboczu cystersów, zakony te prowadziły swoją działalność wśród szerokich rzesz ludności. Reguła zabraniała tym “żebraczym zakonom” posiadania majątków ziemskich, toteż lokowali swoje ośrodki w gęsto zaludnionych osiedlach. Wynikało to również z faktu, że głównym celem franciszkanów było prowadzenie misji, zaś dominikanów – nauczanie.
Od połowy wieku XIII, w którym zachodziły te przemiany, nastąpił intensywny rozwój rynku wewnętrznego, przechodzono do gospodarki towarowo-pieniężnej. Następstwem tego był rozwój ośrodków miejskich, istotne przemiany prawne, przekształcenia przestrzenne i zwiększenie liczby ludności. Miasta lokowane na prawie niemieckim stające się ośrodkami handlu, rzemiosła, kultu religijnego, władz państwowych, wymagały nowego rozplanowania. Jego centrum stanowił duży, prostokątny rynek, przeznaczony na plac targowy. Przy rynku mieściła się siedziba wójta, a w pobliżu kościół. Ulice tworzyły szachownicę, odchodząc od placu pod kątem prostym. Zabudowa była gęsta i do XV wieku w większości drewniana.
W XIII wieku oprócz kościołów franciszkańskich i dominikańskich powstało w Polsce zaledwie kilka monumentalnych gotyckich realizacji, w większości były to nieduże kościoły parafialne w typie halowym (kościół w Ziębicach, pierwszy kościół Mariacki w Krakowie). Pierwsze w pełni gotyckie budowle powstały na Śląsku. Była to wschodnia część katedry wrocławskiej (1244-72), korzystająca z wzorów klasztornych, o powiększonych, wypełnionych maswerkami oknach, szkielecie konstrukcyjnym ze skarpami i gotycką plastyką. Zwieńczeniem nurtu klasztornego była niewielkich rozmiarów, ale duża znaczeniem kaplica św. Jadwigi przy kościele cysterek w Trzebnicy (1269-75). Niezwykle wysmukła, szkieletowa budowla wzorowana jest na gotyku francuskim. Niewiele było na ziemiach polskich tak klasycznie gotyckich realizacji.
Polski gotyk rzadko zbliżał się do francuskich ideałów. Nie był tak wysmukły, dekoracja rzeźbiarska była skromna, zredukowany był system konstrukcyjny, pozbawiony na zewnątrz łuków przyporowych, a prezbiteria, nawet w największych budowlach katedralnych, rzadko posiadały obejścia z wielokątnym zakończeniem. Budowle często były ceglane, chętnie stosowano rozwiązania halowe. Okna nie były bardzo duże, pozostawiały puste powierzchnie ścian, przez które często przebiegał poziomy fryz, łamiący zasadę ciągu ku górze. Na te odmienności wpłynęła na pewno późniejsza recepcja gotyku, ale też warunki klimatyczne i odmienne tradycje budowlane.
Wiek XIV był okresem najbujnieszego rozwoju gotyckiej architektury sakralnej. Budowano kościoły miejskie, parafialne i zakonne, przebudowywano starsze i zbyt małe katedry. Głównym ośrodkiem stała się, zwłaszcza w czasach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, Małopolska, choć interesujące obiekty znajdziemy też na Śląsku, Wielkopolsce czy Pomorzu. Najważniejszą budowlą XIV wieku była katedra wawelska, która w zamierzeniu Łokietka, głównego fundatora, miała stać się symbolem stolicy zjednoczonego Państwa Polskiego. Przejęła ona funkcję kościoła koronacyjnego i stała się miejscem pochówku królów polskich. Oparta na pierwszej w Polsce budowli katedralnej we Wrocławiu, posiadała rozbudowane trzynawowe prezbiterium wykonane jeszcze w czasach Łokietka (1320-46) oraz dość krótki, z braku miejsca, korpus nawowy ukończony w 1364 roku. Katedra Wawelska skalą i złożonością programu przewyższała wszystkie polskie budowle, nie dorównywała jednak wzorcom zachodnim. Inną znaczącą budowlą Krakowa jest kościół Mariacki, którego korpus to dzieło Mikołaja Wernera. Silne zaakcentownie gzymsów ponadarkadowych, rezygnacja z łuków przyporowych i poprzestanie na skarpach wprowadzanych przy filarach do wnętrza, ustaliło ostatecznie typ małopolskiego gotyku redukcyjnego. Podobne cechy posiada również kościół św. Katarzyny na krakowskim Kazimierzu.
Śląsk, który rozpoczął polski gotyk, w ciągu XIV wieku wytworzył własny typ kościoła, bez transeptu (nawy poprzecznej), z niewyodrębnioną partią chóru i o smukłych proporcjach wnętrza przy niewysokich arkadach. Reprezentowały go wrocławskie kościoły św. Marii Magdaleny (1300-86), św. Elżbiety czy NM Panny na Piasku (1334-90) oraz budowle w innych miastach, jak znakomity kościół św. Piotra i Pawła w Strzegomiu. W Wielkopolsce powstały dwie wielkie budowle, katedry w Gnieźnie (1350-1595) i Poznaniu (XIV-XV w.). Pierwsza z nich, zamierzana jako konkurencyjna w stosunku do krakowskiej świątynia koronacyjna, była wśród polskich katedr najbliższa klasycznych wzorów gotyckich pochodzących z Francji. Na ziemiach północnych i Pomorzu przeważała architektura ceglana o typie halowym (a więc o nawach jednakowej wysokości). Wśród XIV-wiecznych kościołów pomorskich na wyróżnienie zasługują katedra we Fromborku, kościół cystersów w Pelplinie (XIII-XVI w.), kościoły św. Jana (2 poł.XIII w.- 2 poł. XV w.) i NM Panny w Toruniu.
Oprócz monumentalnych budowli katedralnych powstawała znaczna liczba kościołów parafialnych, które wypełniły pod koniec XIV wieku potrzeby polskiej administracji kościelnej związane z opóźnionym u nas rozwojem sieci parafii. Wśród nich bardzo interesującą grupę stanowią kościoły ekspiacyjne fundacji Kazimierza Wielkiego. Zagrożony klątwą po zabójstwie księdza Baryczki król, w ramach zadośćuczynienia wzniósł szereg kościołów w Małopolsce (Sandomierz, Wiślica, Niepołomice, Stopnica i inne). Były to budowle, jak kolegiata w Wiślicy, o ujednoliconej, salowej przestrzeni zamkniętej nierozczłonkowanymi ścianami i żebrowym, dekoracyjnym sklepieniem.
Opanowanie przez Kazimierza większości ziem dawnego księstwa halicko-włodzimierskiego (1349-52) doprowadziło do powstania tam metropolii kościelnej, ze stolicą (od 1412) we Lwowie. Widomym znakiem tych zmian stała się gotycka katedra lwowska z 1370 r.
Kazimierz pozostawił jeszcze jeden znaczący typ budowli, którymi były zamki obronne. Zagrożona Polska potrzebowała systemu obronnego, mogącego zabezpieczyć granice. Powstał więc łańcuch zamków i fortyfikacji miejskich. Zamki miały zadania militarne, ale były też siedzibami kasztelanów i starostów, mieściły także urzędy i sądy królewskie. Położone przeważnie na wzgórzach, posiadały wysokie wieże, budynek mieszkalny, a w obrębie murów również zabudowania gospodarcze. Taki typ wyżynnego zamku reprezentują zamki w Będzinie, Lwowie, Chęcinach, Olsztynie k. Częstochowy czy Czorsztynie. Inny typ reprezentowały zamki nizinne (m.in. w Bolesławcu, Kole, Łęczycy) czerpiące ze wzorca zamku Malborskiego. Umiejętności krzyżackich budowniczych wykorzystywali dla swoich celów budowniczowie zamków Kazimierza Wielkiego.
Sztuka romańska
Rotunda NMP na Wawelu w Krakowie, 2 poł. X wieku.
Rotunda wawelska znana jest pod podwójnym wezwaniem Najświętszej Marii Panny oraz św.św. Feliksa i Adaukta. Dzieje jej sięgają prawdopodobnie jeszcze czasów około połowy wieku X, kiedy to Małopolska dostała się pod zwierzchnictwo czeskie, i rotunda mogła być czeską kaplicą grodową, nie wykluczone jest też, że sprzężona była z budowlą pałacową związaną z historią pierwszych Piastów. Czas jej powstania przyjmuje się dlatego ogólnie na 2 poł. X wieku. Relikty rotundy, wtopione obecnie w renesansową zabudowę zamku wawelskiego, wykonane są z płasko łupanego piaskowca. Jest to budowla centralna na kolistym zarysie, z przylegającymi czterema apsydami w układzie krzyżowym, tworzącymi regularny czwórliść. Środkowa cylindryczna nawa wyrasta ponad dachami apsyd w postaci tamburu i jest przykryta kopułą. Okrągła klatka schodowa przylega od strony południowej.
Krypta św. Leonarda, Katedra na Wawelu w Krakowie, przed 1118
Istniejąca dzisiaj pod posadzką gotyckiej katedry wawelskiej krypta św. Leonarda była pierwotnie częścią nie istniejącej dziś drugiej, romańskiej katedry św. Wacława na Wawelu. Znajdująca się pod zachodnim chórem krypta ukończona została w 1118 r. i należy dziś do najlepiej zachowanych wnętrz romańskich w Polsce. Jest to trójnawowa hala o starannym opracowaniu kamiennych murów, z półkolistą apsydą i ośmioma kolumnami o ciężkich głowicach kostkowych, dźwigających sklepienie krzyżowe na gurtach (płaskich łukach podsklepiennych). Krypta stała się nekropolią królów polskich i bohaterów narodowych. Spoczęli w niej między innymi Jan III Sobieski, książę Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko, Adam Mickiewicz. Budowa drugiej katedry zaczęta przez Władysława Hermana (1079-1102) ukończona została za panowania Bolesława Krzywoustego (1102-1138), konsekracja miała miejsce dopiero w 1142 r. Była to bazylika trzynawowa z emporowymi galeriami nad nawami bocznymi, z dwoma chórami o półkolistych apsydach, z dwiema kwadratowymi wieżami od zach. (zachowana pd.-zach. wieża Srebrnych Dzwonów) i dwiema kolistymi od wsch.
Kościół św. Andrzeja w Krakowie, kon. XI - pocz. XII wieku
Kościół św. Andrzeja, zaczęty w latach 1079-90, a ukończony w 2 lub 3 ćw. XII w., zawdzięcza swoje powstanie palatynowi Sieciechowi oraz współfundatorowi Władysławowi Hermanowi. Stanął na podwawelskim Okole, osadzie wchodzącej wówczas w skład ziem królewskich. Wystawiony z białego wapienia i piaskowca, stał się budowlą zawierającą w niewielkiej skali wszystkie elementy wielkiej bazyliki: prezbiterium z apsydą, transept (nie wybiegający poza linię ścian bocznych korpusu), empory biegnące ponad nawami bocznymi, potężny westwerk (fasada zachodnia) z wyrastającymi z naroży ośmiobocznymi wieżami (między, którymi empora). W dekoracji wykorzystano biforia, fryz arkadkowy i lizeny. Na przełomie XVII/XVIII w. przeprowadzono całkowitą barokizację wnętrza.
Kolegiata w Tumie pod Łęczycą, przed 1161
Kolegiata pod wezwaniem Marii Panny i św. Aleksego powstała w latach 1141-61, z inicjatywy arcybiskupa gnieżnieńskiego Janika. Jest największą i najwspanialszą z zachowanych w Polsce świątyń romańskich, o wyjątkowo urozmaiconej sylwecie i wysoko spiętrzonych bryłach. Trójnawowa bazylika z apsydą zachodnią i trzema wschodnimi (powtórzono założenie dwuchórowe, zastosowane wcześniej w II katedrze wawelskiej) posiada empory nad nawami bocznymi i w chórze zachodnim oraz bezpośrednie oświetlenie nawy głównej przez wysoko umieszczone okna. Czworoboczne, szeroko rozstawione wieże fasady zachodniej górują znacznie nad wschodnimi, cylindrycznymi. Budowlę zdobią charakterystyczne dla romanizmu detale: biforia, triforia i fryz arkadkowy. Okazały i stosunkowo dobrze zachowany jest północny portal główny kolegiaty tumskiej. Tympanon portalu wyobraża Madonnę z Dzieciątkiem adorowaną przez anioły trzymające w ręku lilię i krzyż - Zwiastowanie Narodzin i Zwiastowanie Pasji. Kolumny portalu wieńczą akantowe kapitele z motywami zwierzęcymi: groźnymi drapieżnikami triumfującymi nad swymi ofiarami, parą walczących z sobą kozłów i orłem, zaś archiwolty pełne są splotów roślinnych, potworków i rozet. Na sklepieniu konchy pod emporą zachodniej apsydy przetrwało jedyne z tego czasu malowidło. Kompozycja podzielona jest na dwie strefy. Środek górnej partii zajmuje tronujący Chrystus w mandorli na tle gwiaździstego nieba. Ku niemu zwracają się, jako orędownicy w dzień Sądu Ostatecznego, Maria i św. Jan, tworzący razem grupę Deesis. Wizyjność malowidła pogłębiają stojące na poczwórnych kołach cztery istoty żyjące - cherubiny. Stwory z dwiema parami krzyżujących się skrzydeł pełnymi biało płyskujących oczu, o czterech głowach - człowieka, wołu, lwa i mocno wyeksponowanej orła, pochodzą ze starotestamentowej wizji proroka Ezechiela, poprzedzającej apokaliptyczne objawienie św.Jana). Poniżej biegnie fryz z siedzącymi postaciami apostołów.
Kościół św.Idziego w Inowłodzu, kon. XI w.
Kościół św. Idziego zbudowany został w końcu XI wieku przez Władysława Hermana z wdzięczności za narodziny syna, Bolesława Krzywoustego. Zbudowany z ciosów piaskowca, jednonawowy z wschodnią apsydą i wieżą od zachodu, przykryty jest belkowanym stropem. We wnętrzu zwraca uwagę książęca empora zachodnia, wsparta na środkowym słupie i dwóch filarach przyściennych połączonych arkadami. Na emporę prowadzi okrągła klatka schodowa umieszczona w wieży. Do wnętrza prowadzi skromny w formie portal północny. Prostą, lecz dobrą w proporcjach bryłę kościoła uzupełniają biforia w wieży, fryz arkadkowy koronujący mury oraz plecionkowa głowica i posadzka z płytek glazurowanych, pokrytych ornamentem geometrycznym, roślinnym i figuralnym. Kościół uległ zniszczeniu, ale został gruntownie odrestaurowany w latach 1936-38.
Kolegiata w Kruszwicy, 1120-40
Kolegiata św. Piotra (może pierwotnie benedyktyński kościół klasztorny) wybudowana w latach 1120-40, całkowicie z piaskowca, jest transeptową bazyliką z dwiema zachodnimi wieżami (dziś nie istniejącymi). Część wschodnia przypomina tzw.”chór benedyktyński” - na tle górujących brył transeptu i prezbiterium zakończonego wielką apsydą skupiają się niższe apsydy transeptu, bloki zakrystii i ich apsydiole. To bogate spiętrzenie brył, zgodne z obowiązującą wówczas zasadą addycyjności, zadecydowało o niezwykłym malowniczym pięknie kolegiaty. W trójprzęsłowym korpusie zastosowane zostały filary o kwadratowym przekroju, z profilowanymi gzymsami, na których wspierają się arkady. Nawę główną przykrywa płaski drewniany strop. Do wnętrza kościoła prowadziły surowe w wyrazie dwa portale od strony południowej oraz po jednym w obu ramionach transeptu.
Rotunda św.Prokopa w Strzelnie, XII wiek
Rotunda ufundowana przez komesa Piotra Wszeborowica w drugiej ćwierci XII wieku, pierwotnie pod wezwaniem św. Krzyża, dopiero później zyskała nowego patrona, św. Prokopa (kanonizowanego w 1204). Rotunda usytuowana jest w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła św.Trójcy i klasztoru norbertanek. Do kolistej nawy przylega od wschodu kwadratowe prezbiterium, a od strony północnej dwie małe apsydki. Od zachodu wznosi się okrągła wieża, której wnętrze połączone jest z nawą krótkim korytarzem. Całą budowlę wzniesiono z kostki granitowej, jedynie ośmiodzielną kopułę sklepiającą nawę wzmocniono gurtami z piaskowca. Górna partia wieży uległa rozbiórce i zrealizowano ją na nowo w cegle w XV wieku. Zupełnie nowe (1945) jest przeźrocze łączące emporę na piętrze wieży z wnętrzem nawy, wprowadzone przy użyciu autentycznej kolumienki znajdującej się wśrod luźnych zachowanych fragmentów architektonicznych.
Kościół Dominikanów w Sandomierzu
Kościół św. Jakuba ceglany, póżnoromański fundacji biskupa Iwona Odrowąża, wzniesiony został w 2. ćw. XIII w. przez północnowłoski warsztat budowlany. Jest to trójnawowa bazylika z długim prostokątnym prezbiterium i korpusem nawowym przykrytym drewnianym stropem. Wielkie i nagie powierzchnie ścian wsparte są na prostych czworobocznych filarach, powiązanych ostrołukowymi arkadami. Z rzędów wysoko i gęsto osadzonych okien naw i z grupy trzech okien prezbiterium spływa do wnętrza obfite światło. Pośrodku ściany północnej nawy bocznej, w występie wysuniętym przed lico muru, znajduje się dwudzielny portal o trójlistnych łukach. Ościeża wykonane są z elementów ceramicznych częściowo powleczonych glazurą, o motywach plecionki, wrzecionowato skręconych wałków, rozet i liści palmety. Kościół sandomierski jest jednym z najważniejszych zabytów wczesnej architektury dominikańskiej i bardzo ważnym obiektem architektury ceglanej w Europie Środkowej.
Kościół i opactwo cystersów w Wąchocku
Kościół NMP i św. Floriana oraz przylegający do niego klasztor, ufundował dla cystersów w roku 1179 biskup krakowski Gedka. Zespół późnoromańskich zabudowań ciosowych, wzniósł ok. 1218-39 warsztat włoski pod kierunkiem mistrza Simona (imię wykute na fasadzie kościoła). Mury zbudowane są z dwóch różnych gatunków piaskowca, na przemian żółtawych i brunatnoczerwonych. Trójnawową bazylikę z transeptem i prosto zamkniętym prezbiterium ujętym po bokach prostokątnymi kaplicami przykrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe na ostrołukowych gurtach. Ściany szczytowe elewacji wschodniej i tanseptu oraz nad portalem wejściowym ozdobiono okrągłymi rozetkami. Romański charakter wnętrza podkreśla powolny rytm półkolistych ciężkich arkad międzynawowych. Od strony południowej przylega do kościoła czworoboczny klasztor z krużgankami wokół wirydarza. We wschodnim skrzydle znajduje się najpiękniejszy i najlepiej zachowany kapitularz cysterski w Polsce. Kwadratowy, nakryty sklepieniem krzyżowo-żebrowym o półkolistych gurtach, wspartym na czterech kolumnach o roślinnie rzeźbionych głowicach i bazach zdobionych zwierzęcymi paszczami, oraz na wspornikach przyściennych o stożkowatym kształcie (pierwotnie dekorację pokrywała jaskrawa polichromia). W tym samym skrzydle znajduje się fraternia (pomieszczenie, w którym bracia zimą wykonują prace ręczne) ze sklepieniem wspartym pośrodku na filarze i o architekturze wnętrza pozbawionej wszelkich ozdób.
Gotyk
Kaplica św. Jadwigi w Trzebnicy
Dobudowana ok. 1269 r. do cysterskiej bazyliki kaplica jest pierwszą i może jedyną w pełni klasyczną budowlą gotycką w Polsce. Wydłużone, zamknięte trójbocznie, prostokątne wnętrze nakryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Wsparte jest na niezwykle wysmukłych i gęsto ustawionych służkach, co przy znacznej wysokości wnętrza daje dodatkowy efekt ciągu ku górze. Budowla opięta na zewnątrz wysokimi skarpami, ma duże, ostro zakończone i wypełnione maswerkami okna, odmaterializowujące ściany. Kaplica, zwłaszcza we wnętrzu, sprawia wrażenie przeszklonej konstrukcji szkieletowej i zdaje się być skromnym odbiciem paryskiej Sainte-Chapelle. Całości dopełnia obficie wypełniony rzeźbą portal, jeden z pierwszych przykładów rzeźby gotyckiej w Polsce.
Katedra św.św. Wacława i Stanisława na Wawelu w Krakowie.
Katedra gotycka, rozpoczęta w 1320 r., kiedy Władysław Łokietek został koronowany na króla Polski, zastąpiła mniejszą budowlę romańską. Rozbudowane trzynawowe prezbiterium ukończone w 1346 r. posiadało ambit oraz kaplice po stronie wschodniej, a nieco później (1382-90) zbudowano na osi kościoła kaplicę Mariacką. Wschodnie przęsło prezbiterium wyróżniało się nowym rodzajem sklepienia krzyżowo-żebrowego, zwanego trójdzielnym lub dziewięciopolowym. Korpus poświęcony w 1364 roku był krótszy od prezbiterium. Jedynie trzyprzęsłowy, oddzielony został transeptem. Bazylikowe wnętrze nie było zbyt smukłe, a wprowadzenie gzymsu pod oknami, przecinającego służki, osłabiało jeszcze wertykalizm budowli. Na dość dużą skalę zastosowano we wnętrzu kamienną okładzinę, przysłaniającą ceglany wątek. Dekoracja architektoniczna nie była nadmiernie bogata, pojawiły się tradycyjne służki, maswerki, rzeźbione zworniki, roślinnne kapitele. Ważną cechą jest system konstrukcyjny wawelskiej katedry. Wprowadzono w niej system filarowo-skarpowy, ropowszechniony później w południowej Polsce, w którym skarpy integralnie łączono z filarem międzynawowym, a rezygnowano z łuków przyporowych, bądź chowano je pod dachami naw bocznych (jak na Wawelu). W przeciwieństwie do wnętrza, zewnętrze katedry, dzisiaj prawie zasłoniętej póżniejszymi budowlami, nie było szczególnie interesujące. Problem fasady został potraktowany drugorzędnie, na wzór elewacji cysterskich była ona płaska i nierozczłonkowana. W póżniejszym czasie katedra wielokrotnie była przekształcana, w wystroju pojawiły się elementy późnogotyckie, renesansowe i barokowe: liczne pomniki nagrobne, ołtarze, obrazy, kaplice, konfesja nad grobem św. Stanisława i inne.
Kościół Mariacki w Krakowie
Obecny gotycki kościół Wniebowzięcia NMP wzniesiony przy głównym rynku Krakowa, w średniowieczu zmieniał się nieustannie. Dwie wieże są pozostałością pierwszego kościoła gotyckiego, zbudowanego na przełomie XIII i XIV wieku. Wydłużone, zamknięte trójbocznie prezbiterium ufundowane przez bogatego mieszczanina Mikołaja Wierzynka powstało ok.1355-65. Następnie w latach 1392-97 zbudowano pod kierunkiem architekta Mikołaja Wernera krótki bazylikowy korpus (w miejsce halowego). Nawa główna jest równa szerokością i wysokością smukłemu prezbiterium o wysokich oknach wypełnionych witrażami, nakrytemu sklepieniem gwiaździstym. W sklepionym krzyżowo-żebrowo korpusie znajdują się profilowane arkady międzynawowe o wielobocznych filarach ze skarpami od strony naw bocznych (system filarowo-skarpowy). Prezbiterium z zewnątrz otaczają strzeliste skarpy, przechodzące w bogato zdobione kwiatonami pinakle. W kościele Mariackim w typowy dla Małopolski sposób łączono czerwień ceglanych murów z bielą kamiennych detali wykonanych w miękim wapieniu. W 1478r. jedną z dwu wież masywu zachodniego nakryto hełmem z wieńcem ośmiu wieżyczek i iglicą. Wnętrze zdobią wybitne późnogotyckie dzieła Wita Stwosza: drewniany ołtarz Mariacki (1477-89) i kamienny krucyfiks. W latach 1890-92 Jan Matejko wraz z uczniami Józefem Mehofferem i Stanisławem Wyspiańskim pokrył polichromią ściany kościoła.
Kolegiata w Wiślicy
Gotycki kamienny kościół pod wezwaniem Narodzenia NMPanny został zbudowany na pozostałościach romańskich po 1350 r. z fundacji Kazimierza Wielkiego. Złożony z wydłużonego prezbiterium i pseudodwunawowego monumentalnego korpusu tworzącego salę zamkniętą gładkimi ścianami, miejscami tylko przeprutymi wąskimi oknami. Żebra trójdzielnego sklepienia opierają się na wspornikach i spływają na trzy wysmukłe filary, stojące na osi kościoła, nie dzielące jednak optycznie jego przestrzeni. Sklepienne trójpodziały tworzą gwiazdy unifikujące całe wnętrze i zacierające podziały na przęsła. Po uszkodzeniach wojennych kościół w latach 1919-1926 został częściowo zrekonstruowany łącznie z fasadą zachodnią projektu A. Szyszko-Bohusza.
Katedra we Fromborku
Katedra zbudowana w latach 1329-88 jest częścią położonego na wzgórzu i otoczonego obwarowaniami zespołu katedralnego. Składa się on oprócz kościoła z pałacu biskupiego i trzech kompleksów domów kanonickich. Katedra Wniebowzięcia NM Panny i św. Andrzeja, wzniesiona na miejscu pierwotnej drewnianej budowli, jest trójnawową halą (wyjątek w kościołach katedralnych) z wydłużonym prezbiterium i dwoma późniejszymi kaplicami. Nawy boczne były wąskie jak w założeniach bazylikowych, a gwiaździste sklepienie pokrywające całość kościoła posiadało tak zwane żebro przewodnie, podkreślające wydłużony kształt budowli. Na zewnątrz zrezygnowano z potężnych zwykle wież katedralnych na rzecz wysmukłych wielobocznych wieżyczek flankujących fasady wschodnią i zachodnią. Zbudowana z cegły katedra posiada pięknie profilowane szczyty i obficie dekorowane portale.
Zamek w Malborku
Zamek krzyżacki, dawna siedziba wielkiego mistrza zakonu, prezentuje nizinny typ zamku i jest zaliczany do największych założeń gotyckich w Europie. Wzniesiony z cegły na płaskim terenie, sprzężony z ufortyfikowanym miastem, łączy funkcje obronne, klasztorne i kościelne. Budowany etapami składał się z trzech części odzielonych od siebie osobnymi systemami obronnymi, z murami i fosami, przez które przerzucone były drewniane mosty. W latach 1275-1300 zbudowano dwuczłonowy zespół warowny składający się z Zamku Wysokiego, oraz z przedzamcza, przekształconego na Zamek Średni (1309). Zamek Wysoki to regularny czworobok budynków założony wokół krużgankowego dziedzińca. Wnętrze mieści Wielki Kapitularz, refektarz, dormitorium i kaplicę NMP. Położony od strony północnej Zamek Średni, złożony z trzech skrzydeł, mieści Wielki Refektarz (1318-24) ze wspaniałym gwiaździstym sklepieniem, wspartym na trzech smukłych filarach, i dom wielkiego mistrza (1383-99). Na najwyższej kondygnacji domu znajdują się reprezentacyjne pomieszczenia: Refektarz Zimowy i Letni, ze skomplikowanymi sklepieniami żebrowymi, wspartymi na smukłym granitowym filarze. Zamek Średni łączył się poprzez bramę i fosę z Zamkiem Niskim (nie zachowanym), mieszczącym zabudowania gospodarcze.
Zamek w Będzinie
Wybudowany przez Kazimierza Wielkiego w połowie XIV w. zamek położony jest na wysokim wzgórzu na lewym brzegu Czarnej Przemszy i łączy się z miejskimi murami obronnymi. Jako typowy zamek wyżynny zbudowany został, z miejscowego kamienia, na nieregularnym planie. Otoczony podwójnym murem obwodowym posiada od strony północno-zachodniej cylindryczną wieżę - donżon z ostrołukowym otworem wejściowym. Piętrowy budynek mieszkalny, pod którym być może znajdowało się dojście do zamku, umieszczony został od strony południowo-zachodniej. W wiekach póżniejszych popadł w ruinę, przebudowany został w wieku XIX, a następnie w latach 1952-56 z przeznaczeniem na muzeum Zagłębia Dąbrowskiego.
BUDOWLE XX WIEKU
· Rynek Starego Miasta w Warszawie. Drobiazgowa rekonstrukcja warszawskich zabytków zniszczonych w czasie II wojny światowej,spotkała się z uznaniem na świecie i stala się najlepszą rekonstrukcją dla polskiej szkoły konserwacji.
· Wyższe seminarium duchowne księży zmartwychwstańców w Krakowie, arch. Dariusz Kozłowski, Wacław Stefański, 1993.
· Kościół Matki Boskiej Jasnogórskiej w Warszawie, arch. Tomasz Turczynowicz, Anna Bielecka, Piotr Walkowiak, 1984.
· Ministerstwo rolnictwa w Warszawie, arch. Jan Grabowski, Stanisław Jankowski, Jan Knothe, 1952.
· ...
kylo376