Tożsamość i jej rodzaje
Tożsamość tak jak większość pojęć w naukach humanistycznych jest kategorią niejednoznaczną, różnie interpretowaną przez różne dziedziny nauki, w zależności od akcentowanego aspektu tego pojęcia. W tym krótkim szkicu teoretycznym postaram się przedstawić sposoby definiowania tożsamości w niektórych naukach humanistycznych.
W naukach socjologicznych pojęcie tożsamości, choć niezwykle popularne, wzbudza po dzień dzisiejszy wiele kontrowersji. Jest bowiem kategorią bardzo wieloznaczną, definiowaną w zależności od naukowego nurtu lub przedmiotu badań. W najbardziej ogólnym ujęciu definiuje się ją, jako okazywanie innym jednostką i samemu sobie identyfikacji (utożsamiania się) z jakimiś elementami rzeczywistości społecznej, a także umożliwienie innym zdefiniowania i rozpoznania danego obiektu, przez pewne cechy dla niego charakterystyczne1. Bardzo często socjologia dokonuje rozróżnienia pomiędzy tożsamością jednostkową rozumianą jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań aktora społecznego o samym sobie2, oraz tożsamością społeczną. Ta ostatnia rozumiana, jest jako tożsamość jednostki, grupy społecznej czy zbiorowości, dzięki której i przez którą umiejscawia ona samą siebie w jakimś obszarze rzeczywistości społecznej, bądź też sama jest osadzana w tej rzeczywistości przez zewnętrznego obserwatora (inną jednostkę, grupę, zbiorowość) 3.
Bardzo długo jednak teoria tożsamości zbiorowej, tak istotna z punktu widzenia mojej pracy, nie znalazła uznania wśród socjologów. Dostrzegali oni bowiem niebezpieczeństwa wynikające z „antropomorfizowania” kategorii tożsamości kolektywnej, oraz z konieczności założenia istnienia czegoś w rodzaju „świadomości zbiorowej”.
Argumentowali, że o ile jednostka posiada coś co można by nazwać „świadomością osobniczą”, o tyle większe grupy ludzi, nie posiadają rzecz jasna żadnego wspólnego organu samowiedzy. Wielu autorów twierdziło, że tożsamość ściśle związana jest ze świadomością, ta jest zaś cechą osoby a nie grupy. Rodzi się więc pytanie czy kategorię tożsamości, tak długo związaną z jednostką możemy w prosty sposób odnosić do większych zbiorowości. Z pewnością nie, lecz nie oznacza to bynajmniej, iż nie możemy mówić o istnieniu tożsamości zbiorowych, zwłaszcza w kontekście procesów coraz większego różnicowania się społeczeństw. W pewnym momencie rozwoju społecznego (druga połowa XX wieku) powstawać zaczęły coraz to nowe grupy, ruchy społeczne czy polityczne, wyrażające coraz to nowe interesy ekonomiczne, polityczne czy aspiracje kulturowe. Intensyfikacji uległy także procesy narodowotwórcze, dążenia do autonomii i różnego rodzaju regionalizmy4. Wobec tych procesów nauka nie mogła i nie chciała pozostać obojętna. Modyfikując teorie odwołujące się do tożsamości jednostki, stworzono teorię tożsamości grupowej (kolektywnej), która na stałe weszła do aparatu pojęciowego socjologii.
J. Nikitorowicz uważa, że tożsamość można określić jako spotkanie teraźniejszości, z przeszłością i antycypowaną przyszłością. Wyrasta ona jego zdaniem ze świadomego orientowania się ludzi na wartości grupy, które decydują o swoistości i odrębności, wyrażając się w emocjonalnym stosunku do tych wartości. Stąd jego zdaniem takie pojęcia jak: mała ojczyzna, prywatna ojczyzna, swojskość, tutejszość czy zakorzenienie. W opinii Nikitrowicza o ile tożsamość osobista zakotwiczona jest w potrzebie unikatowości, tak tożsamość społeczna zasadza się na potrzebie przynależności i podobieństwa do innych5.
O temporalnym charakterze tożsamości przekonany jest także D. Niedźwiedzki. Jego zdaniem z jednej strony wiąże się ona z teraźniejszością, w której zachodzą różnego rodzaju interakcje, jednak ogromne znaczenie dla jej kształtowania ma także czas historyczny, odpowiadający biografii jednostki, jej doświadczeniom i konsekwencji uczestnictwa w kulturze w której zachodziły procesy socjalizacji. W jego opinii tożsamość jest konstruowana przede wszytki w działaniu, ma charakter dynamiczny, co sprawia, że jest tak bardzo trudno uchwytna i wymyka się terminologicznym rygorom6.W ramach szeroko pojętej tożsamości społecznej wyróżnić można także tożsamość regionalną (lokalną).
Według M. Szczepańskiego składają się na nią: ● indywidualna identyfikacja z regionem, lokalną społecznością, i kulturą (perspektywa psychologiczna);● funkcjonujący w świadomości zbiorowej podział na: my i oni, któremu towarzyszy poczucie odrębności (perspektywa socjologiczna);● przypisanie do przestrzeni i miejsc (perspektyw geograficzna); ● świadomość dziedzictwa kulturowego, rozumienie i odczytywanie znaczeń, symboli (perspektyw etnograficzna);● związek zarówno indywidualny, jak i zbiorowy z dziejami danego miejsca, bohaterami, instytucjami historycznymi (perspektywa historyczna);● wspólnota gospodarowania, kooperacja i konkurencja międzyregionalna (perspektywa ekonomiczna);● istnienie pewnych, szczególnych dla danego obszaru form budownictwa, układu przestrzennego (perspektywa urbanistyczno – architektoniczna)7.Zdaniem Dzikowskiej w kształtowaniu tożsamości lokalnej (miejsca) szczególną rolę pełni zjawisko narracji, bowiem bez opowieści, nie ma jej zdaniem identyfikacji. Oprócz tego wszelkim tożsamością zbiorowym towarzyszy jej zdaniem z natury rzeczy status fikcji, bowiem opierają się one na wyobrażeniach8.
Jako odmiana tożsamości społecznej (grupowej) bardzo często pojawia się także kategoria tożsamości kulturowej definiowanej jako tożsamość społeczna zbiorowości, ujmowana w kategoriach „inności”, czy też „swojskości” danej kultury, w stosunku do innych kultur. Przejawiać ma się ona w kulturowo zdefiniowanym sposobie działania, wytworach danej kultury9.
Bardzo podobnie tożsamość rozumiana jest w ramach psychologii i nauk pedagogicznych. W psychoanalizie poczucie własnej tożsamości jest najważniejszym kryterium zdrowia psychicznego, bowiem jest ono warunkiem poznania rzeczywistości i powstania „ja”. Tożsamość często odnoszona jest do wiedzy jednostki o samej sobie oraz ściśle związana z potrzebą poczucia własnej odrębności.
W ujęciu tożsamości jednostkowej bardzo często podkreśla się rolę procesu dojrzewania w jej kształtowaniu, kiedy to młody człowiek ma poczucie zagubienia, związane właśnie z poszukiwaniem swojej tożsamości. Musi on wówczas znaleźć odpowiedź na szereg pytań, takich jak: kim jestem? kim chce być? Jaki powinienem być? itp. Od znalezienia właściwych odpowiedzi na te pytania, bardzo często uzależnione jest zdrowie psychiczne danej jednostki10. W szczególnie interesującym mnie pojęciu tożsamości grupowej podkreśla się, podobnie jak w naukach socjologicznych ogromną rolę kontaktu z innymi od naszej grupami. Człowiek określa samego siebie poprzez przynależność do określonej grupy, posiadającej określone cechy odróżniające ją od innych. Może być to religia, wspólnota dziejów, zwyczajów czy, tak jak ma to miejsce w przypadku miasta – zamieszkiwania określonego terytorium.
W filozoficznym rozumieniu pojęcia tożsamości podkreśla się przede wszystkim właściwość bycia pojedynczą rzeczą lub rodzajem, podobieństwo rzeczy do siebie. Tożsamość to przede wszystkim to samo co identyczność, „tożsame” to nierozróżnialne. W odniesieniu do osoby ludzkiej problem tożsamości zasadza się na pytaniu, co czyni nas jedną i tą samą osobą.
Filozofowie starali się w różny sposób odpowiedzieć sobie na te pytania. I tak na przykład dla Hume’a jedność osobowa polegała na pewnego rodzaju fikcji, podobnej jego zdaniem do tej, która występuje gdy mówimy o jedności na przykład narodu. Natomiast Locke podkreślał ogromne znaczenie pamięci w kształtowaniu poczucia własnej tożsamości11.
Na gruncie etnologii tożsamość rozpatrywana jest raczej w kategoriach grupowych niż jednostkowych. Jest ona wpisana w obszar pośredni pomiędzy tym, co pojedyncze i tym co zbiorowe, tym co wewnętrzne i tym co zewnętrzne, bytem i działaniem ego i alter, defensywą i ofensywą, zakorzenieniem i migracją, asymilacją i dyskryminacją, wrośnięciem i marginalnością.
Szczególnym zainteresowaniem badaczy cieszy się w przypadku tej dziedziny kategoria tożsamości kulturowej, która uznawana jest za najważniejszy rodzaj tożsamości zbiorowej. Składają się na nią :● elementy dziedzictwa, nawet te, które uległy już całkowitej lub częściowej dezaktualizacji;● rodzaj, proporcje i ustrukturyzowanie elementów składających się na daną kulturę;● kontekst zewnętrzny, który tworzą kontakty z innymi kulturami, występującymi w różnym natężeniu w przeszłości i teraźniejszości.
Generalnie tożsamość kulturowa ze względu na niejednoznaczność i złożoność tego pojęcia ujmowana jest jako kombinacja czynników socjologicznych, psychologicznych i kulturowych, co powoduje że czasami bardzo trudno odróżnić ją od innych rodzajów tożsamości zbiorowej, jak na przykład tożsamości etnicznej i narodowej12.
Coraz większym zainteresowaniem etnologii cieszy się jednak, także badanie tożsamości lokalnej w nowoczesnych społeczeństwach. Wraz z procesami modernizacyjnymi zachodzącymi na świecie, etnolodzy poszukując nowych obszarów badawczych zainteresowali się min. kulturą i tożsamością miejską (lata sześćdziesiąte, siedemdziesiąte XX wieku).
Tożsamość ludności miast była badana przede wszystkim w kontekście napływu do Europy Zachodniej nowej, zazwyczaj obcej etnicznie ludności, która przybywała tam zazwyczaj w poszukiwaniu lepszych warunków życia. W centrum zainteresowania stanęło zderzenie często krańcowo odmiennych kultur, procesy integracji imigrantów, lub też konflikty wynikające z odmienności. W Europie Środkowo – Wschodniej, gdzie nie zachodziły tak intensywne procesy imigracyjne, uwagę koncentrowano głównie na skutkach napływu ludności wiejskiej do miast, będącej wynikiem intensywnej industrializacji. Wraz z upływem czasu, coraz większą uwagę zaczęto przykładać do miejskiej przestrzeni, roli centrów i przedmieść, a także roli dystansów kulturowych pomiędzy poszczególnymi kategoriami mieszkańców oraz na tworzenie swego rodzaju mitologii miejsc zamieszkania i nowych tradycji. Jak się więc wydaje przedmiot zainteresowań etnologii jest więc w tym miejscu tożsamy z zainteresowaniami socjologii.
Jednak jak twierdzi B. Kopczyńska – Jaworska specyfiką badań etnologicznych w mieście, była do tej pory perspektywa mikrospołeczna, a więc badanie niewielkich grup metodami właściwymi dla dotychczasowych badań społeczności wiejskich. Jednak zdaniem autorki antropologiczne badanie miasta, nie powinno ograniczać się do badania małych grup, lecz podjąć całościowe badanie człowieka w mieście, w możliwie pełnym kontekście zjawisk społeczno-kulturowych. Tym co miałoby odróżniać antropologiczne badania miasta od badań prowadzonych przez inne dyscypliny, jest jej zdaniem użycie teorii, analiz i metod charakterystycznych dla etnologii właśnie13.
Ta niejednoznaczność pojęcia tożsamości, a co za tym idzie zróżnicowanie podejścia do problemu zaowocowało powstaniem różnego rodzaju typologii, które za cel stawiały sobie uporządkowanie tego terminologicznego chaosu. Jedną z nich jest typologia Zbigniewa Bokszańskiego, który wymienia cztery podejścia a zarazem sposoby rozumienia tożsamości: ● model zdrowia – wywodzi się on z tradycji psychoanalitycznej i sięga korzeniami prac Eriksona, którego głównym celem było znalezienie antidotum na niedopasowanie człowieka do otaczającego go świata. Tożsamość jednostki jest w tym ujęciu rozumiana jako złożona całość będąca efektem dążeń, do powiązania wcześniej nabytych ról społecznych w osobowość. ● model interakcyjny tożsamości – stanowi on najbardziej zróżnicowany wewnętrznie i najbogatszy typ rozumienia tego pojęcia, co wynika w dużej mierze z istnienia wielu sposobów rozumienia samego interakcjonizmu, jako perspektywy teoretycznej i badawczej. Jednak wszyscy badacze wywodzący się z tej szkoły uznają, że tożsamość jest zjawiskiem interakcyjnym, jej uzyskiwanie następuje w trakcie interakcji, wysyłania, przyjmowania i interpretowania przekazów. Zdaniem zwolenników tego modelu badanie tożsamości nie powinno ograniczać się jedynie do badania teraźniejszości, interakcje należy bowiem badać także w wymiarze biograficznym;● model światopoglądowy – jego istota tkwi w szukaniu tożsamości w ramach psychospołecznej sytuacji człowieka, panujących w danym czasie stylów życia, wzorach i normach postępowania;● model egologiczny – powstał on na gruncie współczesnej psychologii społecznej. Dąży on do traktowania tożsamości jako samej w sobie kategorii badawczej. Celem analizy jest opisanie właściwości tożsamości, jej genezy oraz transformacji14.
To co wydaje się najbardziej istotne w omawianym zjawisku, to fakt, że tożsamość, zarówno ta jednostkowa, jak i kolektywna, nie może istnieć bez świadomości. Ludzie muszą zdawać sobie sprawę z pewnego rodzaju odrębności, co podkreślają wszystkie przedstawione powyżej ujęcia. Bez poczucia inności, wyjątkowości nie ma bowiem mowy o ukształtowaniu się poczucia tożsamości, czy to na poziomie jednostkowym, czy to grupowym. Kolejną bardzo istotną kwestią jest w mojej opinii przeszłość. Zarówno biografie indywidualne, jak i historia całych grup, czy narodów w ogromnej mierze, czy tego chcemy czy nie wpływają na naszą tożsamość, dlatego też uważam, że w badanie teraźniejszości należy przede wszystkim rozpocząć od badania przeszłości.Autor: Monika BaranowskaPrzypisy1Słownik socjologiczny, K. Olechnicki, P. Załęcki (red.), Toruń 1997, s. 228.2Encyklopedia socjologii, Warszawa 2002, s. 252.3 Słownik socjologiczny, op. cit., s. 228. 4 Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2005, s. 56 – 63. 5 Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, D. Lalak, T. Pilch (red.), Wrocław 1999, s. 309 – 310. 6 D. Niedźwiedzki, Odzyskiwanie miasta. Władza i tożsamość społeczna, Kraków 2000, s. 36 – 41. 7 M. Błaszczyk, Rozważania nad lokalną tożsamością mieszkańców Wrocławia, [w:] Z. Kurcz, Z. Morawski (red.), Sytuacja i rola wielkiego miasta w procesie transformacji. Studium porównawcze rozwoju ekonomicznego i procesów społecznych na przykładzie Wrocławia i Lipska, Wrocław 2003, s. 171.8 E. Dzikowska, Tożsamość Wrocławia(n), czyli o możliwościach życia ponad podziałami, [w:] P. Żuk, J. Pluta (red.), My Wrocławianie. Społeczna przestrzeń miasta, Wrocław 2006, s. 166.9 Słownik socjologiczny, op. cit., s. 228.10 Słownik psychologii, J. Siuta (red.), Kraków 2005, s. 289.11 S. Blackburn, Oxfordzki słownik filozofii, Warszawa 1998, s. 407, oraz: A. R. Lacey, Słownik filozoficzny, Poznań 1999, s. 295. 12 Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, Z. Staszczak (red.), Warszawa 1987 , s. 352.13 B. Kopczyńska – Jaworska, Tożsamość społeczno – kulturowa a miasto jako przedmiot badań, [w:] A. Koseski, A. Stawarz (red.),Tożsamość społeczno – kulturowa współczesnego miasta w Polsce, Warszawa – Pułtusk 2002, s. 12 – 14.14 D. Niedźwiedzki, op. cit., s. 34 – 35. BIBLIOGRAFIAOpracowania:1. Blackburn S., Oxfordzki słownik filozofii, Książka i wiedza, Warszawa 1998.2. Bokszański Z, Tożsamości zbiorowe, Warszawa 20053. Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo Żak, D. Lalak, T. Pilch (red.), Warszawa 1999.4. Encyklopedia socjologii, Oficyna Naukowa, A. Kojder (red.), Warszawa 20025. Niedźwiedzki D., Odzyskiwanie miasta. Władza i tożsamość społeczna, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 20006. Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, Państwowe Wydawnictwo Nauk, Z. Staszczak (red.), Warszawa 1987.7. Słownik psychologii, J. Siuta (red.), Zielona Sowa, Kraków 2005.8. Słownik socjologiczny, K. Olechnicki, P. Załęcki (red.), Graffiti BC, Toruń 1997.Źródła:Błaszczyk M., Rozważania nad lokalną tożsamością mieszkańców Wrocławia, [w:] Z. Kurcz, Z. Morawski (red.), Sytuacja i rola wielkiego miasta w procesie transformacji. Studium porównawcze rozwoju ekonomicznego i procesów społecznych na przykładzie Wrocławia i Lipska, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003, s. 169 – 182.Dzikowska E., Tożsamość Wrocławia(n), czyli o możliwościach życia ponad podziałami, [w:] P. Żuk, J. Pluta (red.), My Wrocławianie. Społeczna przestrzeń miasta, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006, s. 166 – 179.B. Kopczyńska – Jaworska, Tożsamość społeczno – kulturowa a miasto jako przedmiot badań, [w:] A. Koseski, A. Stawarz (red.),Tożsamość społeczno – kulturowa współczesnego miasta w Polsce, Polskie Towarzystwo Etnologii miasta, Warszawa – Pułtusk 2002
Inusia88