Odbicie dziejów kultury materialnej i duchowej w słownictwie staropolskim
SŁOWNICTWO – zespół jednostek leksykalnych (wyrazów i frazeologizmów) wykorzystywanych do kompozycji wypowiedzi, tekstów (np. zasób leksykalny polszczyzny).
LEKSYKOLOGIA (grec. leksis <wyraz, słowo>, leksikon <słownik> + logos <wiedza>) - dział nauki o języku zajmujący się opisem i klasyfikacją zasobu jednostek leksykalnych (słownictwa) danego języka.
Zasoby leksykalne staropolszczyzny:
1) słownictwo odziedziczone z epoki prasłowiańskiej,
2) najstarsze zapożyczenia,
3) słownictwo, które rozwinęło się ze względu na zapotrzebowanie.
Z perspektywy współczesnej słownictwo staropolskie można podzielić na:
– wyrazy funkcjonujące bez zmian w polszczyźnie: piekło, Bóg,
– archaizmy: bydlić (żyć),
– słownictwo bierne (rozumiane odnośniki do rzeczywistości pozajęzykowej), cześnik, żupan.
I. Wyznaczniki rozwoju słownictwa mają charakter:a) ilościowy (wzrost liczebności wyrazów, związków frazeologicznych w poszczególnych okresach rozwoju języka odnotowywany na podstawie danych zgromadzonych w słownikach),b) jakościowy, obejmujący następujące sfery:- ewolucja kręgów tematycznych słownictwa,- życie wyrazów i frazeologizmów,- nowe relacje semantyczne (polisemia, synonimia),- zmiany znaczeniowe wyrazów,- nowe wyrazy (nowe derywaty i zapożyczenia).
II. Słownictwo staropolskie i jego wyznaczniki rozwoju:a) ilościowy (trzykrotny wzrost zasobu leksykalnego – od 5.000 do 15.000 jednostek leksykalnych – w wyniku procesów słowotwórczych i zapożyczeń),b) jakościowy:- uzupełnienie kręgów tematycznych odziedziczonych z psł. (życie duchowe, religijne, rodzina, człowiek),szczególnie w zakresie słownictwa abstrakcyjnego, - kształtowanie się nowych kręgów tematycznych (rodowe zawołania szlacheckie, urzędy, prawo),- początki ciągów synonimicznych i odcieni znaczeniowych wyrazów,- nowe derywaty i zapożyczenia,- wychodzenie z użycia wyrazów najstarszych, niepotrzebnych: kłodnik (więzień).
III. Przyczyny zmian w słownictwie staropolskim:a) przyjęcie chrześcijaństwa:- rozwój słownictwa abstrakcyjnego,- przekłady Psałterza i Biblii (przekład Biblii Królowej Zofii, szaroszpatackiej),- rozbudowanie synonimiki,b) rozwój spółeczno-gospodarczy:- wzrost słownictwa wyspecjalizowanego (terminologicznego), np. prawnego, wojskowego, rzemieślniczego, górniczego, botanicznego...c)kontakty z innymi krajami:-zapożyczenia,
IV. Zasoby leksykalne staropolszczyzny i ich klasyfikacja:- Zenon Klemensiewicz,- Stanisław Dubisz.
V. Słownictwo religijne:- nowe znaczenia wyrazów odziedziczonych z prasłowiańszczyzny (przejście znaczenia od konkretnego do abstrakcyjnego):Bóg, święty, niebo, piekło- zapożyczenia z łaciny (za pośrednictwem języka czeskiego, staro-cerkiewno-słowiańskiego, niemieckiego):anioł, pacież, kościół, błogosławić-nazwy świąt (Boże Narodzenie=Gody),- desakralizacja słownictwa religijnego:krzyż, cichy jak baranek, hiobowe wieści, wiara góry przenosi- apelatywizacja biblijnych nazw własnych: kalwaria, eden, dekalog
VI. Słownictwo dorocznej codzienności (zazwyczaj rodzime, o genezie praslowiańskiej):- cykl roczny:rok, miesiąc, tydzień, dzień- dni tygodnia:poniedziałek, wtorek, środa, czwartek, piątek, sobota, niedziela-dni miesiąca:styczeń (ledzień), luty (sieczeń), marzec, kwiecień (łyżkwiat), maj, czerwiec (ugornik, zok), lipiec, sierpień (stojączka), wrzesień (stojęczeń, pajęcznik), październik, listopad (pajęcznik), grudzień
VII. Słownictwo związane z rodziną:- zawołanie szlacheckie (klincz),- stopnie pokrewieństwa.
madralala