Onomastyka (grec. ónōma ‘imię’)
Dział nauki poświęcony nazwom (imionom) własnym, zajmujący się ich genezą, ewolucją, budową (strukturą słowotwórczą), klasyfikacją oraz ich związkami z kulturą.
Różnica między n. pospolitymi a n. własnymi polega na odmiennej funkcji komunikacyjnej. Nazwy własne powstały w procesie komunikowania się ludzi (w konkretnych wspólnotach), w celu wyodrębnienia jakiegoś obiektu (góry, lasu). Im większa wspólnota, tym większa ich funkcja i bardziej rozbudowane nazwy własne.
Podstawowe funkcje nazw własnych: f. indywidualizująca.
Onomastyka rozwinęła się w II poł. XIX wieku, wraz z ogólnym rozwojem językoznawstwa porównawczego. Twórcą onomastyki słowiańskiej był Franciszek Miklosič (Miklosich), jego polskimi kontynuatorami byli: Jan Karłowicz, Jan Rozwadowski, Mikołaj Rudnicki, Witold Taszycki, Stanisław Rospond.
Właściwości nazw własnych (podstawowe różnice między wyrazami pospolitymi a nawami własnymi):
1. brak znaczenia (gdy wyraz pospolity staje się nazwą własną, traci swe znaczenie słownikowe, zyskuje kontekstowe), np. nazwiska: Wilk, Bąba.
2. możliwość występowania zarówno w funkcji wyrazów pospolitych, jak i nazw własnych (Dolina, Kozioł).
3. inna odmiana (niż odpowiadającego jej wyrazu pospolitego): kozioł:kozła ale Kozioł:Kozioła
4. nieprzekładalność (niemal bezwyjątkowa w nazwach starszych): Londyn, Paryż, Warszawa. Wyjątki: Stany Zjednoczone, Czarnogóra.
Antroponimia (antroponomastyka) – zajmuje się n. osobowymi ludzi:
- imionami, nazwiskami, przezwiskami, przydomkami;
- nazwami mieszkańców osad (wsi, miast), n. plemiennymi, narodowości;
- nazwami herbów i zawołań.
Toponimia (grec. tópos ‘miejsce’ ) – zajmuje się n. miejsc:
- n. obiektów zamieszkanych (ojkonimy grec. oikos ‘mieszkanie’), tj. wszelkich osad, wsi, miast ludzkich;
- n. państw i krajów;
- n. obiektów niezamieszkanych (anojkonimy), tj. n. obiektów terenowych, jak pola, łąki, lasy, pagórki, doły, drogi, stawy czy potoki zaliczane do obiektów lądowych i wodnych.
W innym podziale wyróżnia się takie zbiory, jak: nazwy miejscowe (toponimy właściwe), nazwy terenowe (mikrotoponimy), nazewnictwo miejskie (urbanonimy), tj. n. dzielnic, osiedli, ulic, placów, parków, skwerów, rond czy przystanków.
Oronimia (grec. óros ‘góra’) – dział toponimii zajmujący się przede wszystkim nazwami gór.
Hydronimia (grec. hydor ‘woda’) – dział toponimii toponimii zajmujący się nazwami wód: rzek, jezior, mórz (nie oceanów).
Etnonimia (grec. éthnos 'lud') – dział onomastyki (toponimii) zajmujący się nazwami plemion, narodów.
Choronimia (grec. chora ‘kraj’) dział onomastyki (toponimii) zajmujący się nazwami regionów, części świata.
Niekiedy wyróżnia się jeszcze takie poddziały, jak: speleonimy (nazwy jaskiń), dendronimy (nazwy drzew).
Inne typy onomastyki (niekoniecznie związane z toponimią) są: zoonimy (n. zwierząt), fitonimy (n. roślin), chrematonimy – n. własne wytworów kultury ludzkiej, (n. statków, teatrów, pojazdów, tytuły utworów literackich, plastycznych, filmów, czasopism, lokali, zespołów muzycznych itp.)
Klasyfikacji n. miejscowych dokonuje się na podstawie różnych kryteriów, w Polsce powszechnie znane są dwie główne klasyfikacje;
1. semantyczna (Witolda Taszyckiego 1946 r., później modyfikowana przez Stanisława Urbańczyka, Ewę Rzetelską-Feleszko)
2. strukturalno-gramatyczna (Stanisława Rosponda 1957 r.)
(na podstawie klasyfikacji Witolda Taszyckiego 1946)
Wśród n. miejscowych wyróżnia się dwie grupy:
A. Nazwy miejscowe będące zawsze nazwami miejscowości (nazwy topograficzne, dzierżawcze, kulturalne, relacyjne/ zdrobniałe);
B. Nazwy miejscowe będące początkowo nazwami ludzi, wtórnie n. miejscowości (nazwy etniczne, patronimiczne, służebne, rodowe).
A. Nazwy miejscowe będące zawsze nazwami miejscowości
NAZWY TOPOGRAFICZNE
Jedna z najliczniejszych, a jednocześnie najmniej sformalizowanych kategorii nazw. Powstawały w różnych okresach, według Franciszka Bujaka, stanowią najbardziej pierwotny typ nazw osadniczych, poprzedzają wszystkie inne. Motywacje nazwotwórcze związane są z rzeczywistością topograficzną, odnoszą się do:
- fizjografii terenu (Bagno, Jama, Górki, Bugaj, Lędziny 'licha ziemia')
- świata roślinnego (Dąbrowa, Grabina)
- świata zwierzęcego (Wilki, Lisy, Niedźwiadna, Jastrzębie)
- skojarzeń metaforycznych (Łopatno, Ławy, Siekierki).
Nazwy te powstają w wyniku tzw.
- derywacji semantycznej, tj. przeniesienia wyrazu pospolitego do funkcji nazwy miejscowej (tzw. prymarne) (Góra, Dąbrowa),
- derywacji słowotwórczej (tzw. sekundarne) (Górsko, Górzno, Górzyca),
- zestawień (jako nazwy złożone Górki Wielkie).
NAZWY DZIERŻAWCZE
Początkowo powstawały jako nazwy osad – odzwierciedlały stosunki własnościowe, w chwili powstania oznaczały ‘miejscowość będącą własnością jakiegoś człowieka’, kryły informację, kto pierwszy był posiadaczem danego miejsca itp.
Pierwotnie n. dzierżawcze były przymiotnikami dzierżawczymi w odmianie prostej, tworzone od imienia, przezwiska, nazwiska, za pomocą formantów (zatem zawsze będą to nazwy sekundarne, sufiksalne):
-in, -ina -ino (Marysin, Zosin).
Nazwy dzierżawcze występują na całym polskim obszarze, ich liczba wzrasta ku północy. Najliczniejsze w Wielkopolsce i na Pomorzu (35-40% wszystkich nazw); w Małopolsce jest ich o 10% mniej, na Śląsku aż 20 % mniej. Obecnie w Polsce najwięcej jest nazw dzierżawczych rodzaju męskiego, tworzonych formantami -ów oraz -in Polsce południowej oraz nazw rodzaju nijakiego na -owo // -ewo, -ino w Polsce północnej. Nazw rodzaju żeńskiego jest niewiele.
NAZWY KULTUROWE
Pod wieloma względami bliskie nazwom topograficznym, nie należy ich utożsamiać. Nazwy kulturowe są zwykle młodsze niż nazwy topograficzne. Ich motywacją jest pojawienie się konkretnych wytworów kulturowych – materialnych lub pełniących funkcje społeczne i religijne. Nazwy kulturalne powstały od wyrazów odnoszących się do rezultatów działalności człowieka związanych z:
- kulturą materialną, tj. gospodarką rolną, leśną, hodowlaną, z budownictwem wiejskim, drogami, mostami, rybołówstwem, np.: Poręba, Nowina, Gródek, Kuźnica, Chałupki, Przewłoka, Zgolerzec,
- kulturą społeczną i duchową, np.: Opole (daw. wspólnota terytorialna), Wola, Targowiska, Środa.
Są bardzo zróżnicowane pod względem budowy. Obejmuje nazwy:
– prymarne (powstałe w wyniku derywacji semantycznej, np. Poręba),
– sekundarne – derywowane, na ogół za pomocą takich samych sufiksów jak nazwy topograficzne, np. Karczmiska, Wolica, Zamość).
Liczba nazw kulturowych narastała w ciągu wieków, np. na Śląsku Opolskim liczba tych nazw w okresie od XVIII do XX wieku wzrosła o 50% w stosunku do okresu XII-XVII w.
NAZWY ZDROBNIAŁE i RELACYJNE
Nazwy zdrobniałe i relacyjne powstają na podstawie już istniejących nazw lub przenoszenia nazw z jednych obiektów na inne. Punktem odniesienia dla tych nazw jest wyłącznie fakt językowy, czyli istniejąca wcześniej nazwa.
Typy nazw w tej grupie:
- nazwy zdrobniałe: Strzelczyki (koło wsi Strzelce), Rakowiec (koło Rakowa),
- nazwy lokalizujące: Podmogilno, Zaodrze,
- nazwy pamiątkowe: Grunwald (jako dzielnica Poznania), Warszawa w USA, Betlejem w Polsce.
Nazwy relacyjne często pojawiają się, gdy nazwy wsi tworzone są od nazw rzecznych lub odwrotnie, np.: Biała (wieś) – Bielica (rzeka), Mienia (rzeka – Mińsk miasto), Pszczyna (rzeka Polszczyna, czyli błyszcząca).
Typ nazw relacyjnych staje się częstszy w miarę rozwoju nazewnictwa.
B. Nazwy miejscowe będące początkowo nazwami ludzi, wtórnie n. miejscowości
NAZWY PATRONIMICZNE
Pierwotnie były to nazwy rodzin, tj. potomków jakiegoś przodka, np. w Bgn Goszczonowicy, Jurzewicy, Radlicy, Trzeblewicy. Tworzone za pomocą bardzo charakterystycznego formantu patronimicznego –itj- (-tj. w jęz. pol. > c, w jęz. wsch. słow. č), por. dziedzic, bożyc, Parkoszowic.
Brukała > jego syn – Brukalic > jego dzieci i potomkowie – Brukalicy > miejscowość, w której zamieszkują potomkowie Brukały – Brukalicy > Brukalice.
Biskup > Biskupice – czyli pierw. „ludzie biskupa”
imię Mysł > Mysłowice
Gierałt (Gerhard) > Gierałtowice
Nazwy patronimiczne pojawiły się w pierwszej fazie stałego osadnictwa słowiańskiego (do XII w.) zasadniczo w Polsce południowo-zachodniej. Także później, tj. w XVI w. nazwy te powstają zasadniczo w tej części Polski. Znacznie mniej ich jest w Polsce północnej i wschodniej. Wg Henryka Łowmiańskiego nazwy patronimiczne stanowią najstarszą warstwę, odpowiadającą pierwotnemu osadnictwu słowiańskiemu. Jego zdaniem, okres żywotności tych nazw zakończył się w VII w. Pogląd ten spotkał się z krytyką, są liczne dowody żywotności tych nazw w okresach późniejszych, np. od imion i godności chrześcijańskich Michałowicy, Biskupicy, imion niemieckich Gotardowice od Gothard. Są też dowody powielania popularnego modelu na -ice, -owice w późniejszych okresach historycznych.
Lokalizacja nazw patronimicznych: najwięcej tego typu nazw pojawia się w Małopolsce i na Śląsku, a więc na obszarach o urodzajnych glebach. Brak ich na terenach górskich, rzadkie są na Pogórzu i na obszarach silnie zalesionych. Historycy dostrzegają związek między powstawaniem nazw patronimicznych a tą fazą osadnictwa słowiańskiego, w której poszukiwano żyznych gleb pod uprawę.
NAZWY SŁUŻEBNE
Nazwy te określają zajęcia dawnych mieszkańców osad. Powstały w wyniku bezpośredniego przeniesienia nazw grup ludzi na nazwy miejscowe, zawsze występują w liczbie mnogiej. Potwierdzają istnienie ok. 40 zawodów służebnych w średniowieczu: m.in.
- rzemieślników (bednarzy, siodlarzy itp.): Bednary, Siodlary, Złotniki,
- służby dworskiej (komorników, kucharzy, łagiewników ‘łagiew – beczka’: Komorniki, Kuchary, Łagiewniki (wyrabiający w łagwiach słód i piwo), Piekary, Psary,
- służby zajmującej się hodowlą: Skotniki (skot ‘bydło’)
- służby pomagającej w polowaniach (bobrownicy, sokolnicy) Bobrowniki, Sokolniki,
- ludności trudniącej się pszczelarstwem: Bartniki
- zajmującej się połowem ryb: Rybaki, Rybitwy (rybitw – stp. nazwa rybaka)
Większość nazw zawodów tworzono za pomocą formantów -nik, -ar, stąd nazwy służebne kończą się na -ary, -niki.
Nazwy służebne należą do najstarszej warstwy słowiańskiego nazewnictwa miejscowego. Są związane z organizacją gospodarczą państwa wczesnopiastowskiego polegającą na odpowiednich świadczeniach na rzecz dworu wykonywanych przez grupy ludzi służebnych. W Polsce nazwy służebne występują najczęściej w Małopolsce i na Śląsku. Znacznie mniej tych nazw jest w zachodniej Wielkopolsce i na Mazowszu (tu pojawiają się w części nadwiślańskiej i nadbużańskiej). Brak tych nazw na Pomorzu. Rozmieszczenie nazw służebnych potwierdza ich związek genetyczny z najstarszymi ośrodkami władzy państwowej.
NAZWY ETNICZNE
Pierwotnie były to nazwy gromad ludzkich wyróżnionych na podstawie. Do nazw etnicznych zalicza się:
- pierwotne nazwy etniczne i plemienne, np. Niemcy, Mazowszany, Pomorzany,
- pierwotne nazwy mieszkańców: Zagórzanie, Podlesianie,
- nazwy grup ludzi powstałych od nazw wsi, miast: Kaliszany, Raciborzany,
- gór, rzek, jezior: Pobużany, Wiercany,
- od apelatywów topograficznych i kulturowych: Górzany, Jeziorany, Wysoczany.
Nazwy etniczne nie tworzą spoistej grupy zarówno pod względem znaczeniowym i formalnym. Mogą powstawać w wyniku derywacji semantycznej, np. Niemcy bądź za pomocą formantów, najczęściej -any (-anie) i -ice. Dominują nazwy na -any. Nazwy etniczne występują przede wszystkim w Polsce środkowej i południowej oraz na skrawku północno-wschodnim.
NAZWY RODOWE
Początkowo były to nazwy mieszkańców pewnej osady, ich podstawą są zbiorowe nazwy osobowe, tj. imiona lub przezwiska używane przez członków danego rodu (pierwotnie odnosiły się do małych wsi i związane były z osadnictwem rodzinnym uboższej szlachty). Powstały w wyniku przeniesienia nazwy grupy na nazwę osady. Zawsze występują w liczbie mnogiej.
Na Mazowszu często spotyka się całe serie Romany-Bobry, Romany-Janki, Romany-Misze, Romany-Powije, Romany-Wszebory.
Stara nazwa rodowa wsi wraz z podziałem gruntów na działy cząstkowe zaczyna wchodzić w skład licznych nazw podwójnych, w których druga część powiela ten sam model, lecz od innej nazwy zbiorowej. Stan ten charakterystyczny dla Mazowsza w XVI w. W Małopolsce ten typ nazw pojawił się po XVI. Kolejna fala nazw rodowych pojawiła się w wieku XIX-XX, zwłaszcza na Podkarpaciu i w Puszczy Kurpiowskiej jako rezultat osadnictwa chłopskiego.
Nazwy rodowe a nazwy patronimiczne.
Nazwy rodowe łączyły się z tzw. „gorszymi” podstawami antroponimicznymi. Nazwy patronimiczne powstawały od „lepszych” nazw osobowych (pełnych imion słowiańskich lub spieszczeń), nazwy rodowe - od przezwisk, dwuczłonowych (Rzepogłowy, Czołomyje, Koziebrody, Niemyje Ząbki) oraz jednoczłonowych (Babki, Wronki, Bielasy, Gołoty, Długosze, Mordy).
Nazwy rodowe tworzone od imion szlachetnych stanowią zdecydowaną mniejszość.
Najwięcej nazw rodowych jest na Mazowszu i Podlasiu, następnie w Wielkopolsce. Na dalszych miejscach znajdują się Małopolska i Pomorze. Najmniej nazw rodowych jest na Śląsku.
madralala