STYL ARTYSTYCZNY W WYBRANYCH EPOKACH LITERACKICH
ŚREDNIOWIECZE
Styl zabytków średniowiecznych reprezentuje Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (opracowała go E. Ostrowska w szkicu Z techniki poetyckiej polskiego średniowiecza). Utwór ten jest najdłuższym tekstem polskiej poezji świeckiej, napisanym w konwencji realistycznej (nagromadzenia i wyliczenia).
Cechy stylu:
1. nagromadzenia szczegółów (np. nazw zwierząt, szczegółowe opisy ich sposobów poruszania się we fragmencie tekstu poświęconym cechom Śmierci: ja dawię gronostaje/ i wiewiórkom się dostaje...),
2. szeregi (np. gonię żórawie i dropie; mędrzec wieliki, mistrz wybrany),
3. ciągi czasownikowe (morzę; skazuję (=ukazuję) swoje siły; zbawię żywota),bogactwo czasowników,
4. inne gramatyczne (i znaczeniowo) określone całości (np. nagromadzenie rzeczownikowych dopełnień – imion własnych: Ja zabiła Golijasza,/ Annasza i Kifasza/ ja Judasza obiesiła),
5. przemienność toku składniowego (po wersie zawierającym szereg rzeczownikowy następuje wers ze zdaniem; dłuższa partia tekstu staje się tokiem przeplatanym), autor nawiązuje do stylu epoki, statycznego i linearnego (stosowanego również w malarstwie).
ODRODZENIE
JAN KOCHANOWSKI
Język Kochanowskiego można traktować jako styl polszczyzny XVI wieku, jak i indywidualny styl poetycki.
Polszczyzna XVI wieku:
1. fonetyka: formy bez przegłosu lechickiego (przy siestrze); zaimki bez nosówek (sie ukazała, Małopolskie), grupy spółgłoskowe (pojźrzeć), uproszczenia grup spłgł. (jeno<jedno), upodobnienia pod względem dźwięczności (g woli < k woli),
2. słowotwórstwo: rzeczownik kolektywny bracia; nazwy narodowości z -in, Turczyn; formacje odojcowskie (Pryjamczyk); oboczne przyrostki -ny/-ni (zachodny/zachodni); archaiczna forma zaimka ja (ją zamiast nią); przysłówki zamiast wyrażeń przyimkowych (doma zam. w domu); dawne określenia czasu (wczora, zawżdy); odmienne spójniki i przyimki (abo, miasto=zamiast),
3. fleksja: dawna odmiana rzecz. żywot. (wilcy, ptacy); liczba podwójna (dwie słońcy); prosta odm. przymiotnika (mądr); odmienna przynależność koniugacyjna czasownika (wstydać zamiast wstydzić); dawne formy liczby mnogiej (odprawiemy); dawne formy trybu rozk. (odpoczni sobie),
4. składnia: luźny szyk kompozycji; elipsy; inna składnia rządu czasownika (rozumiem temu); partykuła przecząca ani; latynizmy składniowe,
5. słownictwo: archaizmy rzeczowe (goniony-taniec; bąki-instr. muzyczny); relikty archaizmów wyrazowych (trefne pląsy); synonimizacja XVI wieczna (sromota-wstyd); przekształcenia wyrazów (statek>stateczność); dawne znaczenia wyrazów (dowcip-zdolność, pogoda-okazja).
Cechy Kochanowskiego (różniące go od innych pisarzy, ale nie poetyzmy):
– brak mazurzenia,
– brak odnosowienia samogłosek nosowych,
– małopolska koncówka Msc. -och (gajoch),
– północnopolska koncówka 1 os. lmn. (dostapim),
– nacechowane stylistycznie rutenizmy i bohemizmy (nacechowanie żartobliwe lub kolokwialne),
– unikanie latynizmów.
Cechy stylu poetyckiego Jana Kochanowskiego:
1. poetyckie słownictwo (złożenia oparte na grecko-łacińskich wzorcach): różanoręki, białomleczny,
2. stosowanie wyrazów złożonych w funkcji przydawek (jeleń wiatronogi),
3. zastępowanie zdań podrzędnych złożeniami (typu darmozjad),
4. łączenie zdań podrzędnych spółnikami zdań współrzędnych typu: i,
5. eksperymenty w sferze eufonii (instrumentacji brzmieniowej tekstu),
6. nowatorstwo wersyfikacyjne (przerzutnie, wiersz biały).
Znaczenie Kochanowskiego:
Wiele z nowych form Kochanowskiego weszło na stałe do kulturalnej polszczyzny (wiarołomny, wiekopomny). Unikał cech regionalnych (nikłe ślady cech gwarowych); unikał wyrazów obcych (wprost przeciwnie w tekstach prywatnych, dużo latynizmów); dbał o dźwiękową stronę tekstów. Miał wielu naśladowców (często przesadzali i popadali w mitologizowanie i pseudopoetycki żargon).
BAROK
JAN ANDRZEJ MORSZTYN
Językiem i stylem Morsztyna zajmowała się m.in. E. Ostrowska. Stwierdza ona, że Morsztyn czerpał z wcześniejszych epok, ale cechy z poprzednich epok literackich uległy ewolucji i stały się cechami stylu manierystycznego. Ta cykliczność (tendencja do nawrotów pewnych form nie jest jednak cechą tylko barokową, ale powraca również w późniejszych epokach). Główne cechy wykrystylizowanego baroku charakterystyczne również dla twórczości Morsztyna to:
1. ogólność, pojęciowość oraz konkretność, szczegółowość języka,
2. unaukowienie, precyzyjność wzrastającego stopnia,
3. względność kontekstowa,
4. linijność, antylinijność, głębokość tekstu,
5. rozbicie jednostek znaczeniowych,
6. przydawka jako wskaźnik i wyznacznik zróżnicowanej jedności (biały) lub jako wskaźnik ujednoliconej jedności (śnieg świeżo spadły).
JAN III SOBIESKI
Epistolografia (obok pamiętników) była drugim niezwykle popularnym działem piśmiennictwa XVII w. Najsłynniejszym zbiorem jest kolekcja listów króla Jana III Sobieskiego do żony, pisana przez 20 lat. Dotyczą różnej tematyki (miłosnej, politycznej, dworskiej, militarnej, rodzinnej). Styl:
– jasność i syntetyczność sformułowań, brak barokowych zawiłości składniowych,
– stosunkowo nieliczne wtręty z francuskiego (to raczej nie makaronizowanie, ale potrzeba komunikatywności tekstu, jego żona lepiej znała francuski niż polski),
– barokowa ornamentacja we fragmentach dotyczących tematyki miłosnej, osobistej,
– tekst oddaje indywidualny styl autora, doskonałego narratora, świadomego użytkownika polszczyzny, korzystającego z jej możliwości,
– często teksty były "zaszyfrowane", unikał pisania wprost, ukrywając informacje na temat poszczególnych osób, w uwagach swych często był krytyczny, uszczypliwy,
– język listów wiernie oddaje stan ówczesnej polszczyzny (samogłoski ścieśnione; oboczność form starszych i nowszych: barzo/bardzo; nieliczne przykłady na liczbę podwójną: dwie lecie),
– kompozycja tekstów (listy składają się z 3 części) typowa dla ówczesnej konwencji epistolarnej.
Sztuka latynizowania makaronizowania.
LATYNIZM (fr. latynisme < łac. latinus) – el. jęz., najcześciej wyraz zapożyczony z łaciny i przystosowany do polskiego systemu językowego (np. kościół).
MAKARONIZM (włos. macaroni, drobne cząsteczki, płn.włos.gw. maccherone, głupiec, prostak) – obcy element jęz. (u nas łaciński) przeniesiony w oryginalnej obcojęzycznej postaci (wyrazy, zdania, zw. frazeol., maksymy, przysłowia, końcówki).
XVI w. makaronizowanie – zabawa poetycka polegająca na łączeniu w utworze wierszowanym różnych języków w celach humorystycznych, komicznych. Barok – epoka makaronizowania – konwencja mająca na zasadzie kontrastu, konceptu (pomysłu), polifonii językowej zaskoczyć, wzruszyć (łac. movere).
Analiza listu Marii Ludwiki Gonzagi: list jest przykładem utylitarnej prozy epistolograficznej XVII w.; znaczne nasycenie latynizmami i makaronizmami (ogólnojęzykowa tendencja polszczyzny doby średniopolskiej), większe niż wynika z analizy innych tekstów z tamtych czasów; przy czym przeważają znacznie makaronizmy (nie bez znaczenia jest fakt, że była cudzoziemką i jej język zawierał dużo elementów obcych); zróżnicowanie jakościowe latynizmów oraz makaronizmów i procesów ich adaptacji jest zgodne z ogólnymi tendencjami rozwoju systemu leksykalnego i morfologicznego języka okresu średniopolskiego; latyzizmy to w większości formy wyrazowe i formacje typowe dla polszczyzny XVII w., jednak niektóre przykłady możan uznać za indywidualny styl Marii Ludwiki Gonzagi.
ROMANTYZM
...
madralala