Socjometria to termin, którym określa się metodę badawczą wprowadzoną przez J. L. Moreno, amerykańskiego lekarza i socjologa. Jest wykorzystywana w socjologii i psychologii społecznej do pomiaru struktur władzy, współpracy i komunikacji pomiędzy jednostkami danej populacji oraz spoistości małych grup społ. Metoda ta ma za zadanie zmierzenie kierunku i siły stosunków przyciągania i odrzucania, które wg Moreno występują we wszystkich grupach społecznych między jednostkami, między jednostkami a grupami oraz miedzy grupami. Celem metody jest stwarzanie prawidłowych czynników zmiany, dzięki której osoba poddana socjoterapii będzie mogła wchodzić w satysfakcjonujące relacje społeczne i osiągać osobiste cele z zastosowaniem społecznie akceptowanych środków. ,,Socjometria jest zespołem czynności werbalnych i manipulacyjnych mających na celu poznanie uwarunkowań, istot i przemian nieformalnych związków międzyosobowych grupach rówieśniczych”
Metoda socjometryczna
6. Twórcą socjometrii jest Jacob Levy Moreno (1892-1974) socjolog i psychiatra amerykański.
Celem badań socjometrycznych jest poznanie nieformalnej struktury społecznej grupy, czyli układu małych podgrup, które tworzą się spontanicznie w wyniku uczuciowego przyciągania i odrzucania się jednostek oraz układu pozycji, jakie zajmują w grupie jej członkowie. Narzędziem socjometrii są techniki socjometryczne, szczególnie przydatne w zakresie wychowania i nauczania, dzięki temu, że pozwalają na dokonanie w miarę szybkiego i możliwie dokładnego badania dynamiki grupy uczniów, a zwłaszcza panujących w niej stosunków interpersonalnych. Do najważniejszych należą:
a) rola poszczególnych jednostek w grupie,
b) rodzaj i natężenie związków emocjonalnych między członkami grupy,
c) zmiany, jakim grupa ulega pod wpływem określonych czynników,
d) różnice między grupami, ich natura i znaczenie wychowawcze,
e) skutki określonych zabiegów wychowawczych,
f) struktura wewnętrzna grupy.
Wśród technik socjometrycznych wyróżnia się techniki w wersji klasycznej i techniki w nowszej wersji. Stawiane pytania osobom badanym podczas badań socjometrycznych wersji klasycznej nazywane są testem socjometrycznym. Do technik klasycznych zaliczamy technikę Moreno. Jest ona pomiarem stosunków „przyciągania”, czyli sympatii, przyjaźni, zaufania oraz stosunków „odpychania” tj. opartych na uczuciach antypatii, wrogości, uprzedzeń. Polega na podaniu wszystkim członkom danej grupy przemyślanych i specjalnie sformułowanych pytań dotyczących problemu. Kryterium zawarte w pytaniu powinno być tak sformułowane, aby było zrozumiane przez wszystkie osoby badane. W odpowiedzi na pytania osoby badane wymieniają nazwiska członków grupy, którzy według nich spełniają wymagania sugerowane w pytaniu.
Przy konstruowaniu testów socjometrycznych badacz musi rozstrzygnąć problem, czy domagać się odpowiedzi na postawione pytania dowolnej, czy ograniczonej liczby wyborów, np. 2, 3, 4 czy 5. Zaleca się na ogół ograniczoną liczbę wyborów ze względu na możliwość łatwiejszego wykorzystania otrzymanych odpowiedzi i gruntowniejszej ich analizy statystycznej. Ponadto twierdzi się, że ograniczony wybór dostarcza mniej informacji o statusie socjometrycznym każdego z członków grupy, a czasami dane mniej dokładne i nie poddające się łatwo analizie. Dodatkowo w pierwszych kilkudziesięciu latach stosowania testu zauważono, że formułowane pytania powinny odnosić się do pozytywnych wyborów. Dzisiaj podchodzi się do tego w sposób bardziej elastyczny. O zastosowaniu pytań dotyczących wyborów negatywnych decyduje przede wszystkim cel, jaki chcemy osiągnąć. Pytania takie mogą również przynosić pewne korzyści. W przypadku wyborów negatywnych pozostawiamy uczniom dowolność pod względem liczby wymienionych nazwisk. Zadawala nas również brak odpowiedzi.
Pozwala nam poznać:
- ,,gwiazdy socjometryczne”, czyli osoby popularne, lubiane, które otrzymały
najwięcej głosów,
- ,,odrzuconych”, czyli osoby nie lubiane, odrzucone, darzone nie chęcią
- ,,izolowanych”, czyli osoby przez nikogo nie wybrane, jakby obojętne,
- ,,pary”, czyli osoby wzajemnie się wybierające,
- ,,paczki”, czyli grupka osób wzajemnie się wybierających, tworzących zamknięty krąg,
- ,,łańcuch socjometryczny”, który oznacza układ wyborów, nie zamykający krąg
Technika socjometryczna w ujęciu J. L. Moreno zasługuje na specjalną uwagę. Jej wartość dla pedagogiki polega na tym że:
6. pozwala obserwować losy jednostek na tle grupy tzn. zmian ich statusu socjometrycznego, ilościowe przekształcanie się więzi psychologicznych z innymi członkami grupy.
Sposób postępowania:
1. Ułożenie pytań z wyborem pozytywnym lub negatywnym.
2. Budowa bazy danych – osobno dla wyborów pozytywnych i osobno dla wskazań negatywnych.
3. Skonstruowanie matrycy wskazań pozytywnych i negatywnych- akceptacja znak „+”, odrzucenie znak „-”.
Po dokonaniu wpisów do matrycy zliczamy u dołu ilość wskazań pozytywnych i negatywnych..
4. Budowa diagramu słupkowego.
5. Wykreślanie tarczy „byczego oka”- wykorzystując dane z matrycy, umieszczamy znak każdego dziecka w odpowiednim kręgu tarczy.
6. Wykreślenie socjogramu.
7. Analiza socjogramu. Ta osoba, która uzyska największą liczbę wyborów pozytywnych zostaje „gwiazdą socjometryczną”.
Gwiazda socjometryczna osoba, która w trakcie badań techniką socjometrii uzyskała najwięcej pozytywnych wyborów. Jest to osoba najczęściej wybierana jako potencjalny partner interakcji, wobec której wiele osób ma pozytywne odczucia sympatii, przyjaźni etc. lub która wybierana jest jako osoba kompetentna
Socjogram to graficzne przedstawienie wyników badań socjometrycznych. Każda osobę zaznaczamy odpowiednim symbolem i nadanym numerem, akceptację - linią ciągłą, odrzucenie – linią przerywaną. Ułatwieniem jest zastosowanie różnych kolorów dla poszczególnych wyborów. Dla uzyskania większej przejrzystości proponuje się ilustrowanie każdego z pytań kwestionariusza osobno.
Cele stosowania techniki socjogramu:
· poznanie stosunków międzyludzkich (w tym stosunków między zwierzchnikami a pracownikami);
· ujawnienie istnienia klik w grupie;
· porównanie hierarchii oficjalnej z nieoficjalną;
· uzyskanie informacji o istnieniu nieformalnych przywódców lub gwiazd socjometrycznych;
· porównanie oficjalnych i nieoficjalnych kanałów informacyjnych;
Zazwyczaj tworzy się go w jednej z dwóch postaci:
1. Socjogramu kołowego, który buduje się na zasadzie koncentrycznej, gdzie na kolejnych okręgach wpisywane są punkty odpowiadające osobom, które uzyskały ilość wyborów odpowiednio najmniejszą na zewnętrznych kręgach i największą w środku koła. Służy on lepszemu przed stawieniu wyników.
Rodzaje socjogramów wg Brzezińskiej:
· nieuporządkowany - sporządzany jest tylko dla małych grup, gdyż w przypadku grup bardziej licznych może zatrzeć się układ pozycji członków grupy badanej, ze względu na dużą liczbę krzyżujących się ze sobą linii,
· kołowy - gdzie na kolejnych okręgach wpisywane są punkty odpowiadające osobom, które uzyskały ilość wyborów odpowiednio najmniejszą na zewnętrznych kręgach i największą w środku koła,
· hierarchiczny - gdzie odpowiednie punkty zaznacza się na prostym wykresie.
W obu przypadkach zaznacza się za pomocą linii lub strzałek wybory między jednostkami. Czasami wybory wzajemne oznacza się w jakiś specyficzny sposób, np, obustronną strzałką.
W analizie sieciowej socjogramy zastąpione zostały prezentacjami w postaci grafów. Na bazie socjogramów sporządzane są tabele socjometryczne zwane matrycą socjometryczną lub socjomatrycą, umożliwiające obliczanie wskaźników zwartości grupy, spójności grupy i pozycji poszczególnych członków w grupie.
Tabele powinny obejmować wszystkie badane osoby. Wpisujemy oddzielnie nazwiska i imiona dziewczynek, oddzielnie nazwiska i imiona chłopców, w porządku alfabetycznym i oddzielamy specjalną linią poziomą i pionową. Zapis taki ułatwia odczytywanie tabeli. Zebrane dane zapisujemy w tabeli, pamiętając, że kolumny poziome odnoszą się do nazwisk uczniów wybierających, a kolumny pionowe do nazwisk uczniów wybieranych. Wybór zaznaczamy odpowiednio w miejscu przecinania się dwóch powyższych kolumn: poziomej i pionowej. Zaznaczamy go najczęściej liczbą oznaczającą kolejność wyboru. Podobnie postępujemy z pozostałymi wyborami i wszystkimi innymi uczniami, uwzględnionymi w naszych badaniach. Po naniesieniu wszystkich danych socjometrycznych podsumowujemy je w specjalnej rubryce, u dołu tabeli wybory otrzymane, a z boku wybory oddane.
Tabela socjometryczną może, zatem dostarczyć wielu cennych informacji o dokonanych wyborach. Dowiadujemy się z niej, kogo wybrała dana osoba i przez kogo zastała ona wybrana oraz kto uzyskał najwięcej wyborów, a kto najmniej lub żadnych. Dowiadujemy się o popularności uczniów lub całkowitej wobec nich obojętności, czy też częściowym lub kompletnym ich odrzuceniu. W ten sposób wyłaniają się w wyniku odpowiedniego stabelaryzowania danych tzw. "gwiazdy", osoby, które otrzymały najwięcej wyborów, "osoby przeciętne" - z mniejszą ilością wyborów, "osoby izolowane" - pozbawione wyborów, oraz "osoby odrzucane" - z wyborami negatywnymi. Daje ona ogólny obraz stosunków panujących w klasie, dlatego zawarte w niej dane wymagają dalszej analizy.
Analiza danych może być graficzna lub ilościowa. Analiza graficzna polega na wykreśleniu tzw. socjogramów, a analiza ilościowa na znalezieniu odpowiednich wskaźników liczbowych. Socjogramy stanowią graficzne przedstawienie rozkładu dokonanych przez uczniów wyborów. Uwidocznione są na nich wszystkie lub niektóre osoby uczestniczące w badaniach. Socjogram grupowy uwzględnia w zasadzie wszystkie osoby badane, zaś socjogram indywidualny tylko te osoby, które są związane bezpośrednio z wyeksponowaną na nim jednostką. Dziewczęta oznaczamy w socjogramie kółkiem, a chłopców trójkątem. Poszczególne wybory oznaczone są strzałkami, a wybory odwzajemnione za pomocą linii ze strzałkami dwukierunkowymi.
Analiza ilościowa polega na obliczaniu różnych wskaźników cyfrowych. Wskaźniki mogą być indywidualne i grupowe. Wskaźniki indywidualne mówią nam, w jakiej mierze cieszy się dana jednostka popularnością wśród pozostałych uczniów danej klasy, czy jest przez nich akceptowana lub odrzucana. Wskaźniki grupowe mówią m. in. o stopniu nasilenia stosunków interpersonalnych panujących w klasie.
Do socjometrii zbliżona jest technika "Zgadnij kto?" tzw. skala reputacji polegającą na podaniu badanym opisu wzorca osobowościowego i wyborze osoby z grupy jemu najbliższej. Jest to technika stosowana najczęściej do wyłonienia osób spełniających określone role w grupie lub odznaczające się interesującymi nas cechami. Różni się ona od opisanej wyżej techniki Moreno tym, że wymaga dokonania wyboru nie na podstawie żywionych przez osobę badaną uczuć sympatii czy antypatii, lecz w wyniku ogólnego jej rozeznania w sytuacji społecznej klasy. U podstaw tej techniki leży założenie, ze każdy członek grupy spostrzega cechy i właściwości innych osób w określony, sobie właściwy sposób. Nie tylko poszczególni uczniowie nie spostrzegają jednakowo swoich kolegów, ale także wychowawca inaczej widzi i wartościuje wychowanków. Dla wychowawcy, którego zadaniem jest dbać o stworzenie właściwej atmosfery w grupie, konieczne jest zdawanie sobie sprawy z tego, jak spostrzegają i oceniają się nawzajem uczniowie oraz na ile jego ocena odbiega od oceny grupy. Polega ona na wypisywaniu przez poszczególnych uczniów danej klasy nazwisk tych kolegów (koleżanek), których zachowanie odpowiada przedstawionej charakterystyce zachowań. Technika ta bada odbicie struktury grupy w świadomości jej członków. Osoby badane mają całkowitą swobodę co do liczby podawanych nazwisk, a w przypadku charakterystyk negatywnych przysługuje im prawo powstrzymania się od jakiejkolwiek odpowiedzi.
Popularną techniką socjometryczną jest tzw. „Plebiscyt życzliwości i niechęci” J. Korczaka. Umożliwia wgląd w całokształt panujących w grupie stosunków międzyludzkich, czego nie można uzyskać za pomocą innych technik socjometrycznych. Istotna cechą plebiscytu życzliwości i niechęci jest to, że stawia on poszczególnych wychowanków wobec obowiązku oceniania wszystkich wychowanków z grupy. Polega on na ustaleniu skali, którą badany ocenia swój stosunek do pozostałych członków grupy. Skala może posiadać dowolną liczbę stopni, a każdy uczeń określa swój stosunek do pozostałych dzieci w klasie, stawiając przy każdym nazwisku znak ( następnie przypisujemy każdej postawie pewien mnożnik);
"++"- bardzo lubię
"+"- raczej lubię
"0" - jest mi obojętny
"-" - raczej nie lubię
"- -" nie lubię. –
W badaniu tym uczniowie określają swój stosunek emocjonalny kolejno do wszystkich osób w grupie (z wyjątkiem siebie). Z tego względu technika ta zasługuje na szczególną uwagę. Ułatwia ona nie tylko znalezienie uczniów potrzebujących pomocy, nie lubianych i niepopularnych, ale jest również miernikiem poziomu wyrobienia całej grupy.
Dzięki tym technikom zdobyte dane dostarczają cennych informacji o systemie wartości i postawach osób badanych, pozwalają ustalić pozycje członków grupy oraz wielkość i układ podgrup.
Po pierwsze, pozwalają one na poznanie pozycji społecznej każdego ucznia w klasie, a co za tym idzie, na stwierdzenie, czy każdy czuje się potrzebny, czy może jest ktoś izolowany. Szybkie odkrycie takiej sytuacji umożliwia podjęcie odpowiednich działań wychowawczych.
Po drugie, systematyczne prowadzenie badań socjometrycznych i porównywanie ze sobą kolejnych socjogramów umożliwia śledzenie rozwoju społecznego klasy. Dzięki temu nauczyciel może w skuteczny, planowy sposób wpływać na ten rozwój, wzmacniać postawy pozytywne, minimalizować wpływ tych negatywnych i podejmować działania wychowawcze, które zagwarantują pożądaną, zdrową strukturę grupy. Poza tym wychowawca, który dzięki badaniom socjometrycznym pozna kryteria stosowane przez uczniów we wzajemnym ocenianiu, może – jeśli zaistnieje taka potrzeba - poprzez różne działania wychowawcze dążyć do zmiany tychże kryteriów, uczyć tolerancji i życzliwości, ale także zdrowego krytycyzmu.
Po trzecie, wyniki badań socjometrycznych mogą być wykorzystywane przy tworzeniu grup do pracy na lekcjach i realizacji projektów, planowaniu rozmieszczenia dzieci w ławkach, zespołów dyżurujących czy też organizowaniu samopomocy uczniowskiej. Można w ten sposób uniknąć wielu konfliktów i problemów związanych z dyscypliną, wynikających z nieuwzględniania w organizowaniu życia klasowego naturalnych przecież sympatii i antypatii dzieci.
Imię i nazwisko
Kogo z klasy zabrałbyś na wycieczkę?
1. ....................................
2. ....................................
3. ....................................
Po uporządkowaniu uzyskanych wyników w określony metodologicznie sposób otrzymujemy tzw. tabele socjometryczną zwaną matrycą socjometryczną, która ukazuje miedzy innymi:
· tzw. gwiazdy - najwięcej wyborów,
· osoby przeciętne - średnia ilość wyborów,
· osoby izolowane - bez wyborów.
Przy sporządzaniu tabeli socjometrycznej należy zwrócić uwagę na następujące zasady:
1. Tabela podzielona jest na kratki dające możliwość zobaczenia wszystkich kontaktów w układzie "każdy z każdym".
2. Wybory są uwidocznione w kratkach powstających wówczas, gdy kolumna z imieniem ucznia wybierającego przetnie się z poziomym rzędem właściwym dla danego dziecka wybierającego.
3. Punkty za wybory, które dziecko otrzymuje można obliczyć podsumowując liczby zawarte w poszczególnych kolumnach.
4. O wyborach dokonywanych przez dziecko dowiadujemy się z podsumowania zamieszczonego poniżej tabeli. (Przykładowa tabela)
Lp.
Osobywybierające
1
2
3
4
5
6
goffu