ALEKSANDER HULEK
TEORIA I PRAKTYKA REHABILITACJI INWALIDÓW
(Analiza -w aspekcie fizycznym, psychologicznym, społecznym i zawodowym)
WARSZAWA 1969
PAŃSTWOWY ZAKŁAD WYDAWNICTW LEKARSKICH
Przedmowa
Rehabilitacja inwalidów w Polsce Ludowej obejmuje obecnie osoby z różnego rodzaju kalectwami i chorobami. Praktycy i specjaliści w tej dziedzinie dysponują już podstawowymi usługami i placówkami naukowymi, a do walki z przyczynami i skutkami inwalidztwa podchodzą wszechstronnie.
Duży postęp dokonał się również w ostatnich latach w udostępnianiu inwalidom usług psychologicznych i socjalnych oraz w przygotowaniu ich do pracy i zatrudnianiu.
Doszedłem do wniosku,, że będzie rzeczą pożyteczną poddać analizie niektóre zagadnienia usprawnienia fizycznego, rehabilitacji psychicznej, społecznej i zawodowej, wskazać na podstawowe tendencje rozwojowe w tej dziedzinie, dokonać próby syntezy niektórych zjawisk oraz wyciągnąć wnioski pod kątem widzenia potrzeb codziennej praktyki.
W rozdziałach od I do X włącznie czynię próbę omówienia tych zagadnień, które są wspólne w rehabilitacji wszystkich inwalidów, a w rozdz. XI - niektóre zagadnienia specyficzne dla różnych kategorii osób poszkodowanych na zdrowiu.
Książkę niniejszą napisałem na podstawie osobistego doświadczenia, które datuje się od 1937 r., własnych badań naukowych, badań przedstawionych przez innych autorów, a także analizy usług rehabilitacyjnych w kraju i za granicą, w tym w różnych częściach świata, a zwłaszcza na podstawie 'obserwacji w czasie kierowania działem rehabilitacji inwalidów w ONZ w latach 1962-1967.
Z licznych ośrodków rehabilitacyjnych, z którymi zapoznałem się, wziąłem pod uwagę 'te, których dorobek jest duży. Z bardzo bogatego piśmiennictwa, publikowanego rokrocznie, powołuję się w zasadzie na tych autorów, których poznałem osobiście i mogłem się przekonać o ich dużym doświadczeniu.
Książkę pisałem z myślą, by pomóc placówkom naukowym, organizacjom społecznym i administracji państwowej w szkoleniu personelu w leczniczej, społecznej i zawodowej rehabilitacji i rozwijaniu usług rehabilitacyjnych.
Chodziło mi o to również, aby specjaliści pracujący w różnych dziedzinach rehabilitacji poczuli się członkami jednej wielkiej rodziny, pamiętali, że pracę swą opierają w dużej mierze na tych -samych zasadach i służą temu samemu celowi - przywróceniu inwalidom maksymalnej zdolności do życia codziennego i pracy zawodowej.
Przy pisaniu pracy korzystałem z pomocy wybitnych polskich uczonych i specjalistów w tej dziedzinie, za co składam Im gorące podziękowanie: prof. dr W. Dedze, krajowemu specjaliście do spraw leczniczej rehabilitacji, za udzielanie mi konsultacji przy pisaniu pracy oraz za napisanie przedmowy; prof. dr J. Doroszewskiej, kierownikowi Zakładu Pedagogiki Leczniczej UW, za życzliwe przedyskutowanie ze mną niektórych problemów pedagogiki specjalnej;
mgr T. Lidkę, dyrektorowi Departamentu Rehabilitacji Inwalidów w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej, za stwarzanie mi warunków do napisania
pracy ł dzielenie się ze mną swym wieloletnim doświadczeniem, oraz dr. H. Lalkowej za przeczytanie całości pracy i cenne uwagi.
Również bardzo serdecznie pragnę podziękować dr med. B. Dobrowolskiemu,
dr Wł. Dolańskiemu, dr P. Gąssowskiemu, jdr med. F r. Jakszewiczowi,\
St. Sile-Nowickiemu, doc. dr med. H. Łyskowskiej-Wardaszko i mgr A. ŻycAow-skiemu za uwagi do rozdziałów, które odpowiadają ich specjalizacjom, a Polskiemu Towarzystwu Walki z Kalectwem za sfinansowanie wydania bibliografii. Niektóre zdjęcia wypożyczyłem z Katedry Medycyny Rehabilitacyjnej w Poznaniu, Stołecznego Centrum Rehabilitacji Inwalidów i od Red. L. Szymań-skiego.
Aleksander Hulek
Warszawa, dnia 16 IV 1968 r- Warszawa, Śmiała l m 17
SPIS TREŚCI
Słowo wstępne .......... ........ 11
Rozdział I. Pojęcia: inwalida, inwalidztwo i rehabilitacja ....... 14
Rozdział II. Rozmiar inwalidztwa w liczbach i źródła jego powstawania ... 28
Trudności w ustalaniu liczby inwalidów ........... 28
Liczba inwalidów w Polsce .............. 30
Dzieci ................... 31
Dorośli .................. 32
Liczba inwalidów w Stanach Zjednoczonych .......... 33
Przyczyny inwalidztwa ............... 36
Rozdział III. Przyczyny rozwoju rehabilitacji .......... 40
Rozwój idei humanitaryzmu .... ........ 40
Rozwój różnych form przygotowania do pracy i zatrudnienia robotników w ogóle oraz badań nad ich zdolnością do pracy ....... 43
Zdolność inwalidów do pracy ............ 43
Wzrost liczby rent inwalidzkich i względy ekonomiczne ..... 44
Świadomość inwalidów ...... ....... 45
Postęp naukowy .... ........... 45
Czynniki swoiste ................ 46
Rozdział IV. Społeczeństwo a inwalida ........... 48
Rozdział V. Rehabilitacja częścią polityki socjalnej ........ 59
Rozdział VI. Zmiany u jednostki wskutek powstania inwalidztwa jako przedmiot działania rehabilitacyjnego ............... 64
Zmiany w sprawności fizycznej ....... ..... 65
Zmiany w psychice ........ ...... . 67
Związek psychiki z inwalidztwem ...... .... 67
Reakcje na inwalidztwo w wyniku urazu . ....... 72
Reakcja na inwalidztwo następujące stopniowo . . . . . . .7.5
Inwalidztwo od urodzenia ............. 77
Ogólne typy reakcji na inwalidztwo ........... 78
Zmiany w życiu społecznym inwalidy ........... 81
Zmiany w sposobie korzystania z otoczenia fizycznego ....... 83
Rozdział VII. Cele rehabilitacji ............. 84
Usprawnienie fizyczne ............... 84
Usprawnienie psychiczne ............... 85
Usprawnienie społeczne ............... 92
Kształtowanie odpowiednich postaw najbliższego środowiska społecznego względem inwalidy ............;... 99
Przystosowanie otoczenia fizycznego ........... 100
Rozdział VIII. Czynniki brane pod uwagę w procesie rehabilitacji ..... 101
Czynniki związane z inwalidą . . . . ....... 101
Rodzaj i stopień inwalidztwa ............. 101
Wiek ...... ............ 102
Status społeczny ........ ....... 102
Cechy osobowości ............... 102
Zdolność ustroju do kompensacji ........... 103
Czynniki w działaniu rehabilitacyjnym ........... 108
Ujmowanie ustroju i potrzeb pacjenta jako całości ....... 108
Ustalanie i określanie zachowanych sprawności ....... 109
Uwzględnianie wymagań życia codziennego i pracy zawodowej . . . 1'11 Ruch i praca jako czynnik terapeutyczny ......... 112
Czynnik czasu ................ 114
Udział inwalidy w układaniu i realizacji programu ...... 117
Uwzględnianie zasad uczenia się i nauczania . . . . ... .118
Czynniki związane ze środowiskiem społecznym i otoczeniem fizycznym inwalidy ................... 121
Rozdział IX. Usługi w rehabilitacji ............. 122
Poradnictwo .................. 122
Zakres stosowania elementów rehabilitacji a charakter inwalidztwa . . . 126
Rehabilitacja lecznicza ............... 129
Istota rehabilitacji leczniczej ............ 129
Rehabilitacja psychiczna ............. 134
Terapia ruchem ................ 141
Terapia zajęciowa ... ........... 144
Nauczanie czynności życia codziennego ......... 150
Rozwiązywanie potrzeb społecznych i socjalnych ....... 152
Pielęgnowanie chorego , ............. 157
Zajęcia o charakterze rekreacyjnym .......... 159
Rehabilitacja zawodowa ............... 1'83
Istota rehabilitacji zawodowej ............ il63
Poradnictwo zawodowe .............. 174
Ogólne zasady oceny zdolności do pracy i poradnictwa zawodowego .174 Miejsce, formy, metody i organizacja ośrodków udzielania poradyzawodowej ................ 1'76
Zespół udzielający porady ............ 18.6
Prognoza .....'............ 188
Przygotowanie doradców zawodowych ......... 189
Przygotowanie inwalidów do pracy . . . . . . . - - - . 191
Kategorie szkolonych inwalidów i poglądy na- formy szkolenia zawodowego ................ 191
Specjalne ośrodki szkolenia zawodowego i stosowane metody . . 192 Inne formy szkolenia zawodowego .......... 202
Tendencje rozwojowe w przygotowywaniu inwalidów do pracy . . 203 Zatrudnienie .................' 204
Ogólne założenia w zatrudnianiu inwalidów ....... 204
Stosunek kierowników zakładów pracy do zatrudniania inwalidów . 207 Ochrona zdrowia inwalidów w zakładach pracy ...... 213
Miejsce pracy inwalidów ............ 214
Zakłady pracy chronionej ............ 216
Praca chałupnicza .............. 223
Inne formy ochrony pracy ..... ...... 224
Zmiany w procesach pracy ............ 225
Personel ................. 226
Wyniki w zatrudnieniu ............. 227
Rehabilitacja przemysłowa ............. 230
Technika i otoczenie fizyczne w rehabilitacji ......... 235
Wprowadzenie ................ 235
Przedmioty ortopedyczne ............. 237
Aspekty psychologiczne i społeczne przedmiotów ortopedycznych . . 241 Przyrządy, przybory i pomoce techniczne ......... 245
Przystosowanie otoczenia fizycznego . . . . . . . . . . 252
Warunki stosowania pomocy technicznych . ....... 253
Praca zespołu .... ............. 259
Skład zespołu ................. 261
Koordynacja pracy specjalistów ............ 265
Wpływ czynników społecznych i kulturowych na programy rehabilitacji . . 271
Organizacja usług w rehabilitacji ..,.,. ...... 277
Rozdział X. Pojęcie zdolności do pracy ............ 284
Uwagi wstępne ................ 284
Badania własne ................. 285
Przebieg szkolenia .... .......... 293
Zjawiska w okresie szkolenia ............ 294
Wyniki pracy inwalidów na kursach .......... 298
Wydajność pracy inwalidów w zakładach przemysłowych ..... 300
Żywotne problemy pracujących inwalidów ......... 302
Rozważania ogólne ............... 305
Rozdział XI. Cechy charakterystyczne niektórych grup inwalidów i tendencje rozwojowe w ich rehabilitacji ............... 316
Uwagi ogólne .................. 316
Dysfunkcje narządów ruchu .............. 320
Porażenia mózgowe dziecięce ............. 324
Uszkodzenia głównych analizatorów ............ 328
Uszkodzenie narządu wzroku ............ 328
Uszkodzenie narządu słuchu ............ 335
Zniekształcenia twarzy ............... 344
Choroby układu krążenia ............... 348
Choroby psychiczne ................ 353
Upośledzenie umysłowe .............. 361
Padaczka ................... 371
Rehabilitacja dzieci ,_,._,.,.., ............. 379
Osoby w starszym wieku .............. 389
Zakończenie ................... 398
Piśmiennictwo ................... 401
Skorowidz rzeczowy ................. 442
SŁOWO WSTĘPNE
Gdy w 1952 r. przejąłem obowiązki krajowego specjalisty do spraw rehabilitacji, rehabilitacja medyczna była w początkach swego rozwoju, rehabilitacja zawodowa zaś miała już zorganizowane zręby i szerszy zakres działania. Stało się to w owym czasie jednak tylko dzięki inicjatywie jednostek i ich osobistym staraniom w uzyskaniu bazy materialnej i personelu, koniecznych do rozwoju rehabilitacji. Była ona wówczas sterowana przez Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej. Między medyczną a zawodową, rehabilitacją nie istniało praktycznie żadne powiązanie, mimo że ostatecznym celem rehabilitacji medycznej było i jest przygotowanie inwalidy do rehabilitacji zawodowej. Rehabilitacja medyczna ograniczała się głównie do chorych z zaburzeniami ruchowymi i rozwijała się w placówkach ortopedycznych, gdzie potrzeba jej na skutek nagromadzenia kalectw spowodowanych działaniami wojennymi była najbardziej paląca.
Ostatnie lata przyniosły intensywny rozwój rehabilitacji, poszerzenie zasad, metod i zakresu jej działania. Rozwinęła się ona w reumatologii i neurologii, także w kardiologii, pulmonologii, psychiatrii, otolaryngologii, okulistyce, w medycynie przemysłowej itd.
Równocześnie z usprawnianiem fizycznym i zawodową rehabilitacją rozwinęła się działalność zmierzająca do rehabilitacji psychicznej i społecznej chorych i te elementy wzbogaciły zarówno rehabilitację medyczną, jak i zawodową.
Od szeregu lat można zanotować zasadniczy wzrost w rozwoju rehabilitacji w kraju. Dobra wola terenu została poparta m. in. rozporządzeniami Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej, które 'zmierzają do integracji rehabilitacji z powszechną służbą zdrowia, i to zarówno z lecznictwem zamkniętym, jak i otwartym. Do rozwoju rehabilitacji przyczynił się też współudział innych resortów gospodarczych i instytucji świadczących usługi o charakterze socjalnym.
W listopadzie 1967 r. odbyła się w Pradze Konferencja ministrów zdrowia krajów demokracji ludowej, której przedmiotem były zadania rehabilitacji w socjalistycznej służbie zdrowia. Konferencja przyjęła rezolucję, by wprowadzić rehabilitację do lecznictwa i do innych służb socjalnych. Nadmienić należy, że autorem rezolucji był ówczesny polski minister zdrowia i opieki społecznej, dr J. Sztachelski.
Dużym osiągnięciem w rehabilitacji zawodowej jest również Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 maja 1967 r. w sprawie planowego zatrudnienia inwalidów oraz Uchwała Rady Ministrów w sprawie rozwoju spółdzielczości inwalidzkiej.
Tak więc rehabilitacja wchodzi obecnie w nowy okres pełnego rozwoju.
Ukazanie się dzieła doc. A. Hulka jest najbardziej na czasie.
Doc. A. Hulek podjął się trudnego zadania syntetycznego ujęcia problematyki rehabilitacji. Trudność, którą autor przezwyciężył, leży w złożoności rehabilitacji. Ma ona bowiem liczne aspekty: medyczny, psychologiczny, pedagogiczny, społeczny, zawodowy i ekonomiczny. Każdy zaś z tych aspektów
przedstawia się inaczej u małych dzieci, u dzieci szkolnych, w okresie pokwi-tania, u dorosłych, u osób starzejących się i u starców. Dodatkowe różnice wnosi płeć osób rehabilitowanych, sytuacja społeczna, u dorosłych posiadane kwalifikacje zawodowe itp.
Ogromną trudność stanowi także klasyfikacja samych inwalidów. Wystarczy wymienić mnogość narządów i układów ciała ludzkiego, które mogą ulec uszkodzeniu lub zaburzeniom, jak narząd ruchu, krążenia, oddychania, układ nerwowy, narządy zmysłów (ucho, oko, itd.). Do tego mogą dochodzić zaburzenia psychiki, intelektu itd. Poza tym defekty jednożródłowe mogą się łączyć w wieloźródłowe, tworząc często prawdziwą mozaikę rodzajów inwalidztwa. Niemałe też znaczenie ma etiologia inwalidztwa. Inaczej bowiem należy podejść do osób z inwalidztwem wrodzonym, inaczej do tych, u których proces niszczący zakończył swe działanie, i zgoła inaczej do inwalidztw, u których ten proces jeszcze trwa i wiąże się z przewlekłą chorobą, np. chorobą gośćcową, hemofilią, cukrzycą, zaburzeniami niektórych układów itp.
Doc. dr. A. Hulek przeprowadza Czytelnika przez gąszcz zawiłych zagadnień dzięki swej głębokiej znajomości przedmiotu. Jest on z wykształcenia pedagogiem i psychologiem i od długich lat kieruje Wydziałem Ekspertyzy Zawodowej Inwalidów w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej. Sam zgłębił w teorii i w praktyce zagadnienia rehabilitacji psychologicznej, społecznej i zawodowej. Czynił to także praktycznie, pracując w terenie. Nic dziwnego, że doc. A. Hulek wyrobił sobie powszechne uznanie nie tylko w kraju, ale i za granicą. Międzynarodowe Towarzystwo Rehabilitacji Inwalidów (Interna-tional Society for Rehabilitation of the Disabled) wybrało w 1958 r. doc. A. Hul-ka do swej Rady (Councii Member),' którą to godność piastuje do dziś.
Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem powierzyło doc. A. Hulkowi jedno z najważniejszych stanowisk - mianowało go swym generalnym sekretarzem.
Od wielu lat doc. A. Hulek wykłada rehabilitację w Katedrze Organizacji Ochrony Zdrowia Studium Doskonalenia Lekarzy i w Instytucie Pedagogiki Specjalnej.
Organizacja Narodów Zjednoczonych powołała w 1962 r. doc. A. Hulka na stanowisko Kierownika Działu Rehabilitacji w Departamencie Ekonomiczno--Społecznym. Urząd ten sprawował przez pięć lat. Dało to możność osobistego wizytowania wielu "zagranicznych ośrodków rehabilitacji. Można powiedzieć, że doc. Hulek poznał zagadnienia rehabilitacji w jej aspektach przyziemnych i także niejako z lotu ptaka.
Jego zdaniem ideą przewodnią rehabilitacji powinno być włączenie inwalidów - w miarę możności - w codzienne życie; dzieci kalekie i młodzież - do normalnych szkół podstawowych i zawodowych, a zatrudniać inwalidów w zasadzie należy w zwykłych zakładach pracy. Specjalne zakłady pracy powinny być przeznaczone tylko dla bardzo ciężko poszkodowanych. Wymaga to jednak, zdaniem autora pracy, poznania norm, którymi kierują się w życiu osoby zdrowe. U inwalidów skupia się - zdaniem doc. A. Hulka - zbytnio uwagę na tym, co jest naruszone, niekorzystne, zaburzone, a nie dostrzega się tego, co jest zdrowe i wspólne z nieinwalidami. Bez znajomości zagadnień i zjawisk, które zwiemy ,,normalnymi", łatwo stracić perspektywę celu, do którego zmierzamy w rehabilitacji.
Chciałby on, by pracownicy w rehabilitacji nie zamykali się w obrębie własnych tylko specjalności. Powinni oni dostrzec, które cechy i które potrzeby są wspólne wszystkim inwalidom, bez względu na źródło ich inwalidztwa. Doc. Hulek chciałby wprowadzić do rehabilitacji wspólne zasady, co zapewniłoby pełną współpracę zespołów rehabilitacyjnych i harmonię w ustalaniu programów rehabilitacji inwalidów.
Jest to celr który przyświecał autorowi w pisaniu tej książki.
Książka daje przekrój poglądów w skali międzynarodowej, zawiera bogactwo myśli i materiału dokumentacyjnego. Zachęci ona niewątpliwie wiele osób do zgłębienia niektórych problemów, lub nawet do podjęcia własnych badań. Starannie opracowane i mozolnie zebrane piśmiennictwo krajowe i światowe ułatwi każdemu to zadanie.
Książka doc. A. Hulka przyczyni się niewątpliwie do ściślejszego powiązania wszystkich dziedzin rehabilitacji. Będzie ona przydatna dla teoretyków i praktyków rehabilitacji, jak również dla samych inwalidów.
Życzyć należy, by książka spełniła swój cel.
Prof. dr med. Wiktor Dega Krajowy Specjalista w Sprawach Rehabilitacji
Rozdział I
POJĘCIA: INWALIDA, INWALIDZTWO I REHABILITACJA
Dla określenia osób stanowiących przedmiot rozważań niniejszej pracy używać będziemy terminów następujących;
a) w pojęciu ogólnym - inwalida albo' osoba poszkodowana trwale na zdrowiu,
b) w odniesieniu do osób z określoną chorobą lub uszkodzeniem ciała stosować będziemy mianownictwo właściwe dla danego stanu zdrowia, np. ,,osoba chora na gruźlicę płuc, osoba z chorobą układu krążenia, osoba po amputacji, niewidomy".
Istnieje jeszcze inna terminologia dla określenia osób z inwalidztwem, np. ,,kaleka", "człowiek ułomny", jednakże określeń takich używa się obecnie już raczej jedynie potocznie, ponadto mają one znaczenie pejoratywne. Dlatego stosować je będziemy tylko z konieczności i w cytatach.
W terminologii polskiej najpowszechniej i od dawna przyjął się termin "inwalida". Spróbujmy zatem zająć się określeniem tego pojęcia najpierw w ujęciu słownikowym, a następnie według ustaw i przepisów prawnych.
Według Słownika Języka Polskiego (1961) inwalidą jest "...człowiek, który utracił (całkowicie lub częściowo) zdolność do pracy; żołnierz niezdolny do dalszej służby wojskowej z powodu kalectwa lub utraty zdrowia".
Według Słownika Oksfordzkiego (The concise Oxford Dictionary, 1959) słowo "inwalida" oznacza m. in. osobę "osłabioną" albo "niezdolną do pracy" (ang. disabled - w tym przypadku można czasem przetłumaczyć "osoba upośledzona") na skutek choroby lub urazu. Natomiast stan powstały z tych przyczyn określamy konsekwentnie jako "inwalidztwo",
Są to jednak definicje ogólne, podkreślające w zasadzie niezdolność do pracy.
Bardziej szczegółowe określenie znajdujemy w ustawach i przepisach prawnych.
I tak Ustawa Brytyjska o rehabilitacji inwalidów z 1944 r. i 1958 r. (Servi-ces.., 1961) określa inwalidę jak® "osobę, która z uwagi na swoje kalectwo, chorobę lub wrodzoną deformację jest w poważnym stopniu upośledzona w podjęciu na własną rękę lub w kontynuowaniu pracy, która gdyby nie to kalectwo, choroba, deformacja lub ułomność odpowiadałaby jej wiekowi, doświadczeniu i kwalifikacjom".
Ustawa ta jako przyczyny inwalidztwa wymienia uraz, chorobę lub wrodzoną deformację, a jako jego skutki - trudność podjęcia pracy albo utrzymania się w niej.
Międzynarodowa Organizacja Pracy w swoim Zaleceniu dla Członków Rządów tej Organizacji, dotyczącym rozwoju rehabilitacji zawodowej (Internatio-nal Labour Conference, 1955), określa inwalidę jako "osobę, której możliwości uzyskania i utrzymania się w zatrudnieniu są w istotny sposób zmniejszone
z powodu fizycznego lub umysłowego upośledzenia". W definicji jest wymienione jako przyczyna inwalidztwa "fizyczne lub umysłowe upośledzenie", a jako skutki - zmniejszenie możliwości uzyskania i utrzymania się w zatrudnieniu.
Definicja Ministerstwa Zdrowia, Szkolnictwa i Pomocy Społecznej Federalnego Rządu Stanów Zjednoczonych (cyt, za Study of the Homebound, 1955) określa inwalidę jako "osobę, która z powodu swego inwalidztwa jest lub może być całkowicie lub częściowo niezdolna do zarobkowania", zaś "inwalidztwo - jako taki stan fizyczny i umysłowy, który uniemożliwia jednostce wykonanie normalnych obowiązków, takich jak praca zawodowa, uczęszczanie do szkoły lub prowadzenie gospodarstwa domowego". Definicja ta uwzględnia zatem "częściową lub całkowitą niezdolność do zarobkowania", a jako skutki wymienia "niemożliwość wykonywania normalnych obowiązków - pracy zawodowej, uczęszczania do szkoły lub prowadzenia gospodarstwa domowego".
Podobne określenie słowa "inwalida" znajdujemy również w naszej ustawie o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (1968).
Według tej ustawy "inwalidą jest osoba częściowo lub całkowicie niezdolna do wykonywania zatrudnienia z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu".
W tej ustawie wyodrębniono (rży grupy inwalidów w zależności od stopnia zdolności do wykonywania zatrudnienia i do zarobkowania.
"Do III grupy inwalidów zalicza się osobę, której zdolność do zarobkowania została ograniczona w sposób istotny wskutek:
1) częściowej zdolności do wykonywania dotychczasowego zaburzenia albo
2) pełnej utraty zdolności do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia, jeśli jest zdolna do wykonywania innego niżej kwalifikowanego zatrudnienia, przy wykorzystaniu pozostałej zdolności do pracy, posiadanych kwalifikacji ogólnych oraz przygotowania zawodowego".
"Do II grupy inwalidów zalicza się osobę, która jest niezdolna do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia.
Do I grupy inwalidów zalicza się osobę, która jest niezdolna do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia i która ponadto wymaga opieki innej osoby.
Nie stanowi przeszkody do zaliczenia:
1) do I lub II grupy inwalidów osoby, która zdolna jest do wykonywania zatrudnienia i zarobkowania w specjalnie stworzonych dla niej Warunkach lub na specjalnych stanowiskach pracy;
2) do III grupy inwalidów osoby, która zachowała dotychczasową zdolność do zarobkowania, w przypadkach szczególnych naruszeń sprawności organizmu, określonych w rozporządzeniu, 'o którym mowa w ust. 7".
Ustawa uwzględnia więc w swojej definicji elementy "stałego lub długotrwałego naruszenia sprawnośc-i organizmu", "stalą opiekę innej osoby" 'oraz "całkowitą lub częściową niezdolność do wykonywania zatrudnienia". Podkreśla również zdolność do zatrudnienia przy ograniczeniu zakresu czynności lub wydajności pracy, albo też przy stworzeniu odpowiednich warunków.
Według ustawy szwedzkiej (Study on legislative and administrative aspect of rehabilitation 1964) inwalidą jest "osoba, która z uwagi na fizyczny i (lub). umysłowy defekt albo społeczne nieprzystosowanie ma lub może mieć większe trudności niż inni w podjęciu i utrzymaniu się w korzystnym zatrudnieniu". Uwzględnia ona zatem, jako skutek inwalidztwa, aspekt "społecznego' nieprzystosowania".
Według Feltona (1962) inwalidą jest "osoba, która z uwagi na ograniczenie lub kalectwo ma trudności w osiągnięciu określonych celów, i dlatego znajduje się w niekorzystnej ekonomicznie lub społecznie sytuacji".
Inwalidztwo jest zatem wynikiem ograniczeń w aktywności i może wywierać niekorzystny wpływ na społeczną i ekonomiczną pozycję danej osoby.
W pracy zajmującej się traktowaniem inwalidów w dwudziestu sześciu różnych kulturach (opartej na materiałach Human Relations Areas Piłeś w USA - Jaques, 1960) inwalidztwo określone zostało jako: "jakiekolwiek odchylenie od normy, które może powstać przed urodzeniem lub później w życiu, natury fizycznej lub umysłowej, które daje znać o sobie przez sam fakt istnienia, a także wówczas, kiedy jest uznawane za odmienność w życiu społecznym grupy".
W tej definicji oryginalne jest ujęcie inwalidztwa jako odchylenia od normy również i wtedy, kiedy jego konsekwencje uwidaczniają się w życiu społecznym.
Również Whiiehouse (1964) przyjmuje określenie inwalidztwa jako odchylenie od normy, twierdząc, że obecnie otwarcie dyskutuję się nad problemami odbiegania od normy (mając na myśli właściwości inwalidy).
Toteż ostatnie zarządzenie Ministra Zdrowia, Szkolnictwa i Opieki Społecznej w Stanach Zjednoczonych określa inwalidztwo jako "stan fizyczny lub umysłowy, który jeśli nie zostanie skorygowany, powoduje istotne ograniczenie w indywidualnej aktywności lub działaniu jednostki; obejmuje zaburzenia w zachowaniu się, spowodowane czynnikami środowiskowymi lub innymi, a charakteryzujące się odchyleniem w społecznym zachowaniu się lub upośledzeniem zdolności w prowadzeniu zwykłego życia w rodzinie i danej społeczności" (cyt. z Federal Register, t. 31, nr 9, cz. 2, 1966 r.).
Wszystkie poprzednio przytoczone przez nas definicje pojęć "inwalida" lub "inwalidztwo" odnosiły się głównie do osób dorosłych, w wieku ponad 18 lat. Pewne trudności wyłaniają się dopiero wtedy, kiedy próbujemy określić stan inwalidztwa u dzieci i młodzieży. Trudności te wynikają m. in. z tego, że nie ma dotąd przyjętych oficjalnie norm prawnych, według których oceniać u nich należy stopień inwalidztwa. Ponadto dzieci nie pracują zawodowo w ogóle, a młodzież - nie zawsze i nie w pełnym wymiarze godzin. W ich przypadku zatem nie możemy stosować najważniejszego (przynajmniej z punktu widzenia społecznego) miernika: zdolności do pracy.
Przyczyną inwalidztwa u dzieci bywają częściej defekty fizyczne i zaburzenia emocjonalne niż przewlekła choroba.
Z tych też względów istniejące definicje różnią się poważnie między sobą. Dla przykładu przytoczymy kilka z przyjętych w Stanach Zjednoczonych (Reha-bilitation, 1955).
I tak w stanie Ohio "...to dziecko uważane jest za upośledzone (handicap-ped), które nie może bawić się, uczyć, pracować lub wykonywać tych czynności, do których zdolne są inne dzieci w jego wieku, oraz jeżeli ma trudności w osiągnięciu pełnego fizycznego, umysłowego i społecznego rozwoju". W stanie Colorado za dziecko upośledzone uważana jest: "...jakakolwiek jednostka poniżej 21 roku życia*, u której stan zdrowia z przyczyn dziedzicznych lub nabytego defektu uniemożliwia osiągnięcie normalnego wzrostu lub rozwoju;
w stanie Idaho - "...osoba poniżej 21 r. ż. z utrzymującym się defektem spowo-
* Granica wieku 21 lat dla określenia statusu "dziecko" jest za wysoka, lecz przyjęta ze względu na udzielanie świadczeń, takich jak stypendia dla osób uczących się, dodatki rodzinne itp. U nas według art. 32.1. ustawy o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (1966 r.) do renty rodzinnej mają prawo m. in. dzieci własne, przysposobione i pasierbowie, jeżeli "nie przekroczyły 16 lat życia, a w razie uczęszczania do szkoły - 24 lat, a bez względu na wiek, gdy stały się inwalidami I lub II grupy" przed 16 r. ż.
16
dowanym chorobą, wypadkiem lub niewłaściwym rozwojem"; w stanie Wy-oming - "...osoba poniżej 21 r. ż., której upośledzenie spowodowane jest defektem, stanowi rezultat anomalii wrodzonej lub nabytej przez chorobę, wypadek albo niewłaściwości rozwojowe".
Jako skutki inwalidztwa wymienia się więc trudności przy takich czynnościach, jak: zabawa, nauka, praca w osiągnięciu pełnego fizycznego lub umysłowego i społecznego rozwoju, albo też niemożliwość osiągnięcia normalnego wzrostu lub rozwoju.
Jeżeli chodzi o skutki urazu lub choroby, to Hamilton (1950) proponuje rozróżnienie "inwalidztwa" (disability) i ,,upośledzenia" (handicap). Inwalidztwo jest to stan, w którym występują wady lub defekty fizyczne czy umysłowe (im-pairments) o charakterze obiektywnym, który zatem zazwyczaj może być określony przez lekarza. Upośledzenie natom...
alexwir2