Strukturalizm konstruktywistyczny - Bourdieu
nień, formy mitologii, wzory udzielania/pozyskiwania uznania, gusta i styl życia.W myśl jego tezy ogólnej obiektywne położenie - klasa, fakcja w klasie i pocho-dzenie społeczne - tworzy interesy i naciski strukturalne, które z kolei skutkująróżnymi konstrukcjami społecznymi1. Takie konstrukcje mogłyby się wiązać z uży-waniem „reguł formalnych" (implicite znanych jednostkom o różniących się intere-sach) do konstruowania kodów kulturowych, które klasyfikowałyby i organizowa-ły „rzeczy", „znaki" i „ludzi" w świecie. Analiza, jaką przeprowadził Bourdieu,nie doprowadziła do stworzenia spójnego modelu strukturalistycznego, wyjaśnia-jącego, jak jednostki konstruują poszczególne kody kulturowe, lecz dostarczyłainteresujących wniosków na temat „kultur klasowych". „Kultury klasowe" dlaBourdieu zawsze stanowią zmienne zależne (zmienną niezależną jest obiektywnepołożenie klasowe, a „zmiennymi interweniującymi" - dość skromnie zaznaczonyw terminach strukturalistycznych rozwój reguł generatywnych i kodów kulturo-wych). Szczegółowy opis kultur klasowych, uchwyconych w pojęciu habitusu, jestnajbardziej charakterystycznym wkładem Bourdieu do socjologii.
Kultury klasowe a habitus. Osoby znajdujące się w danej klasie podzielająpewne sposoby klasyfikowania, oceny, osądy, spostrzeżenia i zachowania. Bour-dieu ujmuje proces zapośredniczający między klasą a indywidualnymi spostrzeże-niami, wyborami i zachowaniem jako Imbitus2. W pewnym sensie habitus stanowi„nieświadomość zbiorową" osób na podobnych pozycjach, gdyż wyposaża jew wytyczne o charakterze poznawczym i emocjonalnym, umożliwiające jednost-kom wspólne przedstawienia świata oraz klasyfikowanie, wybieranie, ocenianiei działanie w konkretny i szczególny dla nich sposób.
Habitus tworzy syndromy smaku, mowy, ubioru, obejścia i innych reakcji. Naprzykład upodobania do szczególnego rodzaju żywności będą korespondowaćz gustem w sztuce, sposobem ubierania się, stylem mówienia, zachowaniem przystole i innymi zachowaniami kulturalnymi osób podzielających wspólne położenieklasowe. Zatem istnieje korelacja między hierarchią klasową a kulturowymicelami, preferencjami i zachowaniami osób usytuowanych w poszczególnychwarstwach tej hierarchii. Na przykład Bourdieu poświęca dużo uwagi „smakowi",który uważa za jedną z najbardziej widocznych manifestacji habitusu. Bourdieupostrzega „smak" w sensie holistycznym i antropologicznym, włączając weńupodobania związane ze sztuką, sposobami ubierania się i preferencjami w kwes-tii żywności3. Chociaż smak jawi się jako zjawisko niewinne, naturalne i osobiste,zmienia się wraz z obiektywnym położeniem klasowym: klasa wyższa tak się mado klasy robotniczej jak muzeum do telewizji; stara klasa wyższa tak się ma donowej klasy wyższej jak grzeczna i chłodna elegancja do hałaśliwej i widocznejkonsumpcji; a fakcja dominująca klasy wyższej tak się ma do jej fakcji zdomino-wanej jak opera do teatru awangardowego. Ponieważ smak jest zorganizowany
1 Bourdieu nie wyraża się zbyt jasno w kwestii tego, jak potencjalność strukturalnadanego obiektywnego położenia klasowego zostaje przekształcona w istniejące grupyspołeczne, zdolne do historycznego działania. Podobnie jak Levi-Strauss, Bourdieu przyj-muje formalną analogią między strukturami głębokimi a bieżącymi praktykami, lecz brak muteorii, która wyjaśniałaby, jak i kiedy takie przekształcenia mają nastąpić i następują.
2 Zob. Bourdieu, Distinction.
3 Ibid. 601
Cz. VI. Rozdz. 37. Teorie kulturowe
w hierarchię kulturową, która odzwierciedla hierarchię społeczną obiektywnegopołożenia klasowego, konflikty w kwestiach gustów są konfliktami klasowymi.
Bourdieu wstępnie rozróżnia dwa typy smaku, korespondujące ze znacznymversus małym kapitałem ogólnym bądź z wysoką versus niską obiektywną pozycjąklasową1. „Smak wolności i luksusu" jest smakiem klasy wyższej; jako taki,oddala się od bezpośrednich konieczności ekonomicznych i potrzeb materialnych.Smak wolności jest filozofią sztuki dla niej samej. Za Immanuelem KantemBourdieu określa tę estetykę jako „czysty ogląd". Czysty ogląd kieruje spojrzeniena samą formę sztuki i umieszcza tę formę ponad funkcją i treścią. Właściwyklasie wyższej smak luksusu nie wiąże się ze sztuką przedstawiającą czy re-prezentującą jakąś rzeczywistość zewnętrzną; sztuka zostaje oderwana od życiatak samo, jak życie klasy wyższej odrywa się od surowych konieczności material-nych. W efekcie smak luksusu klaruje i sublimuje to, co zwykłe, przynależne dosfery profonum w estetykę i piękno. Czysty ogląd nadaje znaczenie estetyczneprzedmiotom zwyczajnym i pospolitym, gdyż smak wolności cechuje swobodauwalniania ich od ich funkcji pragmatycznych. Zatem w miarę jak rośnie dystansod podstawowych konieczności materialnych, czysty ogląd bądź smak luksusuprzekształca to, co zwyczajne - w estetyczne, materialne - w symboliczne,funkcjonalne - w formalne. A ponieważ smak wolności jest smakiem klasy dominu-jącej, jest on także dominującym i prawomocnym smakiem w społeczeństwie.
W przeciwieństwie do tego klasa robotnicza kultywuje estetykę „popular-ną". Jej smak jest smakiem konieczności, gdyż życiem klasy robotniczej kierująsurowe imperatywy ekonomiczne. Smak popularny domaga się, by sztuka przed-stawiała rzeczywistość, i pogardza sztuką formalną i samowystarczalną jakodekadencką i zdegenerowaną. Smak popularny przedkłada wszystko, co prostei uczciwe ponad to, co złożone i wyrafinowane. Jest on lekceważony przez„prawomocny" smak luksusu jako naiwny i zadowolony z siebie, a konfliktyw związku ze smakami stanowią konflikty klasowe związane z kapitałem kulturo-wym i symbolicznym.
Lecz preferencje odnośnie do pewnych dzieł i stylów w sztuce stanowiątylko część „smaku", któremu kierunek nadaje habitus. Wybory estetyczne kore-lują z wyborami dokonywanymi na innych polach kultury. Na przykład smakwolności i luksusu koresponduje z uprzejmym, chłodnym i zdyscyplinowanymstylem konwersacji klasy wyższej. Tak samo jak oczekuje się od sztuki, żeoderwie się od życia, oczekuje się od ciał rozmówców, że będzie je oddzielałpewien dystans, i tak samo duch rozmowy ma pozostać oderwany od jejprzedmiotu. Dystans od konieczności ekonomicznych w stylu życia klasy Wyższejnie tylko koresponduje z estetyką czystej formy, lecz obejmuje także wysub-limowanie i zdematerializowanie wszelkich naturalnych potrzeb fizycznych. Stądposiłki klasy wyższej są poddane ścisłej regulacji i dyscyplinie, preferuje się teżpotrawy mniej sycące w miejsce tłustych dań. Podobnie części ubioru dobiera sięraczej ze względu na modę i harmonię estetyczną niż z powodu walorówużytkowych. „Dystans od konieczności" to motyw leżący u podłoża całego stylużycia klasy wyższej, a nie tylko smaku estetycznego jako jednej z dziedzinpraktyki.
1 Ibid. Faktycznie Bourdieu dokonuje więcej dobrze brzmiących rozróżnień, lecz tutaj602 skupiamy się jedynie na głównych opozycjach.
Podsumowanie
1 odwrotnie, ponieważ osoby z klasy robotniczej pozostają zanurzonew rzeczywistości fizycznej i koniecznościach ekonomicznych, ich interakcje mająbardziej fizyczny charakter, przewidujący dotykanie się nawzajem, śmiech z całe-go serca i wyższą ocenę prostolinijnej szczerości niż chłodnej i „fałszywej"grzeczności. Podobnie smak klasy robotniczej preferuje pożywienie bardziejsycące i mniej „wyszukane", lecz fizycznie dające więcej przyjemności. Smakpopularny każe wybierać ubrania i meble pod kątem funkcjonalności, i to nietylko z powodu ograniczeń ekonomicznych, ale także ze względu na prawdziwąi głęboką niechęć do wszystkiego co „formalne" i „dziwaczne".
Podsumowując, Bourdieu zaproponował model pojęciowy konfliktu klasowe-go, który łączy elementy socjologii Marksowskiej, Weberowskiej i Durkheimows-kiej. W niniejszym opracowaniu strukturalistyczny aspekt pojęcia habitusu Bour-dieu jako procesu pośredniczącego między pozycją klasową a zachowaniemjednostkowym został nieco przerysowany, ale kiedy Bourdieu podkreśla, żepozycja klasowa decyduje o habitusie, wyraźnie stawia Durkheima „z powrotemna nogi". Jednak użyteczne elementy strukturalizmu - systemy symboli jakostruktury generatywne kodów - zostały zachowane i włączone w teorię konfliktuklasowego, który tu toczy się wokół mobilizacji symboli w ideologie uprawomoc-niające pozycję klasową i związany z nią styl życia oraz habitus.
„Strukturalizm kulturowy" oscyluje między skrajnymi stanowiskami obiektywizmui subiektywizmu i dlatego jest w stanie unikać problemów każdego z nich.Ortodoksyjny strukturalizm Levi-Straussa zapomina, że leżące u samych podstawkody generatywne potrzebują podmiotów działających i kontekstów, które prze-kształcą system potencjalności w faktyczne działanie historyczne. Ortodoksyjnystrukturalizm eliminuje „podmiot dysponujący wiedzą i zdolnościami", którymógłby wyjść poza proste wykonywanie ukrytych schematów praktyki. Panstruk-turalizm Levi-Straussa otwiera „kulturę" jako systematyczne pole badawcze, któremożna ująć teoretycznie, ale jednocześnie kładzie nadmierny nacisk na anty-humanistyczne pojęcie „bezpodmiotowych" struktur.
Strukturalizm kulturowy unika także mało określonego poglądu na kulturęjako na system symboli, które twórcze i spontaniczne podmioty mogą dowolniedefiniować i negocjować. Zwłaszcza interakcjonizm symboliczny nadmiernie ak-centuje zdolność podmiotów działających do definiowania sytuacji i redefiniowa-nia własnych tożsamości w spontanicznych inscenizacjach nieustrukturowanych„sytuacji". Strukturalizm przywraca materialistyczne wyobrażenie, zgodnie z któ-rym definicja sytuacji i interpretacja symboli podlegają przymuszającym naciskomze strony zewnętrznych struktur, nie pozostających pod całkowitą kontrolą wolidziałających podmiotów. Praktyki kulturowe i posługiwanie się symbolami niestanowią samowystarczalnych systemów nieograniczonej kreatywności interpreta-tywnej; dzieło kultury ma własne struktury i samo wywiera presje.
Strukturalizm kulturowy nie popada w pułapkę bezpodmiotowego obiek-tywizmu, unika też hermeneutycznego idealizmu interpretatywnych podejść dodziałania. Wykazuje on, że kultura posiada strukturę będącą rzeczywistością suigeneris i że można ją badać jak każdą inną rzeczywistość. 603
38. Kontynuowanie tradycji IIIAnaliza sieciowa
(Rozdział napisany wspólnie z Alexandrą Maryanski)
□ Podstawowe pojęcia teoretyczne analizy sieciowej
□ Wzory i konfiguracje powiązań
□ Podsumowanie
W ciągu minionych trzydziestu lat prace z zakresu antropologii, psychologiispołecznej, socjologii, teorii komunikacji, psychologii, geografii i nauk politycz-nych zbiegały się w ujęciu „struktury" w „sieciach społecznych". W tym okresiepewne metaforyczne i intuicyjne idee dotyczące sieci zostały sformalizowane przywykorzystaniu różnych typów algebry, teorii grafów i teorii prawdopodobieństwa.Zbieżność ta miała swoje lepsze i gorsze strony. Z jednej strony podstawowepojęcia matematyczne pozwoliły owe idee uściślić i zapewnić ogólny język służącywydobyciu wspólnego rdzenia pojęciowego ze zbliżonych metafor wykorzystywa-nych przez różne dyscypliny. Z drugiej strony bogate zastosowania matematykii algorytmów komputerowych daleko przekraczają zdolności większości badaczyspołecznych. Co ważniejsze, wykorzystanie i zastosowania technik ilościowychsame w sobie stały się głównym zajęciem tych, którzy w coraz mniejszym stopniuzdają się interesować, w jaki sposób funkcjonuje rzeczywisty świat społeczny.
Niemniej mimo tych mankamentów możliwości analizy sieci jako podejściateoretycznego są znaczne, albowiem zajmuje się ona istotną cechą strukturyspołecznej - wzorem relacji pomiędzy obiektami społecznymi, tak ludźmi, jakzbiorowościami czy pozycjami. Jak podkreślał Georg Simmel, podstawą każdegoujęcia struktury społecznej jest przekonanie, iż struktura składa się z relacjii połączeń pomiędzy obiektami. Analiza sieci zmusza nas do starannego okreś-lenia natury obiektów i relacji, a także cech i właściwości dynamicznych, jakietkwią w tych relacjach1.
1 Interesujące omówienia analizy sieci można znaleźć w: Barry Weilman, NetworkAnalysis: Some Basic Principles, „Sociological Theory" 1983, s. 155-200; Network Analy-sis, Jeremy F. Boissevain, James Clyde Mitchell (red.), The Hague 1973, Mouton; SocialNetworks in Urban Situations, James Clyde Mitchell (red.), Manchester 1969, ManchesterUniversity Press; John A. Barnes, Social Networks, Reading, Mass. 1972, Addison-Wesley;Barry Weilman, Stephen D. Berkowitz, Social Structures: A Network Approach, Cambridge1988, Cambridge University Press. Nieco bardziej zaawansowane technicznie podsumowa-nia badań nad sieciami można znaleźć w: Social Networks: A Developing Paradigm,604 Samuel Leinhardt (red.), New York 1977, Academic; Perspectives on Social Network
Podstawowe pojęcia teoretyczne analizy sieciowej
Podstawowe pojęcia teoretyczne
analizy sieciowej
Punkty i węzły
Elementami sieci mogą być osoby, pozycje, zrzeszeni bądź zbiorowi aktorzy lubinny obiekt, który można połączyć z innym obiektem. Elementy te są ogólnieokreślane jako punkty lub węzły i są one z reguły oznaczane za pomocą liter lub
cyfr. Diagram 38-1 przedstawia bardzo prostą sieć. Każda litera symbolizujepunkt lub węzeł w sieci. Jednym z celów analizy sieci jest zatem ułożeniew przestrzeni wizualnej wzoru połączeń pomiędzy elementami, które są z sobąpowiązane. Z matematycznego punktu widzenia nie jest szczególnie istotne,czym są punkty i węzły, co ma wiele zalet, gdyż zapewnia wspólny zbiór narzędzibadawczych do analizy bardzo różnorodnych zjawisk. Innym celem analizy siecijest wyjaśnienie dynamiki rozmaitych wzorów powiązań pomiędzy węzłami,chociaż cel ten jest niejednokrotnie podporządkowywany budowaniu algorytmówkomputerowych, przedstawiających połączenia pomiędzy punktami i węzłamiw sieciach bardziej złożonych niż ta z diagramu 38-1.
Ogniwa, powiązania i połączenia
Litery na diagramie 38-1 symbolizują węzły czy też punkty struktury. Linie łączącelitery wskazują, iż punkty te są połączone z sobą w określony sposób. Tęwłasność sieci opisuje się najczęściej pojęciem powiązania, a zatem na diagramie38-1 istnieją powiązania pomiędzy A-B, A-C, A-D, B-E oraz D-E. Nie wystarczynam wiedza o tym, że punkty w sieci są połączone, musimy mieć również jakieśwyobrażenie o tym, czym jest to, co łączy punkty. Nie ma to szczególnegoznaczenia z punktu widzenia teorii grafów, kiedy jednak rozważa się istotnekwestie socjologiczne, ważne jest, aby znać naturę powiązań. Jak widzieliśmyw rozdziale 35, dotyczącym pierwszych socjogramów zbudowanych przez JacobaMorena, powiązania obejmowały stany emocjonalne, takie jak sympatia i przy-jaźń, węzłami zaś były pojedyncze osoby. Jednakże charakter powiązań może byćróżny: przepływ informacji, pieniędzy, dóbr, usług, wpływu, uczuć, szacunku,prestiżu i każdej niemalże siły bądź zasobu, który wiąże aktorów z sobą.
Research, Paul W. Holland, Samuel Leinhardt (red.), New York 1979, Academic; Ronald S.Burt, Models of Network Structure, „Annual Review of Sociology"1980, 6, s. 79-141;Social Structure and Network Analysis, Peter V. Marsden, Nan Lin (red.), Newbury Park,Cal. 1982, Sage. Zaawansowane badania nad sieciami omawiane są również w czasopiś-mie „Social Networks". 605
Cz. VI. Rozdz. 38. Analiza sieciowa
Powiązania są niejednokrotnie ujmowane jako zasoby, co widzieliśmy w roz-dziale 25, poświęconym sieciowej teorii wymiany. Oznaczenie ...
Sheyda