Jakiego przekładu Biblii Hebrajskiej brakuje w Polsce.pdf

Studia Judaica 10: 2007 nr 2(20), s. 235-250

A r t y k u ł d y s k u s y j n y

Marek Piela

Uniwersytet Jagielloński, Kraków

Jakiego przekładu BiBlii HeBraJskieJ

BrakuJe w polsce? 1

What Kind of the hebreW bible translation

is lacKing in Poland?

summary

althoug there are several modern Polish translations of the hebrew bible, none of them is

faithful to the original in terms of meaning and style, mainly because of their literalness.

the faithful translation of the hebrew bible should conform to the grammatical and

stylistic rules of the target language, then it should be written in the literary idiom of the

target language, with some elements of archaizing style. the uniform language should be

used for secular and holy matters. these demands on a faithful translation of the hebrew

bible arise from the comparison of the hebrew bible with other hebrew texts written in

biblical times and from the comparison of parts of the bible written by various authors.

WstęP – co to Jest Wierny PrzeKład

Mimo że mamy kilka współczesnych przekładów biblii hebrajskiej 2

na język polski, żaden z nich nie spełnia wymogów wierności znaczenio-

wej i stylistycznej wobec oryginału. Przez wierność rozumiem tu to, co

w przekładoznawstwie jest zwane ekwiwalencją dynamiczną. Polega ona

na tym, że czytelnik przekładu reaguje na niego w sposób zbliżony do

1 artykuł opiera się na referacie wygłoszonym podczas konferencji „Polszczyzna

biblijna – między tradycją a współczesnością”, która odbyła się w dniach 25-27 września

2006 w gródku n. dunajcem.

2 W artykule zajmuję się tylko biblią hebrajską, bo zagadnienie stylu w adekwat-

nym przekładzie nowego testamentu i ksiąg deuterokanonicznych tłumaczonych z gre-

ckiego wymaga osobnego potraktowania, m.in. porównania ich ze współczesnymi im in-

nymi tekstami greckimi.

236

MareK Piela

tego, w jaki czytelnik oryginału reaguje na oryginał. 3 Pada pytanie: skąd

możemy dziś wiedzieć, jak na oryginalne teksty biblijne reagowali kiedyś

jej pierwotni czytelnicy? bo to, jak dzisiejsi czytelnicy reagują na oryginał

biblii, nie jest miarodajne w ocenie stopnia, w jakim dany przekład jest

ekwiwalentny dynamicznie wobec oryginału. Ważne jest, jak na oryginał

reagowali ludzie, dla których został on napisany. choć w przypadku biblii

nie możemy tego sprawdzić eksperymentalnie, możemy jednak snuć na

ten temat uzasadnione przypuszczenia, poparte argumentami ilologicz-

nymi. Jakie są więc te właściwości biblii hebrajskiej, które jej pierwot-

ni odbiorcy najpewniej jej przypisywali, a których nie możemy niestety

przypisać polskim przekładom biblii?

i. PrzeKład biblii hebraJsKieJ Winien być zgodny

z norMaMi JęzyKa doceloWego

Jest wielce prawdopodobne, że językowo biblia hebrajska nie wy-

różniała się niczym szczególnym na tle innych, współcześnie z nią po-

wstałych hebrajskich tekstów literackich, a we fragmentach, w których

nie ma ona charakteru literackiego – na tle hebrajskich tekstów pisanych.

niech nas nie zwiedzie termin „hebrajszczyzna biblijna” – jest bardzo

prawdopodobne, że w czasach biblijnych nie było hebrajszczyzny biblij-

nej, którą można by przeciwstawić używanej jednocześnie z nią, tylko

w innego rodzaju tekstach, hebrajszczyźnie niebiblijnej. była tylko he-

brajszczyzna pisana, jej odmiana – hebrajszczyzna literacka, i odmiana tej

ostatniej – hebrajszczyzna poetycka, oraz hebrajszczyzna mówiona, która

jest wg badaczy zaświadczona w spisanych później, początkowo mówio-

nych, tekstach Miszny. nie było hebrajszczyzny biblijnej, więc jeśli prze-

kład biblii hebrajskiej ma być wierny oryginałowi, nie powinno się w nim

używać polszczyzny biblijnej ani w ogóle tworzyć na potrzeby przekładu

biblijnego jakiejś specjalnej odmiany języka polskiego. nie było w izrae-

lu stylu biblijnego, był tylko styl literacki (jako odmiana stylu pisanego),

i odmiana stylu literackiego – styl poetycki. W polskim przekładzie biblii

hebrajskiej adekwatnym wobec oryginału należy więc unikać elementów

3 e.a. nida, Toward a Science of Translating , leiden 1964; e.a. nida, ch.r.

taber, The Theory and Practice of Translation , leiden 1969.

Por. M.c. segal, Dikduk leszon ha-Miszna , Jerozolima 1935/6, s. 9-10;

a. bendawid, Leszon Mikra ulszon chachamim , Jerozolima 1967, t. 1, s. 106; r. alter,

Beyond King James , „commentary” 102/3 (sept. 1996), s. 61-62.

JaKiego PrzeKładU biblii hebraJsKieJ braKUJe W Polsce?

237

polskiego stylu biblijnego, których obecność powoduje, że przekład biblii

jaskrawo różni się pod względem stylu od tekstów oryginalnie napisa-

nych po polsku. Większość wyznaczników polskiego stylu biblijnego 5 są

to przeniesione do polszczyzny poprzez dosłowny przekład cechy syste-

mowe języka hebrajskiego, które z natury rzeczy nie wyróżniały biblii

hebrajskiej spośród innych, współczesnych jej tekstów hebrajskich. 6 oto

ilologiczne dowody na to, że biblia hebrajska nie stanowiła żadnej osob-

liwości językowej na tle reszty piśmiennictwa hebrajskiego.

Po pierwsze, tych dowodów dostarcza sama biblia. Jak wiadomo, bi-

blia jest zbiorem tekstów napisanych przez różnych autorów. Jeśli więc np.

dany związek wyrazowy czy dana konstrukcja składniowa występuje w bi-

blii kilkakrotnie (czy nawet kilkadziesiąt czy kilkaset razy), w kontekstach

wskazujących, że za każdym razem użyto ich w tym samym znaczeniu, jest

wielce prawdopodobne, że zbieżność ta wynika z faktu, że wyrażenie to czy

ta konstrukcja gramatyczna były powszechnie znane w czasach biblijnych,

były konwencjonalne w języku i ich występowanie nie ograniczało się tyl-

ko do tekstów, które później weszły w skład biblii. 7 ten argument z samej

biblii można jednak podważać, bo nie jest przecież całkowicie wykluczone,

że jednak powstał w języku hebrajskim zbiór tekstów (poźniej nazwany bi-

blią), który wyróżniał się szeregiem językowych osobliwości na tle całości

piśmiennictwa hebrajskiego. dlatego argumentów nie do odparcia dostar-

czą mi hebrajskie teksty powstałe w czasach biblijnych, które jednak nie

weszły w skład biblii. nie jest ich wiele, w dodatku znikoma ich część to

są dłuższe teksty. Jednak nawet w tym skromnym korpusie tekstów starohe-

brajskich można bez trudu zauważyć wiele cech języka starohebrajskiego,

znanych nam do niedawna tylko z biblii.

5 Wymienia je s. Koziara, Polszczyzna biblijna – między tradycją a wyzwaniem

współczesności , w: Inspiracje chrześcijańskie w kulturze Europy , red. e. Woźniak, łódź

2000, s. 191; d. bieńkowska, Polski styl biblijny , łódź 2002, s. 22-23.

6 d. bieńkowska ( Styl językowy przekładu Nowego Testamentu Jakuba Wuj-

ka (na materiale czterech Ewangelii) , łódź 1992, s. 224-225) stwierdza, że te elementy

polskiego stylu biblijnego, które powstały pod wpływem cech językowo-stylistycznych

tekstów oryginalnych, reprodukują cechy powierzchniowe oryginału, nie odtwarzają na-

tomiast jego efektu. Wynika stąd, że przekład biblii nie może jednocześnie być wierny

stylistycznie i znaczeniowo wobec oryginału, oraz posługiwać się „polszczyzną biblijną”.

Por. też uwagę tej samej autorki ( Polski styl biblijny… , s. 30), że przyjęcie zasady ekwi-

walencji dynamicznej (czyli wierności znaczeniowej i stylistycznej) oznacza zerwanie

z polskim stylem biblijnym.

7 Por. M. P i e l a, Grzech dosłowności we współczesnych polskich przekładach Sta-

rego Testamentu , Kraków 2003, s. 10-11.

238

MareK Piela

aż cztery razy występuje w biblii wyrażenie, które w dosłownym

przekładzie brzmi ‘chore serce’ (tr 1,22; 5,17; iz 1,5; Jr 8,18). We wszyst-

kich tych miejscach (oprócz iz 1,5, gdzie kontekst jest wieloznaczny, za-

pewne celowo) kontekst wskazuje na znaczenie ‘smutku, cierpienia psy-

chicznego’. Wszytko to są teksty poetyckie. twierdzę więc, że wyrażenie

to było konwencjonalne, łatwo zrozumiałe dla większości władających

hebrajskim i najprawdopodobniej jego występowanie nie ograniczało się

do biblii, a to, że w biblii występuje tylko w tekstach poetyckich, znaczy,

że było uważane za szczególnie wyszukane, ozdobne. Moje przypuszcze-

nie potwierdza list napisany w Vi wieku pne, znaleziony w lachisz. 8 au-

tor, raczej nie literat, jak wynika z treści listu, pisze: הוד ךדבע בל. Kontekst

wskazuje na znaczenie ‘cierpienia psychicznego, obawy, smutku’. Mamy

więc dowód, że wyrażenie biblijne było konwencjonalne, jego znaczenie

(smutek) było dla wszystkich jasne, a to, że użył go w liście ktoś, kto

chyba chciał odzyskać względy adresata listu, może świadczyć, że uważał

je za szczególnie piękne. a jak wyrażenie to przełożono na polski? W tr

5,17 bt5: nasze serca niemocne , bP: serce nam [z bólu] omdlewa , br:

chore jest nasze serce (to samo w nP), Miłosz: zbolałe serca nasze , prze-

kład nŚ: rozchorowało się nasze serce . najlepszy przekład dał tu Miłosz,

bo wyrażenie serce zbolałe w znaczeniu ‘cierpienie psychiczne, smutek’,

występuje w oryginalnych tekstach polskich, jest poetyzmem, jest odczu-

wane jako piękne, wyszukane, dokładnie tak samo, jak hebrajskie הוד בל.

również dobry jest przekład bP, bo także wyrażenie serce komu omdlewa

pojawia się w tekstach oryginalnie napisanych po polsku, np. w wierszu

Asnyka Gałązka jaśminu czy w powieści Kornela Makuszyńskiego Sza-

tan z siódmej klasy . 9 W obu tych tekstach kontekst wskazuje na znaczenie

‘rozpaczy, smutku, strachu’, choć po polsku serce może też omdlewać

z miłości czy zachwytu. reszta zacytowanych polskich przekładów jest

nie do przyjęcia, bo pojawiają się w nich wyrażenia, które znaczą w języ-

ku polskim wyłącznie chorobę cielesną (br, nP, nŚ), lub nie występują

w języku polskim (bt5), 10 a mogą być zinterpretowane w świetle innych,

częstych wyrażeń ( mocne serce w odniesieniu do organu ciała ludzkiego)

The La-

chish Letters , ed. by h. torczyner [et al.], oxford University Press 1938, s. 51. g.i.

8 tekst hebrajski listów i przekład angielski: Lachish I (Tell Ed Duweir). TheLa�

g.i.

davies ( Ancient Hebrew Inscriptions. Corpus and Concordance , cambridge University

Press 1991, s. 2) zaznacza, że litery wyrazu הוד są niepewne.

9 o czym można się przekonać, szukając w internecie wyrażenia serce omdlewa .

10 Wyrażenie serce niemocne występuje w wyjątkowo pretensjonalnym i niezrozu-

miałym wierszu tadeusza Micińskiego Różany obłok (źródło informacji jak w przyp. 9).

JaKiego PrzeKładU biblii hebraJsKieJ braKUJe W Polsce?

239

także tylko w sensie ‘dolegliwości cielesnej’. Powodem jest dosłowność

przekładu, bo rdzeń הוד można w pewnych kontekstach tłumaczyć jako

chory czy choroba (Ps 41,4, gdzie użyto go paralelnie z ילח ‘choroba’,

a dalej jest mowa o leczeniu), ale nie wtedy, gdy rdzeń ten określa ser-

ce . tak więc dosłowność przekładu spowodowała, że polskie tłumaczenia

(z wyjątkiem udanych przekładów Miłosza i bP) czytelnik uzna za nie-

zrozumiałe z powodu niespójności znaczeniowej, bo sąsiadują w nich wy-

rażenia wskazujące na dolegliwości kardiologiczne oraz na smutek, albo

też czytelnik przyjmie, że wyrażeń zwykle odnoszonych do dolegliwości

cielesnych użyto tu jako niekonwencjonalnej metafory oznaczającej cier-

pienie psychiczne. ale oryginał jest w tym miejscu całkowicie zrozumiały

i konwencjonalny i nie wyróżniał się niczym na tle innych tekstów w języ-

ku hebrajskim, jak świadczy o tym znaleziony w lachisz list.

Kolejny argument na poparcie mojej tezy zaczerpnięty z tego same-

go listu: autor listu przytaczając cudzą wypowiedź w mowie niezależnej,

używa zdania wprowadzającego cytat: רמאל דגה ךדבעלו. bardzo często do-

kładnie w taki sam sposób (tj. po właściwym czasowniku oznaczającym

mówienie następuje jeszcze bezokolicznik רומאל ‘mówić’ sygnalizujący

że oto zaczyna się przytoczenie) wprowadza się w biblii mowę nieza-

leżną (por. np. 2 Krl 6,13). list z lachisz jest więc dowodem, że biblijny

sposób wprowadzania mowy niezależnej nie był żadnym zaskoczeniem

dla pierwotnych odbiorców Pisma św., nie był żadnym „biblizmem” (bo

takich w starohebrajskim prawdopodobnie w ogóle nie było). Po dosłow-

nym przełożeniu tego wyrażenia na polski otrzymujemy dziwaczne wyra-

żenia w rodzaju I rzekł Pan do Mojżesza [...] mówiąc (Wj 12,1 nP), które

z powodu dużej częstości, z jaką występują w biblii, stały się składnikiem

polskiego stylu biblijnego. 11 znów więc okazuje się, że biblia hebrajska

nie wyróżniała się osobliwościami językowymi na tle współczesnych jej

innych tekstów w języku hebrajskim, podczas gdy polskie przekłady bi-

blii różnią się znacznie pod względem językowym od tekstów oryginalnie

napisanych po polsku.

Jeszcze jeden przykład: w innym liście znalezionym w lachisz 12

czytamy: הכאלמ תשעל ומק. czasownika םוק, który w innych kontekstach

znaczy ‘wstać’, tu najwyraźniej użyto dla wyrażenia aspektu: ‘rozpocząć

(dzieło)’, ‘wziąć się (do pracy)’, ‘przystąpić (do pracy)’, czyli jako tzw.

11 Por. d. bieńkowska, Polski styl biblijny… , s. 120.

12 W wydaniu torczynera s. 159, w wydaniu daviesa s. 6 (davies jako niepewne

oznacza litery wyrazu ומק ‘wstańcie’ które torczyner odczytał jako םק ‘wstań’).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: