Piotr Borawski TATARZY W DAWNEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWA SPӣDZIELNIA WYDAWNICZA WARSZAWA 1986 1. PRZYBYSZE ZE Z�OTEJ ORDY W kilku podlaskich wsiach przetrwa�y nieliczne ju� w naszym kraju skupiska ludno�ci wyznaj�cej islam. S� to jedynie �lady po osadnictwie tatarskim tak bujnie krzewi�cym si� niegdy� na ziemiach polsko-litewskich. Ludno�� tatarska, obecnie ca�kowicie spolonizowana, zachowa�a jednak religi� przodk�w, resztki prastarych zwyczaj�w oraz �wiadomo�� swego pochodzenia. Z lekka orientalny charakter maj� tak�e osady polskich wyznawc�w islamu. Pocz�tki osadnictwa tatarskiego na ziemiach Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego s� ledwo dostrzegalne w przekazach kronikarskich. Si�gaj� one pierwszej po�owy XIV wieku. Pierwsza informacja stwierdzaj�ca istnienie na Litwie osad tatarskich pochodzi z dzie�a �ukasza Waddinga, kt�ry prac� swoj� opar� na zapiskach rocznik�w franciszka�skich. Wadding w kronice swojej pod 1324 rokiem zapisa�: �Bracia nasi wyprawili si� celem g�oszenia nauki Chrystusa w kfai-ny litewskie, gdzie znale�li ca�y nar�d pogr��ony w b��dach barbarzy�skich i oddany kultowi ognia, a mi�dzy nimi Scyt�w, przybysz�w z kraju jakiego� chana, kt�rzy w swoich modlitwach u�ywaj� j�zyka azjatyckiego". Scytowie spotkani przez franciszka�skich misjonarzy to bez w�tpienia uchod�cy ze Z�otej Ordy. Panuj�cy tam w latach 1312�1342 chan Uzbek przeprowadza� islamizacj� pa�stwa. Nasilaj�cy si� nacisk na zwolennik�w starej religii doprowadzi� do oporu szerokich rzesz koczowniczego spo�ecze�stwa Z�otej Ordy. Wszelkie przejawy sprzeciwu okrutnie t�umiono. Odpowiedzi� na ucisk i represje by�a masowa ucieczka ca�ych rod�w tatarskich na Ru� i Litw�. Tak wi�c owymi Scytami byli ludzie, kt�rzy chc�c pozosta� przy religii przodk�w (szamanizmie) musieli szuka� schronienia u poga�skich Litwin�w. Emigracj� t� uwa�amy za najstarszy etap kolonizacji tatarskiej w Wielkim Ksi�stwie Litewskim. U jej pod�o�a le�a�y prze�ladowania religijne w Z�otej Ordzie. Sla- dy po osadnikach tatarskich z tego okresu przetrwa�y jedynie w nazwiskach niekt�rych rod�w litewskich. Tatarska ludno�� muzu�ma�ska pojawi�a si� na ziemiach litewskich dopiero za panowania wielkiego ksi�cia Witolda pod koniec XIV stulecia, kiedy to islamizacja Z�otej Ordy sta�a si� faktem dokonanym. W XV i XVI wieku, w wyniku emigracji ukszta�towa�o si� w Wielkim Ksi�stwie Litewskim osadnictwo tatarskie, kt�re przetrwa�o w szcz�tkowej formie do chwili obecnej. Pierwsza obszerniejsza wzmianka o koloniach tatarskich pochodzi z opisu podr�y rycerza burgundzkiego Gilberta de Lannoy, kt�ry w 1414 roku przeje�d�a� przez Troki. Zanotowa� on w kronice podr�y: �Tak�e przebywa w rzeczonym mie�cie Trokach i zewn�trz w kilku wsiach bardzo wielka ilo�� Tatar�w, kt�rzy tam mieszkaj� pokoleniami, s� za� zwyczajni Saraceni, nie maj� nic z wiary Jezusa Chrystusa, a maj� j�zyk osobny, zwany tatarski". Godny jest podkre�lenia fakt, �e osadnicy tatarscy zostali nazwani przez podr�nika burgundzkiego Saracenami, czyli muzu�manami. Ju� na samym pocz�tku kolonizacji, Tatarzy korzystali z przywilej�w gwarantuj�cych im wolno�� wyznania oraz bezpiecze�stwo osobiste. Otrzymali od ksi���t litewskich ziemie z obowi�zkiem s�u�by wojskowej w osobnych chor�gwiach rodowo-plemiennych. Tatarskie rody mo�now�adcze przyw�drowa�y na Litw� z w�asnymi oddzia�ami wojskowymi, kt�re sta�y si� zal��kiem tatarskich chor�gwi w armiach Rzeczypospolitej. Podstaw� osadnictwa tatarskiego by�a bez w�tpienia odr�bno�� prawna i organizacyjna. Tatarzy w swoim �yciu wewn�trznym nie tylko d��yli do utrzymania odr�bno�ci, lecz r�wnie� starali si� nie dopu�ci� do ingerencji czynnik�w obcych w sprawy rodowe. Jedynym autorytetem, do kt�rego ch�tnie si� odwo�ywali, by� w�adca polsko-litewski, uwa�any przez nich za chana. Wielcy ksi���ta litewscy bez zastrze�e� akceptowali odr�bno�� religijn�, etniczn� i organizacyjn� tatarskiego osadnictwa. Osadnictwo tatarskie na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej w ci�gu ca�ego swojego istnienia by�o rozproszone i sk�ada�o si� z mniej lub bardziej silnych etnicznie enklaw. Ludno�� poszczeg�lnych wsi i posiad�o�ci tatarskich mimo znacznego rozproszenia nie by�a od siebie odseparowana, dlatego te� mog�o doj�� do ukszta�to- wania si� z pokrewnych pod wzgl�dem j�zykowym lud�w turecko--tatarskich jedne-j narodowo�ci - - Tatar�w polsko-litewskich. Dialekty ich w ci�gu XVI stulecia zosta�y zast�pione gwar� bia�orusko--polsk�. Czynnikami integruj�cymi by�y: wsp�lna religia, wsp�lny j�zyk oraz wsp�lne prawa i przywileje. Tatarzy zamieszkuj�cy ziemie dawnego Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego, mimo przyj�cia obcego j�zyka, zachowali poczucie odr�bno�ci etnicznej. Przed asymilacj� uchroni� ich islam, kt�ry nadal wyznaj�. Dzi�ki islamowi w obyczajowo�ci Tatar�w polsko-litewskich zachowa�o si� wiele zwyczaj�w i obrz�d�w bliskich innym ludom tureckim. Tatarzy nasi wyznaj� islam obrz�dku sunnickiego. Tkwi� w nim jednak pewne zwyczaje zaczerpni�te zar�wno z religii tureckich lud�w koczowniczych, jak i z wierze� miejscowej ludno�ci chrze�cija�skiej. Znaczne oddalenie od muzu�ma�skiego Wschodu oraz nieznajomo�� liturgicznego j�zyka arabskiego spowodowa�y, �e polscy muzu�manie znaj� zasady swego wyznania jedynie powierzchownie. Oczywi�cie g��wne poj�cia religijne nie odbiegaj� od podstawowych zasad islamu. Islam opiera si� na pi�ciu filarach zwanych po arabsku arkan. S� to: szahada (wyznanie wiary), salat (modlitwa), zakat (ja�mu�na), saun (post) oraz had�d� (pielgrzymka). Podstaw� religii muzu�ma�skiej jest bezkompromisowy monoteizm zawarty w wyznaniu: La illaha illa-l-Lahu wa Muaammad rasul-1--Lahi (Nie ma Boga opr�cz Allacha, a Muhammad jest wys�annikiem Allacha). Ka�dego prawowiernego muzu�manina obowi�zuje pi�ciokrotne odmawianie codziennych modlitw. Nakaz ten nie by� nigdy rygorystycznie przestrzegany przez t� grup�. Zazwyczaj ograniczano si� do mod��w pi�tkowych. Odbywaj� si� one w meczetach lub domach prywatnych. W czasie tego nabo�e�stwa Tatarzy czytaj� ch�ralnie modlitw� zwan� zikr. Jest to swego rodzaju litania, w kt�rej wierni pozdrawiaj� prorok�w Starego i Nowego Testamentu oraz proroka Muhammada. Zgodnie z nakazami islamu, osoba przyst�puj�ca do modlitwy musi dokona� ablucji, czyli rytualnego obmycia cia�a. Wszelkie zbiorowe mod�y odbywaj� si� z regu�y w meczecie. Wzywa na nie mu-ezzin, kt�ry pe�ni obowi�zki pomocnika imama (duchownego). Wchodz�c do meczetu wierni zostawiaj� przed progiem obuwie. Podczas modlitwy m�czy�ni maj� g�owy nakryte czapkami lub kapeluszami. Muzu�ma�skie przepisy religijne wymagaj� ponadto, aby kobiety modli�y si� w meczecie w osobnym, dla nich tylko przeznaczo-njfm, miejscu zwanym babmcem. Koraniczny nakaz rozdawania ja�mu�ny ubogim (zakat) zatraci� u Tatar�w polsko-litewskich sw�j pierwotny charakter. Przekszta�ci� si� w zwyczaj rozdzielania mi�dzy uczestnik�w mod��w sadogi, sk�adaj�cej si� z bu�eczek lub s�odyczy. Sadog� przed rozdaniem b�ogos�awi si� odm�wieniem modlitw. W miesi�cu ramadan wszyscy muzu�manie powinni powstrzymywa� si� od jedzenia, picia, palenia tytoniu i stosunk�w seksualnych od wschodu do zachodu s�o�ca. Zakazu tego przestrzega si� coraz rzadziej. W czasie ramadanu w meczetach odbywaj� si� wieczorne modlitwy tarawichy. Do podstawowych obowi�zk�w ka�dego muzu�manina nale�y pielgrzymka do Mekki i Medyny. Nakaz ten jest uzale�niony od posiadania koniecznych �rodk�w na podr�. Z tego te� powodu tylko nieliczni spo�r�d Tatar�w mogli sobie pozwoli� na odbycie podr�y do �wi�tych miast islamu. Najstarszy opis pielgrzymki muzu�man�w litewskich pochodzi z 1558 roku. Autor opisu stwierdza, �e do odbycia podr�y zach�ci�y go opowiadania innych Tatar�w litewskich, kt�rzy wcze�niej odwiedzili sanktuarium w Mekce. W traktacie tym znajdujemy r�wnie� informacje o spotkaniach autora z muzu�manami litewskimi w drodze do Mekki i Medyny. Wi�kszo�� Tatar�w odbywa�a pielgrzymki do w�asnych miejsc �wi�tych. Najwi�ksz� czci� otaczano gr�b �wi�tobliwego Konteja, znajduj�cy si� na cmentarzu w �owczycach. Przypisywano mu cudown� moc uzdrawiania chorych i u�omnych. Przed II wojn� �wiatow� do �owczyc zje�d�ali Tatarzy z tak odleg�ych miast, jak Bia�ystok, Kleck, Wilno i Warszawa. Celem pielgrzymek by� r�wnie� niewielki cmentarz w Sieniawce ko�o Lachowicz. Cmentarz ten odwiedzali nie tylko Tatarzy, lecz r�wnie� ludno�� chrze�cija�ska i �ydowska. Wiejskie kobiety, aby zaj�� w ci���, zawi�zywa�y na krzakach ja�owca rosn�cego na cmentarzu czerwone wst��ki. Najwa�niejszymi �wi�tami religijnymi obchodzonymi przez Tatar�w polsko-litewskich s�: Ramazan Bajram, Kurban Bajram, Aszu-ra Bajram, Mewlud Bajram oraz Nowy Rok. Najwi�kszym �wi�tem muzu�ma�skim jest �wi�to Zako�czenia Postu, zwane przez Tatar�w Ramazan Bajram. Rozpoczyna si� ono specjaln� modlitw� trwaj�c� od wschodu a� do po�udnia pierwszego dnia miesi�ca szawwal (wed�ug kalendarza muzu�ma�skiego) *. Wierni zobowi�zani s� przed modlitw� z�o�y� imamowi specjalny datek zwany zakat aZ-fitr. Po mod�ach wszyscy sk�adaj� sobie �yczenia i cz�stuj� si� sadog�. Po powrocie do domu spo�ywaj� �niadanie, a nast�pnie grupowo udaj� si� na cmentarz. Na cmentarzu modl� si� przy mogi�ach za dusze krewnych i rozdaj� sadog� w postaci ciastek i s�odyczy. Podczas trzech dni �wi�tecznych Tatarzy ubrani w od�wi�tne stroje sk�adaj� wizyty krewnym i znajomym. Wieczorami urz�dzaj� przyj�cia i zabawy. Niezwykle interesuj�cy zwyczaj wi��e si� ze �wi�tem Ofiar przypadaj�cym na dziesi�ty dzie� miesi�ca dhul-hid�d�a. W�r�d naszych muzu�man�w zwie si� go Kurban Bajram. W pierwszym dniu �wi�ta po nabo�e�stwie Tatarzy sk�adaj� na intencj� dusz zmar�ych ofiar� z wo�u lub barana. Ub�j zwierz�cia odbywa si� publicznie przed meczetem w obecno�ci imama, kt�ry odczytuje modlitwy. Mi�so ofiarne jest dzielone mi�dzy wszystkich wiernych. Jeden kawa�ek mi�sa spo�ywany jest na intencj� siedmiu dusz zmar�ych. Obrz�dek ten, chocia� opiera si� na nakazie religijnym, si�ga cza- * Podstaw� kalendarza ...
origen