kontekstualizm epistemologiczny a neopragmatyzm.PDF

S ł u p s k i e S t u d i a F i l o z o f i c z n e n r 9 * 2 010

Bartosz Orlewski

KujawskoPomorska Szkoła Wyższa

Bydgoszcz

KONTEKSTUALIZM EPISTEMOLOGICZNY

A NEOPRAGMATYZM

Wprowadzenie

Według rodzimego filozofa Arkadiusza Chrudzimskiego, na kartezja

nizm składają się trzy idee – idea sfery dostępu poznawczo uprzywilejo

wanego, idea fundamentu wiedzy oraz idea znaczenia jako przedmiotu

mentalnego 1 .

Każda z nich została poddana gruntownej krytyce przez Richarda

Rorty’ego w książce Filozofia a zwierciadło natury . Wspomniane dzieło

zawiera krytykę epistemologii, która dzięki kopernikańskiemu przewro

towi Immanuella Kanta stała się paradygmatyczną dyscypliną filozo

ficzną. Rorty podjął się próby wykazania przygodności podmiotowo

przedmiotowego modelu poznania przyjmowanego w epistemologii w celu

obnażenia opcjonalności całego projektu epistemologiijakofilozofiipierw

szej. Zdaniem Rorty’ego podmiotowoprzedmiotowy model poznania nie

jest jedynym możliwym. Można skonstruować inny model, który w od

różnieniu od modelu wcześniejszego, opartego na metaforze poznania ja

ko percepcji, będzie oparty na metaforze poznania jako konwersacji.

Koncepcję opisującą alternatywny wobec klasycznego model pozna

nia Rorty nazwał behawioryzmem epistemologicznym. W związku z tym

twierdzę, po pierwsze, że behawioryzm epistemologiczny jest jedną

z wersji tzw. kontekstualizmu epistemologicznego. Po drugie, Rortiański

kontekstualizm epistemologiczny, pomimo istotnych różnic dzielących go

od koncepcji z zakresu epistemologii ufundowanych na ideach kartezja

———————

1 A. Chrudzimski, Semantyka uprzywilejowanego dostępu , „Filozofia Nauki” 1999,

nr 2728, s. 8586, 9293.

nizmu, nie zdołał uniknąć pewnych charakterystycznych dla kartezjani

zmu konsekwencji. Po trzecie, wolną od typowo kartezjańskich konse

kwencji stanowiska Rorty’ego wersję epistemologicznego kontekstuali

zmu sformułował Michael Williams, skądinąd uczeń autora Konsekwencji

pragmatyzmu . Po czwarte, kontekstualizm Williamsa, nazywany przez

niektórych komentatorów jego prac inferencyjnym, ma tę istotną przewa

gę nad kontekstualizmem Rorty’ego, że nie utożsamia krytyki projektu

epistemologiijakofilozofiipierwszej z krytyką epistemologii jako takiej.

W niniejszym artykule uzasadnię powyższe tezy.

Rortiańska krytyka kartezjanizmu 2

Główna teza książki Filozofia a zwierciadło natury głosi, że zapocząt

kowany przez Kartezjusza, kontynuowany przez Kanta w filozofii trans

cendentalnej, a potem w fenomenologii i w niektórych nurtach filozofii

analitycznej projekt filozofiijakoepistemologii (zwany też projektem

epistemologiijakofilozofiipierwszej) jest przede wszystkim przygodny,

a poza tym arbitralny.

Rorty przyjął wobec projektu filozofiijakoepistemologii podejście

filozofa terapeuty.

Filozofterapeuta zmierza do wykazania, że dany problem filozoficzny

jest wytworem założeń obecnych w języku, użytym do jego sformułowa

nia. Filozofterapeuta nie podejmuje próby rozwiązania problemu filozo

ficznego, lecz ujawnia i poddaje krytycznemu badaniu założenia, które

stworzyły dany problem. Celem tego badania jest wykazanie arbitralności

lub przygodności tychże założeń. W obu przypadkach skutkuje to prze

rzuceniem onus probandi na osobę, która wierzy w ich prawdziwość.

Nadto jeśli założenia jakiegoś problemu filozoficznego są przygodne, to

niewykluczone, że można sformułować alternatywne wobec nich twier

dzenia, z nich zaś skonstruować koncepcję lub teorię, na podstawie której

nie da się postawić rozważonego problemu.

Rorty zastosował ten sposób argumentacji wobec problematyki po

znania takiej, jaką zapoczątkowano, podjęto i rozwinięto w filozofii no

wożytnej, zwłaszcza w filozoficznych dziełach Kartezjusza, Locke’a,

Hume’a i Berkeleya, a później Kanta.

———————

2 Obszerne i szczegółowe przedstawienie argumentacji Richarda Rorty’ego z książki

Filozofia a zwierciadło natury można odnaleźć w artykule Poznanie jako konwer

sacja autorstwa Daniela Żuromskiego, „Edukacja Filozoficzna” 2006, vol. 41, s. 141

155. Poniższa interpretacja wiele zawdzięcza temu artykułowi.

Według Rorty’ego przekonanie o problematyczności ludzkiego po

znania, a zatem również o potrzebie sformułowania takiej jego teorii, któ

ra nie tylko poda realną definicję wiedzy, wyjaśni, jak przebiega pozna

wanie świata przez człowieka, ale również, jak możliwa jest wiedza

o świecie oraz dostarczy argumentu przeciwko stanowisku epistemolo

gicznego sceptycyzmu – bierze się z pojmowania wiedzy przede wszyst

kim jako bezpośrednio danego umysłowi przedstawienia (reprezentacji)

świata. Z perspektywy epistemologiijakofilozofiipierwszej teoria wiedzy

powinna dostarczyć także środków do uzasadniania roszczeń poznaw

czych innych dyscyplin, zarówno filozoficznych, jak i naukowych. Ten

wymóg przesądza, że teoria wiedzy powinna być uzasadniona i prawdzi

wa apriorycznie – bez przyjmowania jakichkolwiek twierdzeń z innych

dyscyplin. Nie może więc ona zawierać żadnych założeń metafizycznych

ani założeń pochodzących z nauk szczegółowych.

Jeśli ten sposób myślenia o wiedzy jest przygodny, to przygodna staje

się epistemologiajakofilozofiapierwsza, której zadaniem jest sformu

łowanie teorii wiedzy spełniającej podane wyżej wymogi.

Według Rorty’ego ideami konstytutywnymi dla powstania projektu

epistemologiijakofilozofiipierwszej są trzy idee – idea dostępu episte

micznie uprzywilejowanego, idea fundamentu wiedzy oraz idea znacze

nia jako bytu dostępnego w sposób uprzywilejowany.

Te trzy idee – które w artykułach Mit Danych , Semantyka uprzywile

jowanego dostępu i Wilfrieda Sellarsa krytyka »mitu danych« , zrekon

struował Arkadiusz Chrudzimski – konstytuują schemat pojęciowy, na

zwany przez niego kartezjanizmem, aczkolwiek nieograniczający się wy

łącznie do epistemologicznych poglądów Kartezjusza 3 .

Kartezjanizm wprowadził do filozofii podział bytu ze względu na

sposób epistemicznego dostępu, jaki do niego mamy. Po stronie podmio

towej umieścił tzw. sferę epistemicznie uprzywilejowanego dostępu, na

tomiast po stronie przedmiotowej całą resztę 4 . Sfera uprzywilejowanego

epistemicznie dostępu pokrywa się z zawartością ludzkiego umysłu –

z tym, co jest nam bezpośrednio (bez mediacji jakiejkolwiek reprezenta

cji) dane. Tym, co jest nam bezpośrednio dane, mogą być, w zależności

———————

3 Po pierwsze nie jest jasne, czy Kartezjusz akceptował pogląd, że bezpośrednim

obiektem percepcji są idee (patrz: http://plato.stanford.edu/entries/descartesideas/

#WhaWheCarIde). Po drugie należy zastrzec, że Kartezjusz, chociaż uważał sądy

o stanach mentalnych za bardziej pewne niż sądy o stanach fizycznych, nie był

przekonany, że sądy o stanach mentalnych są niefalibilne.

4 A. Chrudzimski, Filozoficzny „Mit Danych” , „Edukacja Filozoficzna” 1998, nr 28,

s. 67.

od teorii, idee, wrażenia, dane zmysłowe, obiekty immanentne, sensy

i intensje. Muszą to być jakieś byty mentalne, pełniące funkcję przedsta

wień (reprezentacji), o których posiadamy wiedzę przez zaznajomienie

się (przez zwykłe – acz bezpojęciowe – uświadomienie sobie tychże by

tów). Właśnie wiedza przez zaznajomienie się jest fundamentem dla wie

dzy o tym wszystkim, co jest usytuowane poza sferą uprzywilejowanego

dostępu.

Rorty był przekonany, że projekt epistemologiijakofilozofiipierw

szej, którą dalej będę zamiennie nazywał epistemologią kartezjańską, jest

arbitralny i przygodny.

Projekt ten opiera się na metaforze poznania jako percepcji. W myśl

tej metafory, człowiek jest w stanie dokonać przeglądu swoich przesta

wień (reprezentacji) w poszukiwaniu tak silnie się mu narzucających, że

nie będzie on w stanie zwątpić w ich trafność. Przedstawienia, w których

trafność nie da się wątpić, stanowią fundamenty wiedzy o świecie. Świat

jest tutaj rozumiany epistemologicznie – jako coś, co znajduje się po

za sferą dostępu poznawczo uprzywilejowanego. Rorty argumentował, że

metafora poznania jako percepcji nie jest jednak dana przed analizą filo

zoficzną, lecz stanowi jej rezultat, który nie został uzasadniony. Ponadto

zarzucił epistemologii kartezjańskiej przygodność. Metafora poznania ja

ko percepcji nie jest jedyną możliwą, zatem niewykluczone, że można

sformułować alternatywną wobec niej metaforę.

Nawiązując do epistemologii Wilfrida Sellarsa, Rorty zaproponował

nową metaforę – poznania jako konwersacji.

Behawioryzm epistemologiczny

Epistemologia kartezjańska jest fundacjonalistyczna. Fundacjonalizm

należy do teorii uzasadniania, a tym samym teorii wiedzy. Można wyróż

nić fundacjonalizm strukturalny i substancjalny 5 . Według fundacjonali

zmu strukturalnego sądy dzielą się na bazowe i niebazowe. Z kolei fun

dacjonalizm substancjalny utożsamia sądy bazowe z sądami uzasadnio

nymi nieinferencyjnie, a sądy niebazowe z uzasadnionymi inferencyjnie.

Podsumowując, fundacjonalizm substancjalny jest strukturalny, jednak

nie odwrotnie.

Warto dodać, że podział sądów na uzasadnione inferencyjnie i uza

———————

5 M. Williams, Problems of Knowledge. A Critical Introduction to Epistemology , Ox

ford 2001, s. 8283.

sadnione nieinferencyjnie ujawnia dwuznaczność słowa „uzasadniony”.

Może ono znaczyć, że dany sąd został uzasadniony, czyli poddany proce

durze uzasadniania, i to skutecznie, a także, że dany sąd jest wiarygodny.

W niniejszym artykule słowa „uzasadniony” używam wyłącznie w dru

gim znaczeniu. Uzasadniony sąd to sąd wiarygodny, i odwrotnie.

Zgodnie z przyjętym postulatem znaczeniowym przez sąd uzasadnio

ny inferencyjnie rozumiem taki, który uzyskał wiarygodność, a tym sa

mym status akceptowalnego, dzięki poddaniu go procedurze uzasadnia

nia. Natomiast sąd uzasadniony nieinferencyjnie wiarygodność zawdzię

cza swej treści.

Można więc stwierdzić, że fundacjonalizm substancjalny dzieli sądy

na takie, których wiarygodność jest cechą zewnętrzną, uzyskiwaną dzięki

skutecznie przeprowadzonej procedurze uzasadniania oraz na takie, któ

rych wiarygodność jest cechą wewnętrzną, zależną jedynie od ich treści.

Sądy drugiego typu będę nazywał „sądami wewnętrznie wiarygodnymi”.

To właśnie one, głosi fundacjonalizm substancjalny, stanowią funda

ment wiedzy – sąd, który jest wewnętrznie wiarygodny i może być racją

dla sądu, który nie jest wewnętrznie wiarygodny. Sąd niezawdzięczający

wiarygodności swej treści, musi zostać uzasadniony, aby uzyskać status

wiarygodnego. Uzasadnienie zaś, to wywnioskowanie takiego sądu z in

nego sądu, który albo jest wewnętrznie wiarygodny, albo sam uzyskał

wiarygodność dzięki wywnioskowaniu go z innego wewnętrznie wiary

godnego sądu.

Według fundacjonalizmu substancjalnego, podział sądów na uzasad

nione inferencyjnie i uzasadnione nieinferencyjnie jest zupełny i roz

łączny.

Z perspektywy epistemologii kartezjańskiej, sądami bazowymi są są

dy o tym, co należy do sfery uprzywilejowanego epistemicznie dostępu,

a więc sądy o tym, co jest bezpośrednio (bez reprezentacji) dane ludz

kiemu umysłowi. Sądy o tym, co nie jest bezpośrednio dane ludzkiemu

umysłowi nie są bazowe. Bazowymi są wewnętrznie wiarygodne sądy

o ideach, impresjach lub danych zmysłowych. Natomiast sądy o świecie,

a zwłaszcza o tzw. przedmiotach materialnych, są sądami, które wiary

godność mogą uzyskać wyłącznie dzięki procedurze uzasadniania wy

chodzącej od jakichś sądów o ideach, impresjach lub danych zmysło

wych.

W książce Filozofia i zwierciadło natury Rorty argumentował, że idee

kartezjańskie do filozofii analitycznej wprowadzili Bertrand Russell

i empiryści logiczni. Russell wprowadził koncepcję zawierającą podział

wiedzy na wiedzę przez zapoznanie się ( knowledge by acquaitance ) i wiedzę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: