Ewa Czerniakowska
Kilka nieznanych etymologii nazw miejscowych z obszaru obecnej Warszawy
Referat wygłoszony podczas XIII Ogólnopolskiej Konferencji Onomastycznej (Olsztyn - Kalbornia) w dniu 17 IX 2002 r. Opublikowany w: Metodologia badań onomastycznych, pod redakcją Marii Biolik, Olsztyn 2003 (druk 2004)
Nazwy miejscowe obszaru obecnej Warszawy nie doczekały się dotąd całościowego opracowania. Zajmowali się nimi historycy i językoznawcy. Z językoznawców wymienić należy: Witolda Taszyckiego, Stanisława Rosponda, Ewę Rzetelsko-Feleszko, Jerzego Podrackiego, Kwirynę Handke, Ewę Czerniakowską, ostatnio także Urszulę Bijak.
Również historycy, na marginesie prac dotyczących historii Warszawy i Mazowsza omawiali pochodzenie niektórych nazw. Szczególnie należy podkreślić dorobek Aama Wolffa i Aleksandra Gieysztora. Ich zasługi dla onomastyki polegają nie tylko na opublikowaniu i skomentowaniu interesujących nas materiałów źródłowych, ale także np. ustaleniu lokalizacji. Cenne są także oryginalne propozycje etymologiczne lub potwierdzenie istniejących, poprzez umiejętne uzasadnienie nowym materiałem źródłowym lub wskazanie właściwego kontekstu historycznego, archeologicznego lub geograficznego.
Nadal jednak etymologia wielu nazw miejscowych z obszaru obecnej Warszawy może budzić wątpliwości, a niektóre nazwy nie były jeszcze przedmiotem badań onomastów. Termin nazwy miejscowe stosuję tu w szerszym rozumieniu. Nie chodzi tylko o obiekty zamieszkane, mające charakter samodzielnej jednostki administracyjnej, to znaczy nazwy wsi i miast, ale także nazwy ich części, nazwy osad, kolonii, przysiółków, dzielnic, itp., poświadczonych na terenie Warszawy w obecnych granicach administracyjnych od czasów najdawniejszych do współczesnych.
W przeciwieństwie do słowników historyczno-geograficznych, których przedmiotem jest obiekt (osada, miejsce), przedmiotem onomasty jest nazwa. Jak pisał prof. Hubert Górnowicz (Górnowicz), przyjęcie tej zasady pociąga za sobą następujące konsekwencje. Jeśli obiekt zamieszkany miał w swych dziejach więcej etymologicznie odrębnych nazw, każda z tych nazw winna być przedmiotem osobnego artykułu hasłowego, a zespół tych artykułów winien być powiązany odsyłaczami, np. wieś Sopąchy miała w swych dziejach jeszcze dwie inne nazwy: Dąbrówka i Witki. Stąd będą tu potrzebne trzy artykuły hasłowe: Dąbrówka, Sopąchy i Witki.
Ponieważ badamy nazwy hasłem jest dla nas pierwotna zetymologizowana postać i forma nazwy podana w tym języku, w jakim została utworzona. Etymologia musi być możliwie wyczerpująca. Podając etymologię stosujemy jednocześnie klasyfikację nazw, nadrzędnie semantyczno-etymologiczną W. Taszyckiego i podrzędnie klasyfikację strukturalno-gramatyczną S. Rosponda . Ważną funkcję pełnią uwagi w celu wyjaśnienia izolowanych i kontrowersyjnych zapisów źródłowych, procesów językowych, pewnych osobliwości historyczno-osadniczych i polemiki z dotychczasowymi ujęciami językoznawców i historyków.
A oto niektóre nazwy, na które dotąd nie zwrócili uwagę onomaści lub których etymologia nie była dotąd dostatecznie wyjaśniona lub ciągle budzi kontrowersje. Z tego powodu artykuły hasłowe są obszerniejsze niż zazwyczaj i zaopatruję je w konieczne uwagi.
†Dąbrówka, zaginiona wś w par. służewskiej, zwana też Sopąchy /zob./: Sopanchi alias Dambrowka 1414-25 (c. 1457) MNT 139, Sanpachi alias Dambrowka 1417-29 MKM I 29 nr 172, in Dambrowka prope granicies Rapati 1477-29 (MKM I nr 290), nyedzy ynyem /!/ dzuczraczny (!) et a myedzy dambrowkam 1501 War nr 1862. - N. topogr. prym. od ap. dąbrówka `mała dąbrowa, zarośla dębowe` Sł Stp II 43. Wg ustaleń A. Gieysztora na południowej granicy okęckiej, pod Rybiem rosła dąbrowa i zalegał stary gaj Ochota 22. NMP II oraz Bijak NMPM nie uwzględniają tej wsi (brak też n. m. Sopąchy).
†Dziuracze, zaginiona wieś w par. raszyńskiej, zwana też Jaczkowice (zob.), leżała w okolicy Czechowic, a zatem na terenie ob. gm. Ursus, ostatnio wzmiankowana w 1653 r. AtlasHP 73: Paulus de Dzuracze 1431 MKM II nr 464, in Michalowicze penes granicie Dzuraczowy 1432 MNT 46 (PP VI 417), de Dzuracze 1433 Semk 27 nr 108, szduraczow 1505 War nr 2050, sdzvraczow 1511 ib. nr 2082, dzivracze 1517 ib. nr 2238, syaczkowycz kthore dzysch zową dzyvracze 1525 nr 2345, Maciej Dziuracki h. Łada z Dziuraczy 1563 Dziadulewicz, Dziuracze 1580 Paw 270. - N. rodowa od n. os. Dziuracz, por. Maczyey dzyuracz 1517 War nr 2114. Podobnie GórnRod 115, NMP II 513-14 i Bijak NMPM 53, ale nie notują poprzedniej nazwy Jaczkowice.
†Górki, nieistniejąca dziś wieś, zniszczona całkowicie 1656-1665 podczas wojen szwedzkich. W 2. poł. XVII w. na terenie wsi powstał folw. Załuski : de Gorki 1471 Semk nr 142, de Raschincze Gorky 1493 MZH nr 725, szgork, gorky 1514 War nr 2154, Górki 1580 Paw 270. - N. rod. od zapisanej we wsi n. os. Górka: Joannis Górka de Górki 1580 Paw 270 oraz Jan i Mikołaj Górka h. Prus z Górek 1563 Dziadulewicz. Nazw. Górka poświadczone jest w SNWPU 11203 razy, w tym w woj. warsz. 802 razy. Tymczasem wg NMP III 302 oraz Bijak NMPM 63 jest to n. od ap. górka (: góra), w formie l. mnogiej, zatem topograficzna; ponadto nie zlokalizowano tej miejscowości na terenie ob. Warszawy.
†Jaczkowice, Jackowice wg MZH 286-7, nieistniejąca dziś wieś w par. raszyńskiej, zwana potem Dziuracze (zob), por. Semk Wywody nr 108: de Yaczkowicze 1429 MKM I nr 771, de Jaczkowicze 1432 MZH nr 8, de Jaczkowicze 1440 KŁW nr 570, de Jaczkouicze 1444 MZH nr 36, Jaczkowicze 1453 MZH nr 87, syaczkowycz kthore dzysch zową dzyvracze 1525 War nr 2345. - N. patronim. od n. os. Jaczek (hipokor. od Jaczewoj, Jaczemir, itp), por. PNM 71-2 (tu niezlokalizowana). Bijak NMPM nie notuje tej wsi.
Kałęczyn zob. Kałęczyno
Kałęczyno, potem Kałęczyn, (na obszarze ob. dz. Śródmieście), nieistniejąca dziś wieś pomiędzy Warszawą i Ujazdowem, zwana też Folwarki. Dziew 339 podaje, że w d. archiwum podskarbińskim od 1526 do 1601 cała miejscowość wzdłuż Nowego Światu, od Pańskiej do Wilczej nosi nazwę Kałęczyna. Wg Korot 566 n. Kałęczyn służyła pierwotnie całej przestrzeni od Ludnej i Książęcej do Leszczyńskiej i Oboźnej i od Nowego Światu do Wisły. Urzędownie Kałęczyn zjawia się późno. Pokrywa go Jazdów. Role na płaskowyżu idące na zachód aż po linię ul Towarowej należały do księcia. Obszar ten w XV w. nazywano Chmielnikiem, a w dobie nowożytnej ustaliła się nazwa Kałęczyna Śródmieście 44 (A. Gieysztor). : Vitus de Kalenczina 1496 KRSW nr 349, Kałęczenko 1510 Korot 566, Calanczino 1519 NMP IV 277, Kałęczyno 1524 Korot 566, Calanczyno 1524 NMP 277, Kaleczin sive Folwarki 1580 Paw 263. - N. topograficzna z form. -ino od ap. kałęcz (złożenie kał i łęka w znaczeniu `mokra, bagnista łąka`). Jest to n. typowo mazowiecka, por. Atlas HP VII cz. 2 s. 277 (gdzie zanotowano 21 nazw tego typu tj. Kałęcz, Kałęczyn i Kałęczew). A. Gieysztor tak charakteryzował teren warszawskiego Kałęczyna: Tylko krótkie strumienie toczą się ku wielkiej rzece, niektóre z nich zmieniają się w dolinie Wisły w bagniste jeziorka wśród podmokłych łęgów (Kształty W). Topograficzny charakter tej n. m. rozumieli już historycy, zajmujący się historią Warszawy, np. wg Korot 566: „Kałęczyn, właściwie Kałeczyn - nazwa okolicy mokrej i błotnistej, pochodzi od wyrazu kał”. Również SzwankW 46-47 pisał: Grunt pół kałęczyńskich (nazwa od kału - błota), był dość nisko położony i oprócz ziemi ornej składał się z łąk i rybników (sadzawek rybnych). Podobnie J. W. Gomulicki wyprowadzał etymologię od kał - błoto, kałuża (Stolica 1961 nr 5 s. 8). Północnomazowiecką n. Kałęczyn zajął się K. Moszyński (Kult. lud. Słowian II 1558 i zestawiał ją z takimi nazwami, jak Kałęcz, Kałuszyn, Kałęcz. Uważa on je za odosobowe, rekonstruując dla nazw Kałęcz i Kałęczyn n. os. Kałęk o znaczeniu `kabłąk, pałąk`. Br 214 wywodzi n. Kałusz od kału, natomiast Zierh 204 n. Kałęczyno w pow. pułtuskim uważa za dwuznaczną (tj. top. lub dzierż.). Jeśli chodzi o nasz Kałęczyn to z językoznawców omawia tę nazwę Handke SNW 107-108 i pisze, ze jest to „Nazwa zapewne tego samego pochodzenia, co Kawęczyn, z wtórną zmianą fonetyczną w<ł. Wg NMP IV i Bijak NMPM 85 jest to nazwa od n. os. Kałęka SNWPU IV 455 z suf. -in. Do nazwy os. por. kałęczyć, kawęczyć `ślęczeć, być chorym, znosić biedę' SW II 304. Jednak dosyć liczne występowanie nazwy Kałęczyn sprawia, że trzeba szukać innego objaśnienia. Zwracając uwagę na topografię okolicy historycy podają, że była to okolica mokra i błotnista Korot 566 i in. Należy zatem nazwę Kałęczyn wiązać z ap. kał, jak czyni to Br 214, por. Zierh 204. Analizując zaś cały rdzeń można upatrywać jego pochodzenie od ap. kałęcz (: kałęka z suf. -jb), który jest złożeniem kał `błoto` i łęka w znaczeniu teren ` nadrzeczny, równinny i podmokły`.
Kawęczyn zob.* Kawięcyno
Kawieczyno zob. *Kawięcyno
*Kawięcyno, potem Kawieczyno, ob. Kawęczyn, cz. dz. Praga Pd., d. wieś, której powstanie na polach grochowskich (A. Gieysztor, Praga 19) można odnieść zapewne do XIV w.: Kaweczino 1428 MKM I nr 667, de Kavyeczyn 1466 KŁNW nr 690, de Kawyeczino 1487 AC II nr 1870, de Cawyeczino 1491 ib. nr 1884, Cawyeczino 1493 (1505) MNT 198, ve wszy cavyeczynye 1497 War nr 1789, Cawyeczino 1519 MNT 198, villa Cavieczino 1556 AKH X nr 238, z Kawęczinem 1565 LMz I 22, z Kawieczinem ib. s. 26, Kawieczyno 1571 Berger 52, Kawieczino 1580 Paw 250, z Kaweczynem 1660-61 LWM XVII/2 s. 56, z Kawęcinem ib., s. 58, z Kawęczynem 1660 Wejn VI 240, Grunty ... Kawęczyna 1815 AK AGAD 248-29 Kawęczyn 1827 Tab I 202, Kawęczyn 1882 SG III 914, Kawęczyn 1921 SK I 194, Kawęczyn 1964 SM 452. - N. topogr. z formantem -ino od przym. kawięcy: kawięta `potomstwo ptaka kawki, molendula`. Pierwotnie była to zapewne nazwa terenowa o znaczeniu `miejsce, gdzie wylęgają się kawki`. W postaci Kawieczyno - dysymilacja nosowości względem n w przyrostku -ino oraz hiperpoprawne -cz- w celu uniknięcia mazurzenia. Dotychczas interpretowano tę nazwę (w odniesieniu do innych wsi) jako dzierż. od n. os. *Kawęka ( od kawękać). Już jednak badacze gdańscy, jak H. Górnowicz i J. Łuszczyńska udowodnili, że etymologia taka ze względu na liczne występowanie n. Kawęczyn, Kawiecino itp. jest jednak mało prawdopodobna i zaproponowali topograficzną. W Polsce n. Kawięcin //Kawęcin // Kawenczyn//Kawęczyn występuje aż 44 razy, wątpliwe więc, aby pochodziła od nigdzie nie zapisanego im. *Kawięta, *Kawęta (zob. Rymut 70) lub *Kawięka, *Kawęka (zob. Kam 87 czy Lubaś 64). Wszystkie te nazwy muszą mieć wspólną etymologię topogr. Są to prawdopodobnie pierwotne terenowe nazwy lasków, w których wylęgały się hałaśliwe pisklęta kawy, i to mogło ten teren wyróżniać. Zob. PMT V 39-41 oraz PMT VIII 48, gdzie obszerny komentarz onomastyczny. Taką właśnie etymologię w odniesieniu do niniejszej n. potwierdzają wnioski licznych badaczy, np. Kozierowski AG 106-7 pisał „nazwa po całej Polsce rozpowszechniona” i „Nazwiska Kawęka nie znam”. A. Wolff (Praga 127): Kawieczyn-Kawęczyn jest zupełnie niejasny, chociaż ta nazwa powtarza się i w innych okolicach Mazowsza. Ponadto liczne nazwy terenowe leksykalnie podobne typu: Kawi Las 1458 MNT 69, Kawczyniec MNT 69, Kawcze RzF Duma 221, Kowie Borek G Śl 98 i in. są bez wątpliwości wywodzone od ap. kawa `ptak - Corvus monedula`, co dowodzi, że i n. typu Kawęczyn mogą mieć pokrewną semantykę. Co do naszej n. wypowiadali się jeszcze: A. Bańkowski (Sl Occ XLI 134: „Często ogólnopolska nazwa ubogich osiedli, wprost od czas. kawięczeć, wtórnie kawęczeć)”, Handke SNW 115: Nazwa pochodzi zapewne od n. os. *Kawieka (co z kawęczeć, kawęczyć `narzekać, stękać`, też skawęczeć `zmarnieć`. Na Mazowszu było wiele miejscowości o nazwie Kawęczyn// Kawieczyn(o). Również U. Bijak w NMP IV 380 i Bijak NMPM 89 opowiada się za etymologią dzierż. i wyprowadza etym. od n. os. *Kawieka// *Kawięka z suf. -ino, -in. I dodaje: „Do n. os. por. kawęczeć, kawęczyć `przewlekle chorować, stękać narzekać` (z niepoświadczoną wymową *Kawięczeć) Sł II 107-8. Pokrewny czasownik kwękać w gwarach występuje w obocznych postaciach kwiąkać, kwiękać. Zapewne w n.m. miało miejsce podobne wahanie wymowy v`>v jak w apelatywach”.
†Krusze, potem Żyrzno, ob. Zerzeń, dawniej wieś o nieistniejącej dziś nazwie obok Osmolina (Mokotów 21, Gieysztor), należąca do kompleksu dóbr opactwa św. Wojciecha na grodzie płockim zakonu benedyktynów Suchodolska R 97. Wieś tę wraz z Osmolinem opat płocki zamienił w 1339 r. z księciem Trojdenem na Jeziorę pod Grójcem (Praga 15, Gieysztor): videlicet Zyrzno, quae Crusze primtus vocabatur 1339 NKDM 233 nr 229. N. topogr. pluralna prymarna od ap. dial. i stp. krusza `grusza`, por. Wolff, Praga 126. Por. też Krusze, wś w b. pow. świeckim, PMT VIII 55 oraz Kruszwica. N. tej nie notuje Bijak NMPM.
Opacz Wielka, cz. d. dz. Ochota UN/37/13, ob. gm. Włochy, d. wieś w par. Służew SG VII 538, zwana też Opaczą Dużą w celu odróżnienia od Opaczy Małej (poza granicami W.). W 1951 została przyłączona do W. Leży po lewej stronie Al. Krakowskiej, na pd. zach. od Okęcia: Opacz (1414-25) 1456 MK 3, 22v (Bijak NMPM 145), Opacz 1430 MKM II nr 181, de Opacz, inter Ribe et Sirocze Paludines 1432 MKM II nr 417, de Opacz 1438 MZH nr 21, de Oppacz 1492 AC II 896, sz wyelkyey opaczy 1505 War nr 2004 i 2005, swyelgyey opaczi 1518 War nr 2208, na ymyeniv opaczy 1521 War nr 2184, Opacz Maior 1580 Paw 271, Opacz Duża 1827 Tab II 62, Opacz duża 1877 Zinb II 12, Opacz Duża, Wielka 1921 Sk I 193, Opacz Wielka 1967 SM 787, Opacz Wielka 1975 EW 439. - N. złoż., czł. I top. prym. od ap. opacz ‘miejsce nachylone ku północy’ Łesiów TNLub 15. W MNT 121 n. Opacz jako określenie działu w Chabdzinie wywodzi się niesłusznie od znacznie później poświadczonej n. sąsiedniej wsi Opacz, tę zaś od n. os. Opak, zob. A. Bańkowski, JP 1984 nr 1/2 s. 131-132. Por. przym. opaczny ‘na opak idąc, odwrotny, wsteczny’ SW III 783. Mniej przekonuje Rospond SE 265, który też objaśnia n. jako top., przypuszczając, że chodzi tu o ‘złą, nieurodzajną glebę, ew. krzywą zabudowę’. Czł. II wyróżniający (Wielka, Duża) - kult., por. Czern I 12. Bijak NMPM 145 wywodzi tę nazwę od n. os. Opak SSNO IV 130, z suf. *-jb i dodaje, że wtórnie nastąpiła zmiana pierwotnego rodzaju męskiego na żeński, co jednak mnie nie przekonuje. Od XVI w. nazwa zestawiona z czł. Wielka lub Duża.
*Polikowo...
weldon1