T: wprowadzenie do epoki
Czas trwania epoki:
Europa IV/V – XV w
Polska X- XV w
Światopogląd epoki:
Teocentryzm- Bóg w centrum zainteresowania
Anonimowość sztuki średniowiecznej:
Wynikała z postawy twórców, którzy uważali, że tworzą na chwałę Pana a nie dla własnej sławy.
Łacina:
Dominowała w całej Europie, był to język kościoła, polityki i literatury.
Wzorce osobowe epoki:
Literatura wykreowała trzech bohaterów: Asceta, Rycerz, Władca.
Podział literatury średniowiecznej:
-literatura religijna – papiestwo- sacrum
-literatura świecka –cesarstwo- profanum
Dwa style architektoniczne średniowiecza:
- styl romański – powstał po X w, charakteryzował się grubymi murami wykonanymi z kamienia, o kwadratowym ciosie, małe okna zwężające się do wewnątrz, kolistością budowli (rotundy) przeważały sklepienia kolebkowe. Styl ten dominował w budownictwie obronnym.
- styl gotycki- powstał po XII w charakteryzował się strzelistością budowli, podłużnymi oknami wypełnionymi witrażami, sklepienia były żebrowo- krzyżowe. Podpory, nad głównym wejściem był okrągły witraż ( rozeta). To styl architektury kościelnej- katedry.
Filozofia średniowiecza:
- Augustynizm- to poglądy św. Augustyna, który umiejscawiał człowieka między aniołami i zwierzętami wskazując na konieczność dokonywania przez niego wyborów między dobrem a złem.
- Frańciszkanizm- od św. Franciszka z Asyżu: głosił wiarę prostą, radosną, afirmował świat, główną ideą było miłosierdzie, braterstwo, i ubóstwo.
- Tomizm- od św. Tomasza z Akwinu: wprowadził zasadę gradualizmu- każdemu bytowi ludzkiemu przypisał odpowiedni szczebel hierarchii.
Scholastyka- to nauka, która polegała na rozumowym udawaniu prawd wiary ( dogmaty)
T: Wzorce osobowe epoki- asceta.
Asceta- inaczej święty, to bohater średniowiecznej literatury religijnej.
Hagiografia- to dział piśmiennictwa średniowiecznego zajmującego się pismem legend o świętych.
Autorem tekstów hagiograficznych był hagiograf.
Legenda o świętym Aleksym jako przykład hagiografii średniowiecznej:
- budowa utworu:
Bezpośredni zwrot autora do Boga by odpuścił mu grzechy, by był godny pisać historię o świętym.
- przedstawienie świętego:
Opis męczeńskiego życia świętego i cudów, które zdarzyły się za życia
Opis śmierci i cudów, które jej towarzyszyły.
- Informacje o Aleksym;
Urodził się w Rzymie, pochodził z wysokiego rodu, był posłuszny ojcu, pobożny, ożenił się z księżniczką, którą porzucił po nocy poślubnej, wybrał życie żebraka, 16 lat spędził pod schodami rodzinnego domu znosząc upokorzenie, niedostatek, przed śmiercią w liście spisał całe swoje życie, w momencie jego śmierci wszystkie dzwony się rozdzwoniły, jego ciało miało moc uzdrowicielską, list z jego dłoni potrafiła wyciągnąć tylko jego żona, co miało być dowodem wzajemnej czystości małżeńskiej.
Cechy ascety na przykładzie historii Aleksa:
- bezgraniczna wiara w Boga
- życie w ubóstwie, świadoma rezygnacja z uciech życia codziennego
-życiu świętego towarzyszą cuda
T: Średniowieczny motyw śmierci.
Popularność motywu śmierci w średniowieczu:
-śmierć była zjawiskiem powszechnym (zarazy, wojny, niedoskonałość medycyny, krótki wiek życia ludzkiego)
Terminy łacińskie związane ze śmiercią:
Dance macabre – taniec śmierci
Memento mori – pamiętaj że umrzesz
Ars moriendi - sztuka umierania
Vanitas vanitatis et omnia vanitas - Marność nad marnościami i wszystko marność
Pierwotny wizerunek śmierci na podstawie wiersza
„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”
To rozkładające się ciało kobiece z atrybutem władzy (kosą) w ręce.
Współczesne wyobrażenie śmierci:
Od 1500 roku śmierć przedstawiano jako ludzki szkielet bądź czaszkę z krzyżującymi się piszczelami. Ten wizerunek pojawił się na drzeworycie H. Holbbin
Reakcja Polikarpa na śmierć: przestraszył się, upadł na ziemię, nie miał śmiałości patrzeć na nią, kiedy stała blisko.
Cechy śmierci:
-nieprzekupna, sprawiedliwa, przychodzi po każdego bez względu na wiek, profesję, wykształcenie, zdrowie.
- nigdy nie odpoczywa w swej pracy
- dawała poczucie sprawiedliwości, bo nikogo nie wyróżnia
Sens przypisania cech materialnych zjawisku psychicznemu:
- by zrozumieć zjawisko abstrakcyjne często nadajemy im jakąś nazwę, wizerunek śmierci zawarty w wierszu może przerażać czytelnika, ale także śmieszyć.
T: Średniowieczny motyw Maryjny.
Kult Matki Boskiej zaznaczył się już w wiekach średnich. Postać Matki Chrystusa inspirowała artystów, jest symbolem rodzicielstwa, opieki, miłości, dobrej rady, macierzyństwa.
„Posłuchajcie, bracia miła”
„Lament Świętokrzyski”
„Żale Matki Boskiej pod krzyżem”
Zwroty Matki Boskiej do:
- do ludzi zgromadzonych pod krzyżem: prosi ich o współczucie
-do Jezusa Chrystusa: by wziąć na siebie jego cierpienia, chciała mu ulżyć w cierpieniu fizycznym, ale wisi za wysoko.
- do Anioła Gabriela: z pretensjami, że obiecywał jej radość, a ona przeżywa „smutek i żałość”
- do innych matek: by prosiły Boga, aby jej cierpienie nie dało się ich udziałem.
Obraz Matki Boskiej w wierszu:
- „odarta” jest ze świętości zachowuje się jak każda kobieta- matka, która widzi śmierć własnego dziecka
Aluzje biblijne w wierszu:-„Wielki Piątek”
-„Niewierny Żydowin”
-„Anioł Gabriel”
- Chrystus to jedyny syn Maryi zginął śmiercią męczeńską na krzyżu
Różnica między cierpieniem Maryi a Chrystusa:
- Matka Boska dostaje cierpienia psychicznego a Jezus fizycznego.
T: Zabytki piśmiennicze języka polskiego.
Wiersz zdaniowy:
To cecha liryki średniowiecznej, wers jest zamkniętą logiczną całością.
Nazwa zabytku:
Złota bulla
Czas:
1136r
Charakterystyka:
To tekst łaciński, w którym znalazło się 410 słów polskich, nazwy miejscowości, rzek, imiona własne
Księga henrykowska
1227r
Dokument łaciński, w którym znalazło się 1 zdanie w języku polskim:
„Dać ać ja pobruszę a ty poczywać”
Bogurodzica
X lub XVw
Kazania Świętokrzyskie
XIV w początek
Teksty kazań
Nazwa zabytku
Kazania gnieźnieńskie
XV w początek
Traktat o ortografii
Ok. 1440r
Autor: Jakub Parkoszowic. Zawierał alfabet w języku polskim, tekst napisany w łacinie był próbą znormalizowania ortografii polskiej.
Ojcze nasz, Zdrowaś Mario, Wierzę w Boga
Czas;
XV w
Raj duszny
1513r
Biernat z Lublina dokonał tłumaczenia. To pierwsza drukowana książka polska.
T: Bogurodzica- arcydzieło literatury polskiej.
Czas powstania utworu:
XII lub XV w
Autor tekstu:
Anonimowy, ale najprawdopodobniej był nim mnich, który znał „poetykę” Arystotelesa.
Funkcja utworu w dziejach państwa:
Przez wieki tekst ten funkcjonował jako nieoficjalny hymn narodowy; śpiewało ja rycerstwo pod Grunwaldem i Wartą i do dzisiaj Bogurodzica śpiewana jest na okoliczność wyjątkowych świąt kościelnych i państwowych.
Budowa wiersza:
Oryginalny tekst zbudowany jest z 2 zwrotek zakończonych refrenem.
I zwrotka II zwrotka
Długa apostrofa Krótka apostrofa
Krótkie prośby Długie prośby
Wiersz ma budowę PARALELNĄ
Rymy w wierszu:
- rymy zewnętrzne (rymują się ostatnie wyrazy w wersach)
np. nosimy-prosimy sławienna -zwolenna
- rymy wewnętrzne (rymują się wyrazy sąsiadujące w wersie)
np. Bogurodzica- dziewica, dziela- krzciciela
Archaizmy w utworze:
Archaizm- to słowo dawne, stare nieużywane już w polszczyźnie.
- archaizmy leksykalne; Bogurodzica, bożyc
- archaizmy fonetyczne (dotyczące brzmienia): sławienna
-archaizmy fleksyjne: spuści, zyszczy
-archaizmy składniowe: Twego dziela krzciciela
-archaizmy znaczeniowe: napełń, sławienna
Bogurodzica jako arcydzieło:
- jest to tekst oryginalny, w całości napisany po polsku
-paralelna budowa
-występowanie rymów wewnętrznych i zewnętrznych
- występowanie archaizmów leksykalnych
Adresat utworu
Jezus Chrystus, Matka Boska pełni funkcję między ludźmi a Chrystusem
Matka Boska w utworze:
Podkreślone są jej cechy święte, to matka Chrystusa, chwalona przez samego Boga
renia993