IPN - Kazimierz Krajewski – Ukraińskie miejsca pamięci narodowej na terenie Polski.pdf - Historia - nexus230

K AZIMIERZ K RAJEWSKI , IPN W ARSZAWA

UKRAIŃSKIE MIEJSCA

PAMIĘCI NARODOWEJ

NA TERENIE POLSKI

Wiedza o ukraińskich miejscach pamięci na terytorium Rzeczypospo-

litej Polskiej jest w szerszych kręgach społeczeństwa polskiego dość

znikoma, w zbyt małym stopniu przyczyniają się do jej poszerzania

środki masowego przekazu i publicyści. W ujęciu mediów zagadnie-

nie to ogranicza się do sytuacji konﬂ iktowych związanych głównie

z upamiętnianiem poległych członków UPA. Jest to optyka „skrzy-

wiona”, pokazująca to wielowątkowe zagadnienie w bardzo wąski

i niepełny sposób. Do pogłębiania tego stereotypu przyczynia się

również strona ukraińska, kładąc w swych działaniach główny na-

cisk właśnie na obiekty tego rodzaju. Moim zamiarem jest dokona-

nie krótkiego przeglądu i swego rodzaju „klasyﬁ kacji” ukraińskich

miejsc pamięci na terenie Polski oraz zwrócenie uwagi na stronę for-

malno-prawną współdziałania polsko-ukraińskiego w zakresie pie-

czy nad tymi obiektami oraz tworzenia nowych upamiętnień.

Stary nagrobek w Krzywej

Przez ponad pół wieku działalność w sferze pa-

mięci narodowej – ukraińskiej w Polsce i polskiej

na Ukrainie – była ściśle kontrolowana i skutecz-

nie hamowana przez władze Związku Sowieckiego

i ich „tubylczych” satelitów. W PRL kreowano ne-

gatywny wizerunek Ukraińca (jako „banderowca”

i „rezuna”), a na Ukrainie negatywny obraz Polaka

(jako „białopolaka”, „pana”, „klasowego wyzyski-

wacza” czy „akowskiego bandyty”). Upadek ko-

munizmu w Polsce i rozpad Związku Sowieckiego,

w szczególności zaś uzyskanie niepodległości przez

Ukrainę, stworzyło mniejszości ukraińskiej w Pol-

sce nowe możliwości działalności, także w zakresie

opieki nad miejscami pamięci. Niestety, za moż-

liwościami tymi nie nadążały regulacje prawne.

Sprawa grobów, cmentarzy i miejsc pochówków

cywilnych i wojskowych osób narodowości ukraiń-

skiej została ujęta dopiero w art. 18 Traktatu mię-

dzy Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o dobrym

sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy

z 18 maja 1992 r., na podstawie którego 18 mar-

ca 1994 r. została zawarta Umowa między Rządem

118

RP a Rządem Ukrainy o ochronie miejsc

pamięci i spoczynku oﬁ ar wojen i represji

politycznych . Ze strony polskiej do prowa-

dzenia tego rodzaju spraw desygnowana

została Rada Ochrony Pamięci Walk i Mę-

czeństwa. Strona ukraińska po upływie ko-

lejnych czterech lat, w 1998 r., wyznaczyła

osobę upoważnioną i odpowiedzialną za

realizację umowy dwustronnej „o ochro-

nie miejsc pamięci i spoczynku oﬁ ar wo-

jen i represji”, kierującą bieżącą polityką

Ukrainy w tej ważnej płaszczyźnie wza-

jemnych stosunków obu państw. Funkcję

tę pełnił minister Wołodymir Husakow,

który przewodniczył Państwowej Mię-

dzyresortowej Komisji ds. Upamiętniania

Oﬁ ar Wojny i Represji Politycznych dzia-

łającej przy rządzie Ukrainy. Decyzja ta

otworzyła nowy rozdział we wzajemnych

stosunkach w zakresie odnoszącym się do

sfery szeroko rozumianej pamięci narodo-

wej. Efektem współpracy Rady OPWiM

z ukraińską Międzyresortową Komisją był

podpisany w marcu 1999 r. protokół, któ-

ry omawiał kwestie techniczne związane

z porządkowaniem grobów i cmentarzy

wojennych – polskich na Ukrainie i ukra-

ińskich w Polsce.

Trzeba dodać, że w latach 1991–1998, w których rząd Ukrainy nie wyznaczył jeszcze

osoby odpowiedzialnej za swą politykę w zakresie pamięci narodowej na terenie Polski, a na-

stępnie za realizację Umowy z 1994 r., partnerem Rady OPWiM w sprawach dotyczących

ukraińskich grobów i cmentarzy wojennych oraz miejsc pamięci był Zarząd Główny Związku

Ukraińców w Polsce. Rada OPWiM, chcąc uregulować codzienną praktykę działań tej ważnej

sfery wzajemnych stosunków, powołała wraz ze Związkiem Ukraińców w Polsce w czerwcu

1995 r. Komisję Wspólną.

Na terytorium RP większość obiektów związanych z ukraińską pamięcią narodową zloka-

lizowana jest na obszarze Polski południowo-wschodniej, w woj. podkarpackim, małopolskim

i lubelskim (tu m.in. umiejscowionych jest ok. 475 cywilnych cmentarzy greckokatolickich

i prawosławnych – w większości nieczynnych 1 . Mogiły obrządku wschodniego znajdują się

1 A. Saładiak, Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce , Warszawa 1993: Autor ma skłon-

ność do „zawłaszczania” do kultury ukraińskiej wszelkich obiektów związanych z obrządkiem

wschodnim, nawet gdy jest to zupełnie błędne (np. obiektem kultury ukraińskiej jest dla niego garni-

zonowa cerkiew w Suwałkach czy cerkwie Białegostoku i Białostocczyzny, związane raczej z dzieja-

mi podlaskich unitów, a także Rosjan zamieszkujących ziemie polskie jako okupanci lub z miejscową

kulturą białoruską).

119

Nagrobki na opuszczonym cmentarzu łemkowskim

także na współczesnych cmenta-

rzach komunalnych, tak katolickich,

jak dwuwyznaniowych. Ukraińskie

miejsca pamięci występują również,

w mniejszej liczbie, w Polsce cen-

tralnej i na ziemiach północno-za-

chodnich. Sytuacja wspomnianych

cmentarzy jest bardzo zróżnicowana,

wiele pozbawionych opieki obiek-

tów znalazło się w stanie zupełnego

opuszczenia. Trzeba przypomnieć

cenne inicjatywy społeczne różnych

środowisk z lat siedemdziesiątych

i osiemdziesiątych, także polskich,

dzięki którym wiele cmentarzy zo-

stało uratowanych przed niszczącym

wpływem czasu – w tym działania

Studenckiego Koła Przewodników

Beskidzkich z Warszawy (akcja

„Opis” obejmująca Beskid Niski

i Nadsanie) czy działania Stanisława

Krycińskiego prowadzone pod egidą

Towarzystwa Opieki nad Zabytkami

Sztuki Cerkiewnej (organizował on

obozy, podczas których młodzież

kierowana przez pracowników Pań-

stwowej Służby Ochrony Zabytków

odnawiała opuszczone i zniszczo-

ne cmentarze Łemkowszczyzny

i Nadsania).

Ukraińskimi miejscami pamięci są obiekty, takie jak: groby wybitnych osób narodowości

ukraińskiej; cmentarze, na których spoczywają osoby narodowości ukraińskiej, zwłaszcza

cmentarze, kwatery i groby wojenne; upamiętnienia i pomniki związane z ważnymi postacia-

mi oraz wydarzeniami w historii Ukrainy.

Wśród wybitnych osób narodowości ukraińskiej, które pochowane są na terenie Polski,

znajdują się m.in.: biskupi greckokatoliccy Konstantyn Czechowicz, Iwan Mogilnicki (au-

tor pierwszej wydanej w Galicji gramatyki języka ukraińskiego), Tomasz Polański (dyrektor

gimnazjum przemyskiego i poseł do Sejmu Krajowego Galicji) i Juliusz Pełesz (działacz

społeczny, autor prac historycznych o Kościele unickim) spoczywający na Cmentarzu Komu-

nalnym (Głównym) w Przemyślu. Na cmentarzu tym znajduje się także grobowiec Kapituły

obrządku greckokatolickiego (na tablicach umieszczono nazwiska pochowanych tu kanoni-

ków, w centrum znajduje się tablica pamiątkowa bp. Józefa Koczyłowskiego i ks. Grzego-

rza Lakoty ). Spoczywają tu również: poetka Ulana Krawczenko , pisarz Hryhoryj Cehłyń-

ski (pomnik w formie obelisku) i Iwan Zołnir (ukraiński działacz socjalistyczny) 2 . Jednym

Cmentarz petlurowców w Aleksandrowie Kujawskim

2 Ibidem , s. 217.

120

z najważniejszych ukraińskich

miejsc pamięci na terenie Polski

jest grób ks. Michała Werbi-

ckiego – kompozytora i twórcy

ukraińskiego hymnu narodowe-

go ( Szcze ne wmerła Ukraina )

w Młynach (gm. Hrebenne) ,

gdzie przez trzydzieści lat był on

proboszczem. Piękny kamienny

pomnik nagrobny w kształcie liry

umiejscowiony jest pod starą lipą

obok dawnej cerkwi 3 . Na cmenta-

rzu prawosławnym w Warszawie

pochowany jest zmarły w 1981 r.

Mychajło Balij , profesor ﬁ lozoﬁ i

UW, redaktor „Naszoi Kultury”.

W gmachu szkoły nr 7 w Jarosła-

wiu (woj. podkarpackie) zawie-

szona została w 1992 r. tablica

upamiętniająca postać urodzo-

nego w 1879 r. w tym mieście

wybitnego ukraińskiego kom-

pozytora Stanisława Ludkiewi-

cza . Do upamiętnień tej kategorii

należą też pomniki: poety Alek-

sandra Kozłowskiego w Hre-

bennem (woj. lubelskie), Tarasa

Szewczenki w Warszawie (przy

rogu ul. Goworka i Chocimskiej,

odsłonięty w marcu 2002 r.)

i Białym Borze (woj. zachodniopomorskie) oraz poety łemkowskiego Bohdana Antonowy-

cza w Nowicy (woj. małopolskie). Przez chwilę zawahałam się, czy w szkicu tym wymienić

także grób Epifana Drowniaka vel Nikifora zwanego Krynickim pochowanego na cmen-

tarzu w Krynicy. Ten wybitny łemkowski malarz, należący także w trudnym do określenia

stopniu do kultury polskiej, w zasadzie nigdy nie miał związku ze współcześnie rozumianą

ukraińskością, prócz tego, że tak zaklasyﬁ kowały go „polskie” władze komunistyczne i wy-

siedliły w ramach akcji „Wisła” 4 . Dość nietypowym, godnym uwagi obiektem, jest kamienny

nagrobek Olgi Krawczyk , dłuta znanego lwowskiego rzeźbiarza Aleksandra Zagórskiego,

przeniesiony kilka lat temu w wyniku decyzji konserwatora zabytków z niszczejącego, nie-

3 G. Rąkowski, Polska egzotyczna. Przewodnik , cz. 2, Warszawa 1996, s. 377.

4 S.A. Wisłocki, Przyczynek do biograﬁ i Nikifora Drowniaka nazwanego „Krynickim” , „Polska

Sztuka Ludowa” 1995, nr 3–4, s. 219–226. Wątpliwość ta odnosi się także do wszelkich innych postaci

i upamiętnień łemkowskich. Łemkowie mieli zawsze silne poczucie własnej, odrębnej tożsamości

i dziś szuﬂ adkowanie poszczególnych osób i spraw automatycznie, niejako na siłę, jest zamierzeniem

z gruntu chybionym.

121

Nagrobek ks. Michała Werbickiego w Młynach

czynnego cmentarza w Ose-

redowie k. Chłopiatyna na

cmentarz w Machnówku

(rzeźba nagrobna przedsta-

wia zmarłą w ukraińskim

stroju ludowym) 5 .

Zapomnianym epizo-

dem, z którym wiąże się

pamięć o kilku wybitnych

postaciach, jest udział

Ukraińców (wówczas okre-

ślanych jako Małorusini)

w Powstaniu Styczniowym

1863–1864. Na stosunek

Ukraińców do tego polskie-

go zrywu niepodległościo-

wego rzuca na ogół cień

tragedia Sołowiówki, Buł-

haja i wielu innych miejsc,

w których chłopska tłusz-

cza za podszeptem władz

carskich wyrzynała po-

wstańców, przesłaniając pa-

mięć o tych, którzy z bronią

w ręku dobrze zasłużyli się

wspólnej sprawie wolności.

Ponieważ ludzie ci przecho-

dzili zazwyczaj do oddzia-

łów polskich, porzucając

służbę w wojsku rosyjskim,

historiograﬁ a niesłusznie traktowała ich jako Rosjan. Na przykład Ukraińcem – synem zie-

mianina z guberni połtawskiej – był porucznik armii rosyjskiej Andrzej Potebnia , słynny

konspirator i rewolucyjny demokrata (wykonawca zamachu na rosyjskiego namiestnika Kró-

lestwa Polskiego, gen. Aleksandra Ludersa 27 czerwca 1862 r. w Ogrodzie Saskim), który

poległ 3 marca 1863 r. pod Skałą (i tam został pochowany z polskimi towarzyszami), idąc do

ataku w szeregach kosynierów partii Mariana Langiewicza 6 . Jako zręczny dowódca powstań-

czej kawalerii zapisał się junkier kozacki Mitrofan Podhaluzin „Uragan” , dosługując się

stopnia rotmistrza Wojsk Polskich (wydany Rosjanom przez władze austriackie, został roz-

strzelany 4 grudnia 1866 r. w Warszawie) 7 . Zapewne spoczywa wraz z polskimi skazańcami

na stokach Cytadeli Warszawskiej.

Lata I wojny światowej pozostawiły wiele miejsc, w których spoczywają Ukraińcy – żoł-

nierze armii austro-węgierskiej i rosyjskiej – a także osoby cywilne. Na terenie Polski połu-

5 G. Rąkowski, op. cit ., s. 313 –314.

6 Zob. S. Kieniewicz, Powstanie Styczniowe 1863–1864 , Warszawa 1983, s. 406.

7 Zob. biogram M. Podhaluzina [w:] Prasa tajna 1862–1865 , t. I, Warszawa 1970, s. 342.

122

Bartne, krzyż poświęcony oﬁ arom obozu w Telerhoﬁ e

IPN - Kazimierz Krajewski – Ukraińskie miejsca pamięci narodowej na terenie Polski.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: