IPN - Jarosław Neja – Śląski casus WZZ.pdf - Historia - nexus230

Jarosław Neja, IPN Katowice

ŚLĄSKI CASUS WZZ

Do Departamentu III MSW w Warszawie wpłynął 22 lutego 1978 r. szyfrogram z Ko-

mendy Wojewódzkiej MO w Katowicach. Informowano w nim, że dzień wcześniej Kazi-

mierz Świtoń powołał do życia Komitet Pracowniczy Wolnych Związków Zawodowych 1

– pierwszą w PRL niezależną od władz organizację związkową. Za tą inicjatywą poszły ko-

lejne: w końcu kwietnia 1978 r. w Gdańsku powstał Komitet Założycielski WZZ Wybrzeża,

w październiku następnego roku w Szczecinie rozpoczął zaś działalność KZ WZZ Pomorza

Zachodniego.

Tym samym do środowisk i nurtów ówczesnej opozycji dołączyły trzy nowe podmioty.

Ich znaczenie polegało przede wszystkim na tym, że chociaż różniły się nawzajem od siebie,

wszystkie dążyły do zaktywizowania środowisk pracowniczych, robotniczych oraz powoła-

nia w nich organizacji mającej za cel obronę podstawowych praw i przywilejów pracowni-

czych oraz związkowych.

Deklaracja

Wymowny jest w tym względzie tekst deklaracji założycielskiej katowickiego komitetu

WZZ, podpisanej przez Świtonia oraz jego współpracowników: Romana Kściuczka, Igna-

cego Pinesa, Tadeusza Kickiego i Władysława Suleckiego:

„Samotni, niezorganizowani pracownicy wobec scentralizowanego wszechwładnego

aparatu władzy, dyrekcji przedsiębiorstw i poganiaczy robotników – tzw. Związków Zawo-

dowych – są bezsilni. Jesteśmy eksploatowani i wyzyskiwani, a za z trudnością zarobione

pieniądze niewiele możemy kupić. Wymaga się od nas coraz to większego wysiłku, w za-

mian za co warunki bytowania nasze i naszych rodzin są coraz cięższe. Stan taki będzie

trwał tak długo, jak długo nie potraﬁ my się zjednoczyć i zorganizować, aby stawić sku-

teczny opór wyzyskującemu nas aparatowi państwowemu i gospodarczemu. Dlatego należy

przystąpić jak najszybciej do organizowania Wolnych Związków Zawodowych. Początkowo

mogą one skupiać wszystkich pracowników najemnych, bez względu na miejsce ich pracy,

a także osoby bezrobotne. Z czasem powinny powstać sekcje branżowe skupiające ludzi

różnych zawodów. Pierwsza grupa Wolnych Związków Zawodowych już powstała. Stwo-

rzyli ją niżej podpisani. Grupa nasza skupia pracowników woj. katowickiego. Robotnicy

i pracownicy Górnego Śląska i Zagłębia jako pierwsi przystępują do formowania Wolnych

Związków Zawodowych. Wzywamy pracowników z całego kraju: twórzcie Wolne Związki

Zawodowe. Powołujcie Komitety Pracownicze, które organizować będą wspólne działanie

nas wszystkich, tylko wspólnymi siłami mamy szanse wydobyć się z wyzysku, stworzyć

lepsze życie dla naszych rodzin i nas samych.

Komitet Pracowniczy Wolnych Związków Zawodowych” 2 .

1 W późniejszym okresie zaczęto używać nazwy Komitet Założycielski lub Komitet WZZ w Ka-

towicach.

2 AIPN Ka, WUSW Katowice, 048/916, t. 1, Szyfrogram zastępcy komendanta wojewódzkiego

MO ds. Służby Bezpieczeństwa w Katowicach do zastępcy dyrektora Departamentu III MSW w War-

szawie, 22 II 1978 r., k. 263–264.

To nie Trójmiasto

Historia śląskich WZZ od początku

potoczyła się zupełnie innym torem niż

losy pozostałych organizacji, zwłaszcza

komitetu gdańskiego. W odróżnieniu

od Świtonia i kilku jego współpracow-

ników, gdańszczanom udało się rozwi-

nąć stosunkowo szeroką działalność.

Kluczowe dla jej powodzenia było

m.in. to, że od początku mieli oparcie

w załogach dużych zakładów i przed-

siębiorstw Trójmiasta. Ponadto mogli

również liczyć na wsparcie prężnego

na Wybrzeżu środowiska inteligencko-

studenckiego, m.in. późniejszych dzia-

łaczy Ruchu Młodej Polski. Do sierpnia

1980 r. gdańscy wolnozwiązkowcy wy-

dali siedem numerów własnego pisma

– „Robotnika Wybrzeża” oraz kilka na-

kładów ulotek. Szacuje się, że do tego

czasu w animowanych przez nich spot-

kaniach samokształceniowych wzięło

udział od stu do dwustu osób, w więk-

szości robotników, a liczba uczestników

obchodów rocznicy Grudnia ’70, zorga-

nizowanych w 1979 r. przy współpracy

z pozostałymi środowiskami opozycyj-

nymi Trójmiasta, liczona już była w tysiącach osób 3 . Wreszcie zwieńczeniem działalności

trójmiejskich WZZ było zorganizowanie i poprowadzenie przez ich działaczy najważniej-

szego latem 1980 r. strajku – w Stoczni Gdańskiej im. Lenina, zakończonego podpisanym

z władzami porozumieniem, które otworzyło z kolei drogę do powstania i żywiołowego

rozwoju w całym kraju niezależnych samorządnych związków zawodowych.

Na tym tle dokonania śląskich WZZ rysują się znacznie skromniej. Ale też i warunki,

w jakich przyszło im działać, były zupełnie różne od tych, w jakich funkcjonowali gdań-

szczanie. W przeciwieństwie do Wybrzeża, nie było na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrow-

skim tego wszystkiego, co tam złożyło się na niezwykle żywą tradycję Grudnia ’70 – obrony

robotniczych i związkowych praw i przywilejów, doświadczeń z organizacji i prowadzenia

strajków, formułowanych wówczas postulatów i żądań, ulicznych manifestacji oraz pamięci

o ich brutalnych pacyﬁ kacjach i śmiertelnych oﬁ arach milicji i wojska. Jak zauważa Bogdan

Borusewicz, w drugiej połowie lat siedemdziesiątych „w Gdańsku były tysiące ludzi, którzy

przeżyli dramat grudnia 1970 roku” 4 .

3 WZZ a Solidarność , b.m.w. [Gdańsk], s. 8.

4 Cyt. za: E. Szczesiak, Borusewicz. Jak runął mur. Rozmowy z liderem opozycji demokratycznej,

legendą Sierpnia ’ 80 oraz podziemia „Solidarności”, pierwowzorem „Człowieka z żelaza” , Warszawa

2005, s. 89.

Szyfrogram Wydziału III KW MO

w Katowicach do MSW w Warszawie informujący

o założeniu przez Kazimierza Świtonia WZZ

Bez doświadczeń, bez zaplecza

Na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim pamięć Grudnia nie była tak żywa jak na

północy kraju. Tamten kryzys przeszedł tu bowiem spokojnie. Stąd też zabrakło niejako

punktu wyjścia, ale zarazem i odniesienia dla zainicjowanych w lutym 1978 r. przez Świ-

tonia działań. Nie można było wykorzystać, tak istotnego dla skuteczności poprowadzenia

działalności opozycyjnej, społecznego potencjału wyrosłego na doświadczeniu roku 1970.

Nie zaistniały warunki, w których mógł on się w odpowiednim stopniu wykształcić i roz-

winąć.

Ponadto w odróżnieniu od trójmiejskich czy zachodniopomorskich działaczy WZZ, któ-

rych większość była związana z tamtejszymi kluczowymi przedsiębiorstwami i zakładami

chociażby poprzez stosunek pracy, śląscy wolnozwiązkowcy stanowili grupę kontestatorów

niemających – niestety – odpowiedniego oparcia w środowiskach pracowniczych dużych za-

kładów i przedsiębiorstw województwa katowickiego. Z pierwotnego składu katowickiego

komitetu WZZ jedynie Suleckiego można było uznać za robotnika sensu stricto – był długo-

letnim górnikiem w kopalni „Gliwice” w Gliwicach. Nie bez znaczenia pozostawał również

fakt, że od 1976 r. Sulecki współpracował z KOR, a w roku następnym wszedł do komitetu

redakcyjnego „Robotnika”. Jego nazwisko i domowy adres pojawiły się w stopce redak-

cyjnej już drugiego numeru pisma. Oczywiście zaangażowanie w działalność niezależną

spowodowało, że pozostawał pod czujnym okiem SB. Podobnie było zresztą w przypadku

Świtonia, który w momencie założenia WZZ miał już także, jak na miejscowe warunki,

bogatą przeszłość opozycyjną (m.in. w maju 1977 r. uczestniczył w głodówce w kościele św.

Marcina w Warszawie, a latem tego samego roku założył i prowadził w swoim mieszkaniu

punkt konsultacyjno-informacyjny ROPCiO). Świtoń miał wprawdzie na terenie Katowic

liczne kontakty z racji charakteru wykonywanego przez siebie zawodu (był elektromecha-

nikiem, miał prywatny zakład napraw radiowo-telewizyjnych), te jednak nie zawsze prze-

kładały się na kluczowe zakłady pracy miasta, nie

mówiąc już o regionie. W przypadku Kściuczka

było jeszcze gorzej, gdyż od czasu zwolnienia go

z pracy w zakładzie energetycznym w 1968 r., co

– jak sam określał – stanowiło przejaw represji

wymierzonej za jego demokratyczną postawę, nie

pracował zawodowo, utrzymując się m.in. z przy-

domowej hodowli drobiu. Pines, doktor chemii,

był wprawdzie w przeszłości związany z wielkim

przemysłem (pracował m.in. w Zakładach Azoto-

wych w Chorzowie, w Zakładach Chemicznych

w Oświęcimiu i w katowickiej Hucie „Baildon”),

ale w chwili przystąpienia do WZZ był już od

kilku lat emerytem, a do tego w wyniku działań

SB szybko zrezygnował z aktywnej działalności

w komitecie. Z kolei to, że Kicki, z wykształcenia

prawnik, w momencie powołania śląskich WZZ

pracował jako spawacz-monter w będzińskim

„Mostostalu”, nie miało większego znaczenia,

gdyż poza podpisaniem deklaracji założycielskiej

WZZ nie odegrał w nich żadnej znaczącej roli. Nie

tylko – podobnie jak Pines – wycofał się pod naciskiem SB z aktywnej działalności w komi-

tecie, ale także zerwał kontakty ze Świtoniem.

Tak więc na Górnym Śląsku i w Zagłębiu zabrakło kolejnego elementu, tak charakte-

rystycznego dla Gdańska czy Szczecina – możliwości inicjowania przez członków WZZ

działań w miejscu ich pracy oraz przyciągania i pozyskiwania do nich pozostałych zatrud-

nionych w danym zakładzie osób. Niewielkie możliwości organizacyjne śląskich działaczy

ograniczał jeszcze dodatkowo fakt, że mieszkali oni w różnych miejscowościach: Świtoń

w Katowicach, Sulecki w Gliwicach, a Kściuczek w Mysłowicach. Determinowało to cho-

ciażby utrudnienia w utrzymaniu regularności spotkań członków komitetu czy koordynacji

konkretnych działań. Ponadto Górny Śląsk i Zagłębie diametralnie różniły się od Wybrze-

ża, jeśli idzie o rozmieszczenie tam dużych zakładów pracy i przedsiębiorstw. W Trójmie-

ście najważniejsze z nich, takie jak stocznie i zakłady z nimi kooperujące, znajdowały się

w centrum aglomeracji. W województwie katowickim nie było jednego głównego ośrodka

skupiającego większość tamtejszego przemysłu. Kopalnie, huty i fabryki rozrzucone były

po całym województwie, zlokalizowane zarówno w dużych ośrodkach, jak i mniejszych

miejscowościach. Stąd też kontakty opozycjonistów z poszczególnymi załogami były siłą

rzeczy znacznie utrudnione lub w ogóle ich nie było. Ponadto śląscy i zagłębiowscy wolno-

związkowcy nie mogli liczyć na wsparcie i obronę ze strony miejscowej inteligencji i stu-

dentów, bo w tych środowiskach regionu nie wykształciła się opozycja na miarę tej, która

funkcjonowała chociażby w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu czy Gdańsku.

„Bezpieczny” Śląsk

Taki stan rzeczy wynikał m.in. z lokalnej specyﬁ ki. W drugiej połowie lat siedemdzie-

siątych był to najprawdopodobniej najtrudniejszy w skali kraju teren, jeśli chodzi o podej-

mowanie i prowadzenie działalności opozycyjnej. Województwo będące najbardziej zindu-

strializowanym obszarem Polski, z największą liczbą robotników i największą wojewódzką

instancją partyjną (w połowie 1976 r. liczyła 296 909 członków i kandydatów) – którą przez

kilkanaście lat kierował stojący teraz na czele partii jako I sekretarz KC PZPR Edward Gie-

rek – musiało być „czyste” i wolne od „antysocjalistycznego nalotu”. Stąd też jego pezetpe-

erowscy włodarze rządzili twardą ręką, mając do dyspozycji rozbudowany aparat represji,

z którego w razie potrzeby nie wahali się korzystać. Tutejsza Służba Bezpieczeństwa pod

względem stanu etatowego była drugą w kraju po bezpiece warszawskiej (w końcu grudnia

1977 r. liczyła 816 etatów). Podobnie jak miejscowa milicja, słynęła z brutalnych metod dzia-

łania. I jeśli w esbeckich sprawozdaniach pisano, że zadaniem służby jest m.in. „ochrona kla-

sy robotniczej i młodzieży przed wrogą penetracją, antysocjalistycznymi wpływami” oraz

ochrona gospodarki, to nie były to tylko puste hasła. Tego żądały bowiem od SB partyjne

władze, a w odniesieniu do województwa katowickiego dyspozycje te miały zazwyczaj od-

powiednio inny ciężar gatunkowy niż w przypadku większości pozostałych regionów kraju.

Stosowane przez śląską i zagłębiowską bezpiekę oraz milicję metody służyły jak najpeł-

niejszej realizacji zlecanych przez partię zadań. Przekonał się o tym niejeden odwiedzający

Śląsk działacz opozycji przedsierpniowej. Związany z krakowskim SKS Józef Ruszar wspo-

minał po latach: „są pewne różnice geograﬁ czne, i to nie tylko chodzi o to, że na Wybrzeżu

środowisko było mocne, w związku z czym było w stanie zapewnić większe bezpieczeństwo

zaangażowanym robotnikom. Różny był też stopień represji. Jeździłem trochę na Śląsk do

Władysława Suleckiego i muszę powiedzieć, że nigdzie tak się nie bałem jak na Śląsku. To,

co działo się na Śląsku, było naprawdę straszne, nie mówiąc o tym, że bito dzieci. Pamiętam

taką sytuację, że przywieźliśmy bibułę do Sule-

ckiego i jego nie było. Jak milicjanci się do nas

dorwali, mnie nie bili, tylko bili te dziewczynki

[córki Suleckiego – J. N.]” 5 .

Nie powinno więc dziwić, że w warunkach

PRL, w których państwo było de facto głów-

nym, prawie jedynym pracodawcą, rzucenie

przez Świtonia i jego kolegów hasła organizo-

wania się środowisk pracowniczych w związko-

we organizacje nie mogło zostać odebrane ina-

czej jak negatywna, bardzo niebezpieczna – bo

odnosząca się wprost do „klasy robotniczej” –

działalność antysocjalistyczna. Kiełkujące „za-

grożenie” postanowiono zażegnać, zanim „roz-

pleni” się po zakładach pracy Górnego Śląska

i Zagłębia, a następnie dalej. Pamiętano o tym,

jaką siłę stanowiły zdeterminowane załogi fa-

bryk i przedsiębiorstw w Poznaniu w 1956 r.,

Gdańsku i Szczecinie w 1970 czy w Radomiu

i Ursusie sześć lat po Grudniu.

Walka z „zagrożeniem”

Zainaugurowanie działalności katowickie-

go Komitetu Pracowniczego WZZ wiązało się

więc dla jego członków z natychmiastowym

wymierzeniem w nich ostrza różnorodnych

szykan i represji. Chodziło zarówno o szeroki

wachlarz działań milicyjno-esbeckich (nękanie, dezintegrowanie, prewencja, technika ope-

racyjna w postaci podsłuchu telefonów i pomieszczeń oraz obserwacji stałej i ruchomej), jak

i tych o charakterze administracyjnym czy procesowo-karnym. Należy jednak podkreślić,

że dla części wolnozwiązkowców, np. dla Świtonia czy Suleckiego, nie było to w zasadzie

niczym nowym, oznaczało raczej zintensyﬁ kowanie dotychczasowych działań prowadzo-

nych przeciw nim jako działaczom opozycyjnym. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że już

wcześniej, za zaangażowanie się w ROPCiO i prowadzenie punktu konsultacyjno-informa-

cyjnego Ruchu, Świtoń i jego najbliższa rodzina płacili wysoką cenę. SB spowodowała m.in.

odebranie Świtoniowi prawa jazdy, wykluczenie go ze Stronnictwa Demokratycznego, cof-

nięcie koncesji na prowadzenie warsztatu naprawy sprzętu RTV. Był już także kilkanaście

razy zatrzymywany, a w jego mieszkaniu przeprowadzano rewizje. Ponadto, jak czytamy

w jednym z esbeckich dokumentów, „przeprowadzono szereg działań mających na celu: –

wprowadzenie go w stan załamania psychicznego i nerwowego; – skłócenie go z sąsiadami,

najbliższą rodziną i znajomymi; – kompromitowanie jego rodziny w najbliższym otoczeniu;

5 Cyt. za: Co nam zostało z tych lat… Opozycja polityczna 1976–1980 z dzisiejszej perspektywy ,

red. J. Eisler, Warszawa 2003, s. 152.

Pierwsza strona „Wniosku o wszczęcie

sprawy operacyjnej krypt. »Emisariusz«”,

w ramach której rozpracowywano

Kazimierza Świtonia i część osób

współtworzących z nim śląskie WZZ

IPN - Jarosław Neja – Śląski casus WZZ.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: