§ Bojarska Maria - Król Lear nie żyje.pdf - Bojarska Maria - Kontradycja

MARIA BOJARSKA

Król Lear nie żyje

Tower Press 2000

Przyjechałam do Poznania w piątek, 21 lutego. Dwa tygodnie wcześniej rozstaliśmy

się w

Warszawie wśród przekleństw, złorzeczeń i trzaskania drzwiami. Czy myślała pani

kiedyś o

rozwodzie? – O tak, prawie przed każdą premierą! Przed tą szczególnie: Szekspir.

Przegapi-

łam właściwy przystanek, ale i tak wciąż jeszcze było przed drugą, przed końcem

próby. W

Teatrze Nowym portier rozpromienił się na mój widok. „Pan Łomnicki prosił, żeby

pani we-

szła. Jest próba, ale pani może wejść. O tam, na prawo, bardzo proszę wejść!”

Nie weszłam. Do dziś pamiętam, jak w Krakowie, w świątyni polskiego teatru,

podczas

próby (to również był Szekspir) weszła na scenę żona aktora: w płaszczu, bodajże

z siatkami

w rękach, a na pewno z torebką przewieszoną przez ramię, stukając obcasami.

Scena była

pusta, aktorzy próbujący tego dnia słuchali właśnie reżyserskich uwag na

widowni, a żona

aktora weszła z głębi, z życia, ze sklepu, przemierzyła całą scenę stukając

obcasami, zapytała

o męża, obróciła się na pięcie i przemierzyła scenę z powrotem, aby udać się z

kolei do bufetu

albo sekretariatu, albo garderoby. W krakowskim Starym Teatrze nikogo to

nie zdziwiło.

Mnie tak. I w poznańskim Teatrze Nowym zbagatelizowałam namowy portiera,

znajdując

dobrą wymówkę: papieros, najpierw wypalę papierosa. Tu, w foyer.

Przez uchylone na widownię drzwi widziałam Tadeusza. Aktorzy siedzący w rzędach

po-

zostawali poza zasięgiem wzroku, w kadrze drzwi mieścił się tylko on: tłumaczył

coś niewi-

docznym postaciom, tłumaczył z pasją, sugestywnie, błagalnie, poetycko,

rozsądnie, czarują-

co, żartobliwie, dosadnie, logicznie, szczegółowo, bez końca, jak to on. Mówił

cicho, do foyer

dobiegały jedynie ułamki słów. Jakieś „musimy”. Jakieś „i dlatego

trzeba”. Jakieś „proszę

państwa”. Zdążyłam wypalić dwa papierosy, zapalałam właśnie trzeciego, kiedy

próba dobie-

gła końca. – Dlaczego nie weszłaś? – Bo nie chciałam przeszkadzać. – Nie chciała

przeszka-

dzać! I oczywiście, pali. Cała moja żona!

Po chwili ściskałam niezliczone dłonie, istna gwiazda tego piątkowego

popołudnia. „Pan

musi poznać moją żonę, proszę się przedstawić mojej żonie, prawda, wy się znacie

z moją

żoną jeszcze z PWST, a to jest właśnie moja żona”. Żona, żonie, żoną, o żonie,

pod żoną, na

żonie. Jak u Różewicza w Kartotece. Kartoteka Bohatera, który „urodził się

żonaty”. Gone-

ryla, Błazen, Oswald, Kent, Gloucester, Regana, Książę Szkocji, Edmund, Edgar...

W kolejnej

wyciągniętej w moją stronę ręce tkwił mikrofon. Ależ ja tu przyjechałam tylko

obejrzeć ju-

trzejszą próbę, porozmawiać o roli i o przedstawieniu, pójść na obiad do

chińskiej restauracji,

opowiedzieć o tym, co nowego w domu, w Warszawie, jaki mam pomysł felietonu i co

mnie

spotkało w środę u Mariana Brandysa, dowiedzieć się szczegółów o grypie z

zeszłego tygo-

------------------------------------------------------------- page 5

dnia i o kłótni ze scenografem sprzed dwóch dni, pokazać lutowy numer

„Zwierciadła” z

rozmową z nami (Czy myślała pani kiedyś o rozwodzie? – O tak, prawie przed każdą

premie-

rą!) i nową płytę Cohena, której będziemy mogli słuchać w drodze powrotnej z

Poznania do

Warszawy, w niedzielę, ależ nie ma powodu, żeby akurat ze mną robić wywiad dla

radia!

Pierwsze pytanie dotyczyło oczywiście Leara. Roli, która jest zwieńczeniem,

ukoronowa-

niem i szczytem aktorskiej kariery, prawda? Nie pamiętam już dokładnie słów, ale

pamiętam,

że szczerze się zdziwiłam. Zwieńczenie? Szczyt? Więc jednocześnie jakby koniec,

kres? Ani

przez chwilę tak o Learze nie myślałam! Dla mnie to rola, która jeśli wieńczy

cokolwiek, to

tylko jakiś etap, jakiś okres w życiu, więc tym samym otwiera inny, nowy, ja tak

to widzę. I

bardzo jestem ciekawa, co to będzie – to nowe. Jakie to będzie. Czym będzie się

różnić od

poprzedniego, wcześniejszego. Sam Lear to przecież tylko rola. Wielka, trudna,

znacząca ro-

la. Jedna z wielu. Drugie pytanie dotykało spraw z pogranicza prywatności: nasz

dom musi

chyba trochę przypominać teatr, prawda? Odrzekłam, że tak, istotnie, nasz dom

bywa po tro-

sze teatrem, gramy czasem Szekspira, a czasem Strindberga, często odgrywamy

farsę, a naj-

częściej chyba melodramat...

Słyszałam później ten wywiad w radiu, fragment wywiadu: pytanie o Leara – i moją

od-

powiedź, w której najprawdziwsze zaciekawienie przyszłością, teatralną

przyszłością Tade-

usza Łomnickiego, zabarwione było lekką, nieuchwytną chyba dla postronnych, nutą

histerii.

Ten głos, Boże!

Dziennikarka z poznańskiego radia nie była jedyną, która mówiąc o roli Leara,

używała

słów takich jak zwieńczenie, ukoronowanie, szczyt. Po dwóch dniach nikt już nie

mówił ina-

czej. Po dwóch dniach Lear stał się nie tylko szczytem, ukoronowaniem i

zwieńczeniem, lecz

także rolą magiczną, symboliczną, „wymarzoną” i jedyną. Rolą-fetyszem. Rolą-

absolutem.

Heroiczną grą. Grą o najwyższą stawkę. W poniedziałkowym Teatrze TV, w dniu

własnego

pogrzebu, Tadeusz jako żydowski aktor, Icyk Sager, wyjaśniał Jerzemu Treli jako

Stalinowi,

że Lear „to dla aktora znakomita rola na zakończenie kariery”. Ale Lear Sagera

był Learem z

innego teatru, tego sprzed kilkudziesięciu lat! Z Moskwy. Z czasów żydowskiego

spisku leka-

rzy, aktorów, reżyserów, dyrektorów teatrów, antyfaszystów, członków JOINT.

To nie był

Lear – to był aktor grający Leara. W konkretnych okolicznościach, w

historycznym (choć

pewnie ponadczasowym) kostiumie. Aktor-błazen, aktor-kapłan, aktor-człowiek,

aktor-Żyd.

Siedzący, stojący, klęczący przed drugim aktorem, błaznem, kapłanem,

człowiekiem. Gruzi-

nem, nie Żydem. (Może więcej imion trzeba by tu napisać dużymi literami?

Człowiek to

przecież brzmi dumnie, czy chodzi o Żyda, czy o Gruzina. Błazen to imię postaci

tragedii, tak

samo jak Lear... Ale wtedy trzeba by nietaktownie i arogancko zestawić pisanego

dużą literą

Błazna z pisanym małą literą kapłanem? Tak, tak właśnie trzeba by zrobić.) To

nie była rola

Leara! To była rola aktora, który w Związku Radzieckim grał Leara. Kiedyś. Dawno

temu.

Nie wiem, czy ludzie oglądający tamten poniedziałkowy Teatr TV nie utożsamiali

ze sobą

mimo woli k il k u Learów, całkowicie odmiennych – Learów z różnych epok i

różnych za-

mysłów, z różnych zakamarków świadomości i różnych życiowych katastrof. Nie

wiem, czy

zdawali sobie sprawę, że nie był to jeszcze ten mityczny Lear, wieńczący

aktorską drogę Ta-

deusza Łomnickiego. I na dobrą sprawę nie wiem, czy istnieje powód, żeby to dziś

roztrząsać.

Był aktor. Nie ma aktora. Pozostała taśma z nagraniem widowiska pt. Stalin,

widowiska, które

jego reżyser, Kazimierz Kutz, i nie tylko on, nazwie „artystycznym testamentem”

Tadeusza

Łomnickiego, widowiska, które swą premierę miało w dniu pogrzebu aktora i które

od tego

czasu będzie mogło być przedstawiane widzom po wielokroć, w nieskończoność, póki

będzie

istniała telewizja, póki będzie istniał świat.

O Icyku Sagerze wiedział Tadeusz bardzo dużo, zanim jeszcze przeczytał sztukę

Salvatore.

Rok wcześniej kupiłam książkę, która wydawała nam się wtedy symbolem

niebywałych

zmian zachodzących w Polsce: Mon pre Salomon Mikhöels (wydawnictwo zachodnie,

nie

obojętne politycznie, dostępne powszechnie w państwowej księgarni!),

czyli wspomnienia

------------------------------------------------------------- page 6

córki wielkiego aktora żydowskiego, Michöelsa, jednego z największych

ponoć Learów w

historii teatru, ofiary Stalina i w dużym stopniu pierwowzoru postaci Icyka

Sagera. Pasjonu-

jąca lektura! Wszystko, o czym Salvatore napisał w swej sztuce Stalin,

wszystko było tam

opisane z perspektywy rodzinnego domu Michöelsa, żydowskich enklaw, moskiewskiej

ulicy.

Polityka, teatr, życie. Najkrócej może streści to anegdota, która niezmiennie –

z rozmaitych

okazji – bawiła nas przez kilka lat. Wciąż mnie bawi. Któregoś dnia Salomon

Michöels, dy-

rektor Teatru Żydowskiego w Moskwie, został przez władze zrugany za „żydowski

repertuar”

swej sceny: dlaczego nigdy nie sięga po rosyjską klasykę? Sięgnął, co miał

robić. Przetłuma-

czył na jidysz początek Rewizora, zaprosił na pokaz mnóstwo znamienitych

gości i zagrał

przed nimi (wraz z Beniaminem Zuskinem, Błaznem w Królu Learze) po żydowsku.

Goście

płakali ze śmiechu, spadali z krzeseł. I nikt nigdy już nie kazał Michöelsowi

grać w Teatrze

Żydowskim rosyjskiej klasyki.

Przypomniała mi się ta anegdota całkiem nie w porę, w momencie, kiedy w

poniedziałko-

wym Teatrze TV padła kwestia Stalina: „Muszę wam teraz przekazać bardzo poważną

wia-

domość”. (Jedzie rewizor z Petersburga?!) Prawda, że wszystko w sztuce Salvatore

zmierza

już do tragicznego finału, a kontekst jest wysoce dramatyczny, ale... Czy w

wielkim teatrze

świata Stalin nie wypowiedziałby tej kwestii z gruzińskim akcentem? Kiedy

czytaliśmy to w

domu, na głos, kilkakrotnie – mimo dramatycznego kontekstu – przy pominał nam

się Salo-

mon Michöels i jego żydowski Gogol. Ja nie potrafiłam powyższej kwestii

wypowiedzieć z

intonacją Icyka Sagera. Tadeusz potrafił. I wiedział, od bardzo dawna wiedział,

że aktor musi

dobrze się nabłaznować, żeby móc zagrać Leara. Pierwszy ma pstre odzienie, drugi

– królew-

ski płaszcz. Pajacem mnie nazywasz, chłopaczku?

Scena jest zawsze w s p ó ln a , czy chodzi o życie, czy o teatr. Po cesarskich

schodach miał

prawo wchodzić tylko cesarz – ale i czyściciel schodów. Stalin w sztuce

Salvatore chce mieć

w aktorze Błazna, ale jeśli aktor jest Learem, rolę Błazna musi przejąć Stalin.

Banalna praw-

da? Ależ prawda nigdy nie jest banalna! Ta wymienność postaci i ról, ta

lustrzaność odbicia u

Szekspira, ta (mówię to bardzo, ale to bardzo ostrożnie) dialektyka Króla Leara

od dawna

fascynowała Tadeusza i przez długi czas wydawała mu się ważnym kluczem do

inscenizacji.

Kiedyś, szukając owej wspólnej – w bardziej zresztą dosłownym i prozaicznym

rozumieniu –

sceny, zaproponował jednemu ze swych kolegów zagranie Leara i Błazna naraz.

Mieli grać

obydwie role na zmianę: jednego wieczoru Tadeusz byłby Learem, nazajutrz

Błaznem, i na

odwrót. Kolega zimno odparł, że nie interesuje go „gra do jednej bramki”.

Musiało to być w 1987 roku, może trochę wcześniej, kiedy Lear nie stał się

jeszcze „wy-

marzoną” rolą Tadeusza, może trochę później. We wrześniu 1987 Stanisław

Barańczak napi-

sał w liście, że z największą ochotą przetłumaczy Króla Leara, jeśli zagrać go

ma Tadeusz

Łomnicki. Zaczęliśmy wtedy poważnie myśleć o Szekspirze. Zaczęliśmy? No, tak.

Scena na-

prawdę zawsze jest w s p ól n a , czy chodzi o teatr, czy o życie. Po schodach

dla Leara ma

prawo wchodzić tylko Lear – ale kręci się tam również mnóstwo innych postaci.

Tłumacz.

Reżyser. Scenograf. Partnerzy. Sufler. Żona. Dzieciaki. Sąsiedzi. Rodzeństwo.

Szewc. Kra-

wiec. Uliczni przechodnie. Mężowie stanu. Przywódcy partii politycznych. Pijak

wrzeszczący

pod oknem.

Ściskałam niezliczone dłonie, uśmiechałam się grzecznie do Goneryli, Błazna,

Oswalda,

Kenta, Gloucestera, Regany, Księcia Szkocji, Edmunda, Edgara... Błaznowałam. W

kolejnej

wyciągniętej w moją stronę ręce tkwił mikrofon – i już miałam kategorycznie

odmówić od-

powiedzi lub zjadliwie wysyczeć, co myślę o teatrze jako takim i jak wygląda

życie z aktorem

tej miary i tej pracowitości, kiedy napotkałam wzrok Tadeusza. Trwało to

sekundę, ułamek

sekundy. Ale ułamek sekundy zawsze nam wystarczał, żeby zrozumieć, że

identycznie oce-

niamy osobę, sytuację, problem. Moja odpowiedź na pytanie o Leara była nie

najważniejszą,

co prawda, ale jednak częścią kampanii o możliwość zagrania „wymarzonej” roli. O

możli-

------------------------------------------------------------- page 7

§ Bojarska Maria - Król Lear nie żyje.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: