2_psychologia.pdf

Psychologia zdrowia — przedmiot i obszar zainteresowań

Wstęp

1. Paradygmatwpsychologii.Biomedyczny a holistyczny paradygmat zdrowia

2. Przyczyny powstania psychologii zdrowia: rewolucje zdrowotne, choroby cywilizacyjne

3. Przekonania zdrowotne i zachowania zdrowotne

4. Orientacja salutogeniczna w psychologii zdrowia. Poczucie koherencji

5. Psychologia zdrowia a inne działy psychologii i medycyna. Perspektywy rozwoju psychologii zdrowia

Psychologia zdrowia — przedmiot i obszar zainteresowań

Wstęp

Współcześnie zmienia się sposób podejścia do człowieka, jego zdrowia i choroby. Widoczne

jest to zarówno na gruncie medycyny, jak i psychologii. Miejsce modelu biomedycznego,

ujmującego chorobę jedynie w kategoriach dysfunkcji somatycznej, zajmuje model

całościowy, zgodnie z którym na nasze zdrowie (i chorobę) wpływ mają powiązane

wzajemnie czynniki biologiczne, psychologiczne i społeczne. Model ten pozwala lepiej

rozumieć funkcjonowanie człowieka i skuteczniej mu pomagać. Istotną rolę w tej zmianie

odgrywają odkrycia psychologii zdrowia. Jest ona stosunkowo nową dziedziną psychologii.

Powstała, ponieważ zmieniły się podstawowe problemy zdrowotne, z którymi boryka się

człowiek. Choroby współcześnie najbardziej rozpowszechnione — choroby układu krążenia

i nowotwory, uwarunkowane są wieloma przyczynami, wśród których istotną rolę odgrywa

styl życia. Na styl życia i możliwości jego zmiany wpływają z kolei w dużym stopniu czynniki

psychologiczne.

W module tym zastanowimy się nad sposobami uprawiania nauki, przyczynami zmian

w podejściu do problemu zdrowia człowieka, źródłami psychologii zdrowia, obszarami,

którymi się zajmuje i perspektywami rozwoju. Istotne miejsce w rozważaniach psychologii

zdrowia zajmuje tzw. orientacja salutogeniczna, wprowadzona przez Aarona Antonowskiego.

Jej znajomość pozwoli lepiej zrozumieć istotę psychologii zdrowia i jej odrębność w stosunku

do innych, pokrewnych dziedzin wiedzy.

Psychologia zdrowia — przedmiot i obszar zainteresowań

1. Paradygmat w psychologii.

Biomedyczny a holistyczny paradygmat zdrowia

Pojęcie paradygmat , kluczowe dla naszych dalszych rozważań, wprowadził do nauki

amerykański fizyk Thomas Kuhn w książce Struktura rewolucji naukowych (13). Analizując

rozwój nauki, doszedł do wniosku, że nie postępuje on ewolucyjnie, lecz skokowo. Uczeni

przyjmują zawsze pewien paradygmat — sposób, w jaki uprawiają naukę i założenia

związane z metodami jej uprawiania. Paradygmat jest więc swoistym zbiorem przesłanek

myślenia naukowego, przesłanek dotyczących tego co „naukowe” i co „nienaukowe”.

Wszystko, co jest niezgodne z paradygmatem nie wchodzi w zakres badań naukowych,

a osoby, które uprawiają naukę „inaczej” nie są uważane za naukowców, lecz oszustów lub

szarlatanów. Gdy paradygmat jest „płodny”, dostarcza pola do działania wielu pokoleniom

naukowców. Jednakże w trakcie prowadzenia badań zaczynają pojawiać się w obrębie

paradygmatu odkrycia, które do niego nie pasują. „Stary” paradygmat po prostu ich nie

tłumaczy. Następuje wówczas „rewolucja naukowa” i zmiana paradygmatu. Przykładem

wprowadzenia nowych paradygmatów było odkrycie Kopernika, teoria ewolucji Darwina czy

teoria względności Einsteina. Wszystkie te odkrycia zachwiały podstawami dotychczasowej

nauki, zmieniając ją całkowicie. Wprowadziły kryzys, zamęt w świecie naukowym, w którym

jedni uczeni trwali uparcie „przy swoim”, inni próbowali działać zgodnie z nowym

paradygmatem.

Teoria Kuhna spotkała się z krytyką ze względu na jednoznaczność opisu procesu

dokonywania rewolucji naukowych (por. 9). Wielu uczonych podkreślało, że paradygmaty

mogą zmieniać się nie tylko rewolucyjnie, ale i ewolucyjnie, przez drobne zmiany

i ulepszenia. Mimo tych kontrowersji pojęcie paradygmatu na stałe weszło do kanonu pojęć

naukowych.

Pozostawiając dalsze dyskusje filozofom i teoretykom nauki, warto się zastanowić nad

implikacjami wynikającymi z koncepcji paradygmatu:

1. Pojęcie paradygmatu może być niezwykle przydatne dla zrozumienia sposobu

uprawiania psychologii. Jest ona wiedzą ciągle „stającą się”, w obrębie której funkcjonuje

szereg paradygmatów. Paradygmatem jest ujecie psychoanalityczne, behawioralne,

poznawcze i wiele innych. Każdy z paradygmatów odmiennie tłumaczy funkcjonowanie

Psychologia zdrowia — przedmiot i obszar zainteresowań

człowieka, genezę występujących zaburzeń, proponuje inne sposoby leczenia. Powstaje

pytanie — który z nich jest właściwy? Ponadto wiele zachowań ludzkich, które kiedyś

zadawalająco tłumaczono z pozycji określonego paradygmatu, w miarę rozwoju

psychologii i pokrewnych dziedzin udaje się poprawniej wytłumaczyć z pozycji innego.

Pozostałe zachowania tłumaczymy „po staremu”, co nie znaczy, że tak będzie przez cały

czas. Tak wiec — wiedza psychologiczna, którą przyswajamy także w trakcie naszego

kursu jest wiedzą n a d an y mo me nt roz woj u n a uk i . Jest ona oparta na pewnym

paradygmacie; nie jest zestawem ostatecznych i bezdyskusyjnych prawd. Zrozumienie

tego zapobiega zbędnemu „zadzieraniu nosa”, daje odrobinę pokory, jest też

pochyleniem się nad tajemnicą człowieka, która pewnie nigdy nie zostanie rozwikłana

ostatecznie.

2. Jedno i to samo zaburzenie czy chorobę (nie dotyczy to oczywiście wszystkich chorób)

można różnie leczyć w zależności od paradygmatu, który przyjmuje osoba pomagająca.

Uwidacznia się to wyraźnie w psychiatrii. Jakubik (9) wymienia cztery funkcjonujące

obecnie podstawowe paradygmaty psychiatrii w odniesieniu do genezy i leczenia chorób

psychicznych:

— mechaniczny model choroby psychicznej jako nieprawidłowej funkcji biologicznej,

— behawioralny model choroby psychicznej jako zaburzonego zachowania się,

— społeczny model choroby psychicznej jako problemu środowiskowego,

— eklektyczny model choroby psychicznej, łączący założenia poprzednich trzech

koncepcji.

Tak więc pacjent, u którego (przykładowo) występują określone zaburzenia depresyjne

może być zupełnie inaczej leczony przez różnych specjalistów od zdrowia psychicznego.

Lekarz psychiatra, wyznający paradygmat biologiczny (mechaniczny), skupi się na

leczeniu farmakologicznym, inny może zaproponować terapię behawioralną jako

podstawową metodę leczniczą, uważając, że u pacjenta doszło do wykształcenia

nieprawidłowych nawyków zachowania. Jeszcze inny terapeuta przyczyn obecnych

zaburzeń będzie doszukiwał się w dzieciństwie.

Czy więc oznacza to całkowity chaos? Nie — dziś bowiem wiemy (choć ta wiedza też

cały czas się zmienia), które z zaburzeń najlepiej leczy się w oparciu o konkretne

paradygmaty. Dzięki temu można coraz skuteczniej pomagać. Wiadomo jednak, że w tak

delikatnej materii, jak psychika człowieka, żaden z paradygmatów nie wyjaśnia

wszystkiego i nie odpowiada na wszystkie pytania.

Psychologia zdrowia — przedmiot i obszar zainteresowań

3. Z dyskusji o pojęciu paradygmatu można wyciągnąć jeszcze jeden wniosek. Otóż

podobnie jak w nauce, tak i w życiu przyjmuje się paradygmaty! Prawdopodobnie każdy

z nas ma jakiś paradygmat, zbiór naszych własnych prawd dotyczących świata, życia,

rzeczywistości (także relacji w pracy i w domu). Paradygmatu tego nie musimy być

świadomi, jednak wpływa on na nasze funkcjonowanie. Postawy, stereotypy, które

wyznajemy, uprzedzenia, którym ulegamy są swoistymi paradygmatami. Osoby

pomagające innym mają również zbiór prawd dotyczących własnej osoby, pomagania,

pacjentów. Paradygmaty te powodują przykładowo, że jednych ludzi bardziej lubimy,

innych mniej. Jednym chorym skłonni jesteśmy bardziej współczuć, co do innych

możemy uważać, że jakoś „zasłużyli sobie na chorobę”. Być może warto zdać sobie

sprawę, że jest to paradygmat, a nie ostateczna prawda? Może warto się nad własnym

„paradygmatem pomagania” zastanowić? Refleksje dalsze pozostawiam studentom.

W psychologii zdrowia wyznajemy holistyczny paradygmat człowieka , jego zdrowia

i choroby. Paradygmat ten jest częściowo opozycyjny w stosunku do paradygmatu

(modelu) biomedycznego . Aby dokładniej zrozumieć różnice, należy cofnąć się aż do

osoby wybitnego filozofa francuskiego Kartezjusza. Żyjący w XVII wieku Rene Descartes

(Kartezjusz, 1596–1650) był zafascynowany istniejącymi wówczas mechanicznymi lalkami

naturalnej wielkości, które naśladowały ludzkie ruchy. Wynalazki te nie potrafiły oczywiście

naśladować psychicznych czynności ludzkich, ale były w stanie odtworzyć czynności

elementarne. Kartezjusz doszedł do wniosku, że ciało ludzkie w dużym stopniu przypomina

maszynę, zaś umysł stanowi jakość zupełnie odmienną. W ten sposób doszło na całe

stulecia do rozdziału funkcji ciała i duszy (tak zwany dualizm kartezjański). Jakie miało to

następstwa dla tworzenia się paradygmatu? Otóż rozdział ten zaczęto powszechnie

przyjmować w medycynie, tworząc zaczątki modelu biomedycznego. David McClelland,

jeden z głównych badaczy w dziedzinie psychologii zdrowia, opisuje ten model następująco:

„ciało traktowane jest jak maszyna, naprawiana za pomocą usuwania lub wymiany

wadliwych części, albo niszczenia ciał obcych, stanowiących przyczynę problemu”

(Sheridan, Radmacher, 1998: 4).

W aspekcie praktycznym przyjęcie paradygmatu biomedycznego oznaczało wyrzucenie poza

nawias nauki znaczenia i roli całej sfery psychicznej, społecznej i duchowej człowieka. Było

to istotne novum — lekarze z epoki przed Kartezjuszem wierzyli, że wyobrażenia i emocje są

ważnymi czynnikami wpływającymi na proces choroby. Po Kartezjuszu zaczęto zwracać

uwagę jedynie na czynniki stricte biologiczne, pozostałe uważając za nienaukowe, magiczne,

niesprawdzalne. Postępy medycyny, wielkie odkrycia naukowe (odkrycie wirusów, bakterii,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: