KONSEKWENCJE PRZEMOCY W WYCHOWANIU.pdf

238

Jolanta MA Ę KOWICZ

Akademia Pedagogiczna w Krakowie

KONSEKWENCJE PRZEMOCY W WYCHOWANIU

W ĺ WIETLE BADA İ WŁASNYCH

Przemoc w rodzinie stosowana w celu wychowawczym jest zjawiskiem istnie-

jĢcym od zarania dziejów, a w wyniku utrwalonych przez wieki stereotypów - o

koniecznoĻci jej stosowania jako jedynej i niezastĢpionej metody wychowawczej -

jest powielana z pokolenia na pokolenie. Przemoc w wychowaniu to wg Ireny Obu-

chowskiej „(…) oddziaływanie na dziecko siłĢ psychicznĢ lub fizycznĢ w celu przy-

muszenia go do podporzĢdkowania siħ woli wychowawcy”. 1

Naukowe zainteresowanie przemocĢ narodziło siħ w latach 60-tych XX wieku,

kiedy Henry Kempe na ZjeŅdzie Amerykaıskich Pediatrów w Los Angeles zdia-

gnozował zespół dziecka maltretowanego (ZDM) jako stan kliniczny małego dziec-

ka, u którego powaŇne obraŇenia cielesne, spowodowały trwałe uszkodzenie ciała

lub Ļmierę. W Polsce i innych krajach Europy ĺrodkowowschodniej przemoc w

rodzinie stosowana wobec dziecka skupiła uwagħ badaczy po 1989 roku, wcze-

Ļniej sytuacja dziecka krzywdzonego pozostawała niedostrzegana.

Przemoc w wychowaniu przejawia siħ najczħĻciej poprzez fizyczne i psy-

chiczne krzywdzenie dziecka. Przemoc fizyczna dotyczy zachowaı czynnych, któ-

re obejmujĢ bicie dziecka poczĢwszy od klapsa poprzez szarpanie, kopanie, za-

dawanie ran, do zabójstwa; wszelkie zachowania wywołujĢce u dziecka ból, który

wcale nie musi skutkowaę obraŇeniami cielesnymi. 2 Z kolei przemoc psychiczna

zwana równieŇ krzywdzeniem emocjonalnym bĢdŅ agresjĢ słownĢ, polega na

niszczeniu słowem, wiĢŇe siħ z róŇnego rodzaju degradacjĢ werbalnĢ. Susan For-

ward ten rodzaj przemocy okreĻla jako obraŅliwe słowa, poniŇajĢce uwagi i upoka-

rzajĢcy krytycyzm, które mogĢ odnosię siħ do wyglĢdu dziecka, jego inteligencji,

umiejħtnoĻci, a takŇe jego wartoĻci jako istoty ludzkiej. 3

Z wypowiedzi uczniów wynika, Ňe otrzymujĢ oni kary fizyczne najczħĻciej za

nieposłuszeıstwo, co takŇe potwierdzajĢ badania Ireny Jundziłł nad kulturĢ peda-

gogicznĢ rodziców, dla których bezwzglħdne posłuszeıstwo jest najbardziej poŇĢ-

danĢ cechĢ dziecka. 4 Z badaı prowadzonych przez Fundacjħ „Dzieci Niczyje” wy-

nika, Ňe zwolennicy stosowania kar cielesnych stanowiĢ 36% badanych, zaĻ co 4.

badany przyznaje, Ňe surowe traktowanie hartuje dziecko i w przyszłoĻci wyjdzie

mu to na dobre. 5 Kary cielesne – jak zauwaŇa Szyszko-Bohusz – majĢ znaczĢcy

wpływ na kształtowanie osobowoĻci dziecka „(…) stanowiĢc zaczĢtek kompleksów,

zahamowaı, skłonnoĻci do brutalnoĻci, róŇnych rodzajów dewiacji i patologii”. 6

Mimo, iŇ w wielu publikacjach podkreĻla siħ, Ňe przemoc stosowana przez ro-

dziców wobec dzieci nie zawiera intencji szkodzenia dziecku, sprawiania bólu, czy

1 I. Obuchowska: Przemoc w wychowaniu . „Kwartalnik Pedagogiczny”1989, nr 4, s. 29

2 I. Pospiszyl: Przemoc w rodzinie . Warszawa 1994; J. BrĢgiel: Zrozumie ę dziecko skrzywdzone . Opole

1996; S. Forward: Toksyczni rodzice . Warszawa 1994

3 S. Forward, op. cit.

4 I. Jundziłł: Dziecko-ofiara przemocy . Warszawa 1993, s. 36

5 www.fdn.pl

6 A. Szyszko–Bohusz: Przemoc jako antynomia miło Ļ ci . W: B. Hołyst (red.): Przemoc w Ň yciu codzien-

nym . Warszawa 1997, s. 54

239

przykroĻci, Ňe rodzice uŇywajĢ przemocy fizycznej bĢdŅ psychicznej jako instru-

mentu, czy teŇ pewnego narzħdzia by zmusię dziecko do okreĻlonego zachowania,

to jednak dla dziecka doĻwiadczanie przemocy ze strony najbliŇszych rodzi wiele

konsekwencji zarówno bezpoĻrednich, jak i odległych w czasie. Krystyna Marzec–

Holka okreĻliła w swojej pracy przemoc w rodzinie mianem patologii. 7

W literaturze przedmiotu wyodrħbnia siħ skutki przemocy w sferze fizycznej,

psychicznej i behawioralnej. Konsekwencje fizyczne dotyczĢ róŇnego rodzaju i

stopnia obraŇeı ciała spowodowane np. biciem, kopaniem i innymi formami prze-

mocy fizycznej. MogĢ to byę siniaki, złamania, oparzenia, uszkodzenia narzĢdów

wewnħtrznych, a takŇe trwałe kalectwo fizyczne oraz w wyniku maltretowania

Ļmierę. Skutki przemocy fizycznej w sferze psychicznej i behawioralnej opisane w

literaturze to: niska samoocena, uzaleŇnienia, nerwice, duŇa potrzeba kontrolowa-

nia wszystkiego i stosowanie przemocy wobec innych. 8

Przemoc psychiczna nie pozostawia Ļladów na ciele, ale wywołuje negatywne

przeŇycia, bo chociaŇ upokorzenia moŇna doznaę od kolegów, nauczycieli, czy

rodzeıstwa, to jednak najbardziej dotkliwie raniĢ słowa padajĢce z ust rodziców,

którzy sĢ dla dziecka pierwszym Ņródłem miłoĻci i bezpieczeıstwa. Nastħpstwa

przemocy emocjonalnej, polegajĢcej na poniŇaniu dziecka, oĻmieszaniu, wyzywa-

niu, jako bezpoĻrednie reakcje na doĻwiadczanĢ krzywdħ stanowiĢ niejednokrotnie

charakterystyczne symptomy, po których moŇna rozpoznaę ofiarħ. NaleŇĢ do nich:

- zaburzenia mowy (wynikajĢce z napiħcia nerwowego);

- dolegliwoĻci psychosomatyczne (bóle brzucha, mdłoĻci);

- mimowolne moczenie i zanieczyszczanie bez powodów medycznych;

- brak pewnoĻci siebie, niska samoocena;

- wycofanie, depresja;

- nadmierne podporzĢdkowanie siħ dorosłym i przesadna grzecznoĻę – co

wg Judith Herman jest wynikiem nawyku automatycznego posłuszeıstwa

wywołanego przez „brutalnoĻę, groŅby oraz chimeryczne wymagania”; 9

- lħk przed poraŇkĢ;

- czħste kłamstwa, nieadekwatny lħk przed konsekwencjami róŇnych dzia-

łaı;

- uzaleŇnienia (alkoholizm, narkomania, lekomania);

- próby samobójcze i ich demonstrowanie.

Józefa BrĢgiel stwierdza, Ňe sposoby reagowania dzieci krzywdzonych przez

swych rodziców, przybierajĢ dwojakĢ formħ: 1) dzieci walczĢ, uzewnħtrzniajĢ swo-

je emocje, sĢ agresywne, gniewne i wykazujĢ problemy w zachowaniu; 2) dzieci

kierujĢ uczucia gniewu „do wewnĢtrz” stajĢ siħ samodestrukcyjne, wycofujĢ siħ i

majĢ skłonnoĻci samobójcze. 10 MoŇe byę teŇ trzecia moŇliwoĻę - dzieci poczĢtko-

wo kierujĢ swój gniew do Ļrodka, jednak wskutek dłuŇszego doĻwiadczania złego,

poniŇajĢcego traktowania, ofiara nie bħdzie w stanie powstrzymaę skumulowanych

negatywnych emocji i nastĢpi eksplozja agresji na sprawcħ. Nie moŇna stale szy-

dzię, gnħbię i poniŇaę ludzi i oczekiwaę, Ňe siħ z tym pogodzĢ, kiedy ofiara otrzyma

wiħcej niŇ jest w stanie znieĻę skieruje swoje silne emocje na agresora.

7 K. Marzec–Holka: Nie b ħ dziesz bił dziecka swego . Bydgoszcz 1996, s. 53

8 K. Marzec–Holka, op. cit., K. Kmiecik–Baran: Młodzie Ň i przemoc . Warszawa 1999; I. Pospiszyl: Ra-

zem przeciw przemocy . Warszawa 1999

9 J. Herman: Przemoc – uraz psychiczny i powrót do równowagi . Gdaısk 2000

10 J. BrĢgiel, op. cit.

240

W badaniach własnych podjħłam próbħ odpowiedzi na pytanie: Jakie emocje i

zachowania rodz Ģ si ħ u ofiar w wyniku doznawania przemocy ze strony rodziców?

Badaniami objħto 382 uczniów klas trzecich gimnazjalnych. Badania prowadzono

metodĢ sondaŇu diagnostycznego przy zastosowaniu róŇnorodnych technik ba-

dawczych: iloĻciowych, jakoĻciowych oraz technik statystycznych (ankieta, wywiad,

analiza dokumentów, skala ZDK, technika swobodnych wypowiedzi). Celem badaı

było poznanie zjawiska przemocy w rodzinie w swojej złoŇonoĻci: uwarunkowaı,

skutków, postrzegania przemocy w wychowaniu. Jednak w tym referacie – jak

wskazuje tytuł - ograniczħ siħ do przedstawienia skutków przemocy, które sĢ od-

zwierciedleniem emocji i zachowaı towarzyszĢcych ofierze w sytuacjach dozna-

wania krzywdy, zaĻ pozostałe obszary badaı bħdĢ tematem odrħbnych opraco-

waı. Uzyskane dane opierajĢ siħ na anonimowych wypowiedziach samych ofiar.

Bħdħ dĢŇyę do ustalenia, jakie najczħĻciej wystħpujĢ negatywne skutki emocjonal-

ne i behawioralne, jak równieŇ odległe pod postaciĢ stosunku do przemocy w wy-

chowaniu, a takŇe do ustalenia ewentualnych statystycznych zaleŇnoĻci pomiħdzy

doĻwiadczaniem przemocy przez badanych uczniów, a ich niektórymi negatywnymi

zachowaniami.

Negatywne przeŇycia sĢ czħsto pierwszym symptomem doĻwiadczania róŇ-

nego rodzaju przemocy. W danych uwzglħdniono przemoc fizycznĢ i psychicznĢ,

pod postaciĢ, których wystħpujĢ rozmaite zachowania rodziców wzglħdem dzieci,

majĢce na celu wymuszanie zachowaı poŇĢdanych. Szczegółowe dane zawiera

tabela nr 1.

Tabela nr 1. Odczucia badanych uczniów wskutek doznawania przemocy.

Wyszczególnienie

gniew

135

61,1

poczucie winy

19,5

poczucie niskiej wartoĻci

16,3

wstyd

14,9

poczucie krzywdy

13,1

upokorzenie

9,5

lħk

5,9

inne

7 3,2

Dane w tabeli nie sumujĢ siħ do 100%, gdyŇ badani wybierali po kilka odpowiedzi (N=221).

Jak wskazujĢ zebrane dane, badana młodzieŇ odczuwa najczħĻciej wskutek

przemocy gniew (61,1%), nastħpnie poczucie winy, które odczuwa blisko co piĢty

krzywdzony, w dalszej kolejnoĻci: poczucie niskiej wartoĻci, wstyd, krzywda i upo-

korzenie. WĻród odpowiedzi „inne” badani wymienili nienawiĻę, co moŇe Ļwiadczyę

o długotrwałym doĻwiadczaniu złego traktowania lub teŇ o duŇym stopniu nasilenia

stosowanej wobec nich przemocy.

KolejnĢ kwestiĢ, na którĢ zwrócono uwagħ jest sposób reagowania na do-

znawanĢ przemoc. Jest on drugim bezpoĻrednim nastħpstwem przemocy. Dane

na ten temat zawarto w tabeli nr 2.

Jak wynika z danych zawartych w tej tabeli, w zdecydowanej wiħkszoĻci ba-

dana młodzieŇ reaguje na przemoc postawĢ agresywnĢ (70%), a co 3 krzywdzony

uczeı przejawia wrogĢ postawħ wobec otoczenia. Z kolei co 3 uczeı usiłuje skie-

rowaę swoje emocje do wewnĢtrz przejawiajĢc postawħ depresyjnĢ bĢdŅ izolacjħ.

241

Tabela nr 2. Sposoby reagowania na przemoc.

Wyszczególnienie L %

postawa agresywna 155 70,1

wrogoĻc do otoczenia 74 33,5

postawa depresyjna 38 17,2

skłonnoĻę do izolacji 35 15,8

inne 8 3,6

Dane w tabeli nie sumujĢ siħ do 100%, gdyŇ badani wybierali po kilka odpowiedzi (N=221)

Kolejnym analizowanym skutkiem doĻwiadczania przemocy w sferze beha-

wioralnej jest analiza zachowaı agresywnych. Dane przedstawia tabela nr 3.

Tabela nr 3. DoĻwiadczanie przemocy a agresywne zachowania badanych uczniów.

Agresywne

zachowanie

Rodzaj doĻwiadczanej przemocy ze strony rodziców

fizyczna

psychiczna

fizyczna i

psychiczna

nie doĻwiad-

cza przemocy

Razem

zachowuje siħ

agresywnie

90,9 105 82,7

86,7

28,6 233 61,0

nie zachowuje siħ

agresywnie

1 9,1 22 17,3 11 13,3 115 71,4 149 39,0

Ogółem 11 100,0 127 100,0 83 100,0 161 100,0 382 100,0

chi 2 =123,512 a < 0,01

Jak wskazujĢ dane w tabeli nr 3, najrzadziej zachowania agresywne przeja-

wiajĢ uczniowie, którzy doĻwiadczeı przemocowych nie majĢ, natomiast zdecydo-

wanie wzrasta agresja w zachowaniu uczniów doĻwiadczajĢcych przemocy.

Przeprowadzona analiza statystyczna potwierdza istnienie bardzo istotnych

zaleŇnoĻci pomiħdzy doĻwiadczeniem przez dziecko przemocy a jego agresywnym

zachowaniem. Na zwiĢzek pomiħdzy doĻwiadczeniem przemocy ze strony

rodziców, a agresywnymi zachowaniami młodzieŇy zwraca równieŇ uwagħ w

swoich badaniach Krystyna Kmiecik-Baran. 11 TakŇe z badaı Jadwigi Mazur

wynika, iŇ niemal 40% agresywnych zachowaı dzieci było spowodowane

doĻwiadczeniem przemocy w rodzinie. 12 W zwiĢzku z powyŇszĢ analizĢ nasuwa

siħ kolejne pytanie – mianowicie: W jakim kierunku zostaje skierowana agresja

powstała pod wpływem doznawania przemocy od najbli Ň szych?

Z badaı wynika, iŇ osoby krzywdzone najczħĻciej skierowujĢ agresjħ na ro-

dzeıstwo (43%), a w dalszej kolejnoĻci na przedmioty (39,4%), kolegów (35,7%)

oraz blisko co 5 uczeı krzywdzony przejawia autoagresjħ. Jak widaę, w wiħkszoĻci

przypadków moŇna tutaj mówię o przemieszczeniu agresji NaleŇy równieŇ zauwa-

Ňyę, iŇ zachowania agresywne w stosunku do nauczycieli wystħpujĢ tylko w grupie

osób z doĻwiadczeniem przemocy, natomiast skierowanie agresji do rodziców ma

miejsce wielokrotnie czħĻciej w grupie osób z doĻwiadczeniem przemocy. Wzrost

agresywnych zachowaı naleŇy do najbardziej charakterystycznych reakcji na do-

Ļwiadczanie przemocy, co wyjaĻnia teoria społecznego uczenia siħ A. Bandury i

R.H. Waltersa, wedle której agresji uczymy siħ przez obserwacjħ i naĻladownic-

two. 13 Z analiz przeprowadzonych przez PawłowskĢ wynika, Ňe dzieci w zachowa-

11 K. Kmiecik–Baran, op. cit.

12 J. Mazur: Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywisto Ļę. Warszawa 2002

13 A. Bandura, R.H. Walters: Agresja w okresie dorastania . Warszawa 1968

242

niach agresywnych najczħĻciej stosowały te formy przemocy, jakich doĻwiadczyły

ze strony własnych rodziców. 14

Najrzadziej zachowania agresywne ofiar przemocy skierowane bywajĢ do ro-

dziców i nauczycieli, a wiħc do osób, od których badani sĢ zaleŇni. StĢd wynika, Ňe

powstała pod wpływem przemocy agresja skierowana zostaje przez ofiary czħĻciej

na osoby słabsze od nich samych. Na naĻladowanie przez dzieci okrutnych za-

chowaı dorosłych i przenoszenie agresji na słabszych zwrócono uwagħ we wcze-

Ļniejszych stuleciach, obserwujĢc zachowania dzieci pod wpływem dotkliwych kar

cielesnych np. chłosty bite przez rodziców katowały z kolei zwierzħta lub słabszych

rówieĻników.

Kolejnym skutkiem doĻwiadczenia przemocy jest siħganie po róŇnego rodzaju

Ļrodki uzaleŇniajĢce. Szczegółowe dane zamieszczono w tabeli nr 4.

Tabela nr 4. DoĻwiadczanie przemocy a ukierunkowanie zachowaı agresywnych.

Agresja w zachowaniu

w stosunku do

doĻwiadcza przemocy

(N=221)

nie doĻwiadcza przemocy

(N=161)

przedmiotów

39,4

7,5

kolegów, koleŇanek

35,7

10,6

nauczycieli

16,3

rodzeıstwa

43,0

13,0

rodziców

15,8

1,2

siebie

19,0

3,7

nie zachowuje siħ agresywnie

15,4

115

71,4

Dane w tabeli nie sumujĢ siħ do 100%, gdyŇ badani wybierali po kilka odpowiedzi.

Dane zawarte w tabeli nr 5 ĻwiadczĢ o tym, iŇ wskutek doĻwiadczenia prze-

mocy aŇ 36,2% osób przyznaje, Ňe siħgało po tzw. uŇywki w sytuacji poczucia

krzywdy, natomiast z grupy osób, które nie majĢ doĻwiadczeı przemocowych do

takich zachowaı posunħło siħ niespełna 6%. Zatem badani uczniowie krzywdzeni

we własnych domach siħgali po substancje uzaleŇniajĢce 6-ciokrotnie czħĻciej niŇ

osoby, które takich doĻwiadczeı nie miały.

Tabela nr 5. DoĻwiadczanie przemocy a siħganie po Ļrodki uzaleŇniajĢce.

Siħganie po

Ļrodki uzaleŇ-

niajĢce

Rodzaj doĻwiadczanej przemocy ze strony rodziców

fizyczna

psychiczna

fizyczna i

psychiczna

nie doĻwiad-

cza przemocy

Razem

tak

45,5

29,1

45,

5,6

23,3

nie

54,5

70,9

54,2

152

94,4

293

76,7

Ogółem

100,0 127 100,0

100,0 161 100,0 382 100,0

chi 2 = 57,175 a < 0,01

Analiza statystyczna wykazała, Ňe istnieje bardzo istotna zaleŇnoĻę pomiħdzy

doĻwiadczaniem przez dziecko przemocy ze strony rodziców a siħganiem po Ļrod-

ki uzaleŇniajĢce w sytuacji poczucia osamotnienia i skrzywdzenia. Rodzaje uŇywa-

nych Ļrodków przez badanych uczniów przedstawia tabela nr 6.

14 R. Pawłowska: Dysfunkcje rodziny a przemoc . W: Przemoc dzieci i młodzie Ň y w perspektywie polskiej

transformacji ustrojowej . Toruı 1998

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: