Kosmogonia Heraklita opiera się na zasadzie konieczności (logosu). Zasada ta stanowi syntezę przeciwieństw. Nie jest jednak pełną ogólnością, Logos to, co prawda prawo i wiedza o świecie, ale również fizyczna szczególność (ogień).
Logos to panteistyczny rozum. Podstawą tego stwierdzenia jest następujące rozumowanie: zmienność (i porządek tej zmienności) naturze jest stałym elementem natury. A zatem dotyczy wszystkiego, w tym człowieka (i to zarówno ciała jak i duszy). Ponieważ rozum u człowieka stanowi element nadrzędny, a wszystkim rządzi jedno prawo, to rozum musi być powszechną siłą kosmiczną.
Wszystko jest więc efektem walki przeciwieństw, które osiągają nadrzędną jedność w logosie. Zjednoczenie ma jednak zawsze charakter relacji do przeciwieństwa. Proces powstawania rzeczy jest więc efektem procesu przechodzenia z jednego przeciwieństwa w drugie. Formą tego procesu jest ogień.
· Wszechświat nie został stworzony, lecz zawsze był żywym ogniem (procesem), który się zapala i gaśnie (pożar świata jako akt zjednoczenia),
· realny proces to dwie drogi: rozdwojenie i zjednoczenie się przeciwieństw, które redukują się do dwóch: sporu i zgody; wszystko jest więc jedynie metamorfozą ognia,
· stąd drogi ognia w dół (zagęszczony ogień zmienia się w wodę – powietrze to rodzaj wody, ona wsiąka w ziemię) i w górę (ziemia staje się płynna, z tego powstaje wszystko, a to przechodzi w ogień),
· z ognia powstają też meteory, planety i gwiazdy,
· we wszystkim jest równowaga przeciwieństw (również w człowieku),
· człowiek jest złożeniem ziemi, wody i ognia,
· ogień jest nośnikiem świadomości wchłanianym przez dusze wraz z oddychaniem,
· wyjście ognia jest przyczyną śmierci,
· wszystko przechodzi krąg życia i śmierci (w myśl walki przeciwieństw).
Poglądy metafizyczne Heraklita odzwierciedla jego model kosmologiczny. Ogień zostaje przeciwstawiony pozostałym żywiołom, co dzieli Wszechświat na dwie sfery nadrzędne: sferę ognia – tworzywa gwiazd i sferę pozostałych żywiołów – tworzywa planet. Jest to idea, która doprowadzi później do podziału Wszechświata na sferę nadksiężycową i podksiężycową.
Kontynuację znajdzie również idea Logosu jako panteistycznego rozumu, między innymi w postaci teologicznej kosmogonii Ksenofanesa.
Parmenides z Elei
Centralnym pojęciem parmenidejskiej refleksji jest byt: po raz pierwszy w greckiej filozofii analizowany tak systematycznie i szczegółowo. Po pierwsze, Byt utożsamiany jest więc z Prawdą: tylko to, co jest, jest prawdziwe; jest to ujęcie charakterystyczne dla całej filozofii greckiej. Wszelkie własności Bytu odpowiadają więc z konieczności przymiotom Prawdy. Własności te zaś wynikają z poczynionego spostrzeżenia, że "Byt jest, a niebytu nie ma". Parmenides stwierdził więc, że byt jest wieczny, nie ma początku ani końca (bo musiałby powstać z niebytu lub przeistoczyć się w niebyt, a niebytu nie ma), ponadto jest nieruchomy i niezmienny (bo zmienić mógłby się jedynie w niebyt), niepodzielny, stały i jeden.
Uzasadnieniem dla punktu wyjścia stało się utożsamienie myśli i rzeczy – wedle Parmenidesa umysł ma zachowywać się biernie i odtwarzać tylko coś istniejącego.
Kosmogonia Parmenidesa była próbą określenia bytu Wszechświata w odniesieniu do Jedna. Zdaniem Parmenidesa natura bytu nie ulega zmianie, zmienność rzeczy jest pozorna. Dlatego należy odrzucić związek między bytem a faktami, a przyjąć związek między bytem a myślą: rzecz jest i jest myślana. Myśl, gdy nie jest w błędzie, jest w zgodzie z tym, co rzeczywiście istnieje (dlatego niebytu nie ma, bo o nim nie da się pomyśleć).
Ponieważ o danej rzeczy można myśleć w dowolnym momencie – istnieje ona zawsze. Istnieje więc tylko Jedno, nieprzemijające i niestworzone, nieruchome, bez końca, niepodzielne. Jest ono ograniczeniem, któremu wszczepiona jest absolutna konieczność bycia (jeśli więc jest to, co jest, to nie ma tego, czego nie ma).
Stąd własności bytu:
· nie ma początku (z czego by powstał),
· nie ma końca,
· jest i wieczny, ciągły (przerwa byłaby niebytem),
· nieruchomy, niezmienny (bo mógłby się zmienić tylko w niebyt),
· niepodzielny (części bytu nie byłyby już bytem, a więc byłyby niebytem),
· stały i jeden (a skoro jest stały, jest trwałością).
· ograniczony i zakończony we wszystkich kierunkach (ma zatem kształt kuli).
W ten sposób kosmologia Parmenidesa stała się ontologią. Byt Parmenidesa to byt kosmosu, bez kosmosu. Nie jest zasadą (gdyż brak mu czegoś, czemu dawałby początek) ani kosmosem. Jest zaś bytem zasady i kosmosu. Nie stanowi on syntezy przeciwieństw, gdyż one nie istnieją.
Świat to splecione ze sobą kręgi:
· pierwszy zbudowany jest z tworzywa rzadkiego,
· drugi zbudowany jest z tworzywa gęstego,
· pomiędzy nimi są dwa kolejne kręgi: pierwszy – zbudowany z tworzywa ciemnego, drugi zaś – z tworzywa świetlistego,
· pośrodku jest krąg ognisty,
· w samym środku wszystkiego jest zaś Natura, która wszystkim rządzi.
Parmenidejski model kosmosu stanowi nową jakość. Model ten to już nie system sfer obracających się wokół Ziemi, ale system różnych poziomów i wymiarów tych sfer. Jest to też pierwsza, choć nieuświadomiona próba wskazania obszaru działania, pola, gdzie natura Wszechświata jako centrum oddziałuje poprzez obracające się kręgi. Kręgi te zaś tworzą wspólne Jedno – byt. Stąd już blisko do post-kartezjańskich prób przezwyciężenia problemu współistnienia duszy i ciała. Koncepcje te definiowały bowiem byt jako złączenie duszy z ciałem.
Duszą był tu element centralny (u Parmenidesa – Natura), ciałem zaś pole jego działania (u Parmenidesa – kręgi). Gdyby połączyć to z koncepcją Empedoklesa o istnieniu dwóch sił (odpychania i przyciągania) stanowiących źródło wszelkich zjawisk przyrody (a zatem odpowiedzialnych za ruch kręgów) i ożywić w ten sposób parmenidejską materię (uznając, iż siły te są wszczepione substancji), to otrzymujemy nie tylko obraz nowożytnych prób przezwyciężenia dylematu Kartezjusza, ale niemal współczesny model struktury Wszechświata.
Rozwinięcia modelu Parmenidesa dokonali Zenon z Elei oraz Empedokles. U Parmenidesa istniała równość między bytem a niebytem: byt był, a niebytu nie było. Zenon mówi zaś również o nierówności. Zatem, jak chciał Parmenides – nic nie może powstać z tego, co jemu równe (bo nie ma zmiany), ale również nic nie może powstać z tego, co nierówne (bo jak by powstało). Dlatego Jednym jest Bóg, który jest we wszystkim niezmienny (ma zatem kształt kuli). Jest to heraklitejskie pojęcie czegoś jako relacji do jego przeciwieństwa.
Demokryt z Abdery (gr. Δημόκριτος ὁ Ἀβδηρίτης Demokritos ho Abderites, ur. ok. 460 p.n.e., zm. ok. 370 p.n.e.) – myśliciel i podróżnik, uczeń Leucypa, wszechstronny naukowiec, znany jako "śmiejący się filozof". Prace Demokryta, których stworzył 70, dotyczyły wielu różnych dziedzin (fizyki, astronomii, medycyny, chemii, gramatyki, techniki, logiki, strategii, muzyki itd.) nie zachowały się, przetrwały z nich nieliczne fragmenty, głównie dzięki Epikurowi i poematowi Lukrecjusza "De rerum natura"[1]. Powiedział on: Istnieją jedynie atomy i pusta przestrzeń; cała reszta to tylko opinie.
Wraz z Leucypem jest założycielem starożytnego atomizmu. Dzięki dalekim podróżom i gruntownym studiom zyskał obszerną wiedzę we wszystkich dziedzinach i napisał wiele dzieł z różnych zakresów nauki. Dzieła te wywarły wielki wpływ na późniejszych filozofów, jak Platon, Arystoteles i Epikur. Z dzieł tych zachowały się tylko urywki. Według Demokryta prawdziwe poznanie wychodzi od zmysłów, ale da się osiągnąć tylko umysłem, który odróżnia złudne własności zmysłowe, od właściwej poza nimi leżącej istoty. Ten byt sam w sobie nie jest jednością w spoczynku, jak u Parmenidesa, ale ilością cząsteczek, pozostającą w ciągłym ruchu. Jest to wielość drobnych niepodzielnych cząsteczek zwanych atomami. Mają one różny kształt i wirują w pustej przestrzeni. Z ich połączeń i różnych kombinacji powstają poszczególne ciała i światy, których istnieje nieskończenie wiele. O połączeniu się pewnych atomów w jedną całość decyduje ich podobieństwo. Najdelikatniejsze, najgładsze atomy tworzą duszę, która wskutek tego może przenikać całe ciało, niemniej jednak jest materialna i podlega rozkładowi. Atomy duszy rozsiane są w powietrzu i człowiek wciąga je wraz z oddechem. Człowiek rozwija się w istotę kulturalną stopniowo ze stanu zwierzęcego. Najważniejszym dobrem jest tzw. eudaimonia, czyli stan szczęśliwości polegający na wewnętrznym spokoju i pogodzie ducha. System Demokryta jest materialistyczny, materialistyczna jest również jego etyka, według której pogoda ducha jest najwyższym dobrem, stąd nadano Demokrytowi przezwisko „śmiejącego się filozofa”. Atomizm Demokryta wywarł poprzez systemy Epikura, Lukrecjusza, atomistów średniowiecza, Galileusza i Gassendiego wpływ na nowożytną chemię. Był znakomitym przyrodnikiem w starożytności, a swe poglądy oparł na wyjaśnianiu zjawisk przyrodniczych na zasadzie mechanicznej konieczności. Wszystko według niego dzieje się na mocy techniki atomów, które są wieczne, rozmaite pod względem kształtu, wielkości, położenia i układu i znajdują się one w ciągłym ruchu.
Na podstawie ułożenia i rodzaju atomów postrzegano:
- substancja twarda (atomy ułożone gęsto) - substancja miękka (atomy ułożone luźno) - słodki smak (gładkie atomy) - ostry, kwaśny, gorzki smak (ostre, nierówne atomy) - kolory (w zależności od różnego ułożenia atomów)
Rozwinął następujące dziedziny wiedzy w filozofii:
· Ontologia
a) monizm materialistyczny
Rozwinął atomistyczną teorię materii Leucypa, tworząc pierwszy dojrzały system filozofii materialistycznej. Szerzył tezę o nieciągłości materii (istnieją tylko atomy i próżnia).
Demokryt przejął również od Leucypa stanowisko deterministyczne – nie odwoływał się do celów i wyjaśniał zjawiska przyczynami (materialnymi, mechanicznymi).
· Gnoseologia
a) racjonalizm – źródłem poznania obiektywnego jest rozum b) teoria subiektywności jakości zmysłowych
Demokryt konsekwentnie wyjaśniał jako proces materialny także poznawczą (psychiczną) aktywność człowieka. Postrzeganie zmysłowe zachodzi dzięki odrywaniu się od rzeczy cząstek będących ich podobiznami (eidola), które poprzez narządy zmysłów wnikają do duszy.
· Aksjologia
a) etyka b) eudajmonizm – najwyższą wartością jest zadowolenie, stan harmonii, równowagi i spokoju ducha; nad namiętnościami powinien panować rozum, który nakazuje zachować umiar; zarówno brak jak i nadmiar przyjemności niepotrzebnie zakłócają spokój ducha c) intelektualizm – od przyjemności zmysłowych ważniejsze są przyjemności duchowe d) estetyka e) mimetyczna teoria sztuki (mimesis)
Tales z Miletu (gr. Θαλῆς ὁ Μιλήσιος Thales ho Milesios; ur. ok. 624–625 p.n.e. w Milecie, zm. ok. 545–547 p.n.e.) - filozof, matematyk, fizyk, astronom, inżynier, polityk, podróżnik i kupiec starożytnej Grecji, zaliczany do "siedmiu mędrców". Uznawany jest za twórcę podstaw nauki i filozofii europejskiej oraz jednego z pierwszych filozofów. Żył w czasach Solona, wybitnego prawodawcy ateńskiego. Zaliczany do szkoły jońskiej. Jego uczniem był Anaksymander. Bertrand Russell był zdania, że "zachodnia filozofia zaczyna się od Talesa"[1].
Przebywał jakiś czas w Egipcie, gdzie u tamtejszych kapłanów pobierał lekcje geometrii, jednak jego nauczyciela historia nie podaje traktując go jako filozoficznego absolutnego "samorodka". Uważa się go za autora maksymy "Poznaj samego siebie", wykutej nad wejściem do wyroczni delfickiej[2].
Prawdopodobnie odkrył, że magnetyt oraz potarty bursztyn mają własności przyciągania (wnioskując z tego, że według Diogenesa Laertiosa, Tales przypisywał tym przedmiotom duszę).
Podczas gdy przed nim zadowalano się religijno-poetyckim, mitologicznym obrazem świata, Tales stworzył pierwszą spójną, racjonalną teorię natury (physis), bez odwoływania się do sił nadprzyrodzonych, odpowiedzi na zagadki natury poszukując w samej przyrodzie [materii], w jej obserwacji. Nastąpiło w ten sposób tzw. "przejście od mitu do Logosu".
Jego "materializm" (co prawda nie znano jeszcze wówczas pojęcia materii, ale świat był dla Talesa zbiorem konkretnych ciał) w połączeniu z hylozoizmem (zdolność do ruchu jako podstawowa właściwość przyrody, będącą objawem jej życia i duszy) dał początek szkole jońskiej i wpłynął na antyczną myśl przyrodniczą w ogóle.
Pierwszym zagadnieniem filozoficznym była kwestia powstania i natury świata arche.
· "Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa" - twierdził i dowodził Tales.
· Arystoteles, który przekazał teorie Talesa, podaje, "że dawniejsi ludzie, którzy żyli dawno przed obecnym pokoleniem, tak samo zapatrywali się na przyrodę. Według nich bowiem Okeanos i Tetyda byli rodzicami tego, co powstało". Woda odgrywała też istotną rolę w mitologii egipskiej i babilońskiej, z którymi Tales musiał zetknąć się podczas swoich podróży. Tales podzielał zatem tradycyjne poglądy, lecz odwzorował i starał się uzasadnić je w sposób naukowy.
· Powstanie przyrody kojarzył Tales z narodzinami, wnioskując na podstawie obserwacji, że musi istnieć jakiś rodzaj substancji (nazwanej później pramaterią, arche), z której rozwinęły się wszystkie formy (ciała) przyrody i na którą się ostatecznie rozpadają. Teoria Talesa wskazywała na wodę jako pratworzywo, z którego rozwinął się świat, gdyż jest ona niezbędna do życia ("to, co żywe, żyje wilgocią, martwe wysycha, zarodki wszystkiego są mokre, a pokarm soczysty"), a świat był - jego zdaniem bytem ożywionym; woda zmienia też stany skupienia, a więc może występować w każdej formie.
· Natura rzeczy - woda jest wieczna, a wszystkie ciała są jej postaciami, wynikają z jej przemian. Z kolei przemiany te wynikają z zawartej w niej siły i zdolności do ruchu.
· Ziemia wg Talesa, podobnie jak wszystko, co istnieje, unosi się na wodzie i jest tylko chwilową postacią wody.
Prawdopodobnie Tales wiele podróżował. Podczas tych podróży zapoznał się z osiągnięciami Egipcjan i Babilończyków w dziedzinie matematyki i astronomii. Przebywał też w Memfis, głównym ośrodku egipskim, i na bazie wiedzy uczonych egipskich mógł oprzeć swoje twierdzenia.
Posiadał np. praktyczne umiejętności pozwalające na przewidzenie zaćmienia Słońca na 585 r. p.n.e., czy zmierzenie wysokości piramid za pomocą cienia (na podstawie podobieństwa trójkątów). Przed Talesem umiejętności te były czysto techniczne, nie były poparte wiedzą naukową, wynikały z samej praktyki, potrafiono dokonywać obliczeń nie umiejąc ich uzasadnić, czy przewidywać zjawiska nie znając ich przyczyn. Po Talesie Grecy stopniowo tworzyli z nich pierwsze teorie naukowe. Tales prowadził badania nad udowodnieniem swoich twierdzeń oraz twierdzeń wcześniej postawionych przez matematyków egipskich, dając podstawy nauce przez zapoczątkowanie systematycznej rozbudowy pojęć i twierdzeń geometrycznych.
Talesowi z Miletu przypisuje się wiele twierdzeń z geometrii:
· Średnica dzieli okrąg na połowy.
· Dwa kąty przy podstawie trójkąta równoramiennego są równe.
· Jeśli dwie linie przecinają się, to dwa kąty przeciwległe są równe.
· Kąt wpisany w półokrąg jest kątem prostym.
· Trójkąt jest określony, jeżeli dana jest jego podstawa i kąty przy podstawie.
Potrafił też wykorzystać praktycznie swoją wiedzę - według Diogenesa Laertiosa przewidując wysokie zbiory oliwek wziął w dzierżawę wszystkie okoliczne tłocznie oliwy - dało to mu możliwość dyktowania cen za korzystanie z nich w okresie wysokiego zapotrzebowania....
Moniczka_Blue