11. Prawo litewskie.doc

Prawo litewskie (Statuty Litewskie: I – 1529, II – 1556, III – 1588)

Celem statutów było ujednolicenie prawa i jego przystosowanie do zmieniających się warunków społeczno-politycznych. Poszczególne ziemie posługiwały się odrębnymi przepisami, zawartymi w nadanych im przez Jagiellonów przywilejach. Duże znaczenie miało prawo zwyczajowe. Rozległość Wielkiego Księstwa oraz połączenie w jednym państwie obszarów o odmiennej przeszłości historycznej i różnych wpływach kulturowych powodowało zamęt utrudniający stosowanie prawa i zarządzanie państwem

              W roku 1468 Kazimierz Jagiellończyk wydał Sudiebnik (zbiór przepisów sądowych) złożony z 25 artykułów, ale dotyczył tylko chłopskich spraw o kradzieże.

I Statut Litewski

              Prace nad kodyfikacją rozpoczęto po powołaniu przez Zygmunta Starego komisji prawników kierowanej przez kanclerza wielkiego litewskiego Olbrachta Gasztołda. Projekt został zatwierdzony przez Zygmunta Starego 29 września 1529 roku na sejmie w Wilnie. Nazywany czasem Kodeksem Gasztołda, I Statut składał się z 13 rozdziałów podzielonych na 282 artykuły.

Rozdziały:

·         1 – 3 zawierają normy publicznoprawne

·         4 – 5 regulowały prawo rodzinne i spadkowe

·         6 – prawo procesowe i ustrój sądów

·         7 – prawo karne

·         8 – ziemskie

·         9 – regulował użytkowanie lasów i polowania

·         10 – prawo cywilne

·         11 – 13 prawo i proces karny

Źródłami były przywileje ziemskie (1413, 1434, 1447, 1492, 1506), ale główną osnowę stanowiło zwyczajowe prawo litewskie połączone z prawem rzymskim. Uregulowane zostały skład i kompetencje głównych organów państwa. Unormowano prawo własności i gwarancje nietykalności osobistej dla szlachty litewskiej, na wzór polski. Uregulowano w sposób jasny i precyzyjny postępowanie sądowe. W procesie karnym wprowadzono zasadę równości stron procesowych i jawności postępowania.

II Statut Litewski

Dość szybko okazało się, że wprowadzony statut wymaga poprawek. Głównie dlatego, że w połowie XVI wieku szlachta litewska dążyła do zdobycia przywilejów wzorowanych na polskich. Domagano się przekazania szlachcie sądownictwa i ograniczenia uprawnień wielkiego księcia, a zwłaszcza ich dokładnego określenia. W 1551 roku Zygmunt II August powołał dziesięcioosobową komisję, składającą się z pięciu katolików i pięciu prawosławnych, mającą zająć się nowelizacją I statutu. Jednakże dopiero gdy Zygmunt II August podjął reformy związane z mającą nastąpić nową unią z Koroną, powołał około 1558 roku drugą komisję, która rozpoczęła prace. Statut został wprowadzony w życie przywilejem Zygmunta Augusta z dnia 1 lipca 1566 roku.

Zachował strukturę i układ pierwszego. Składał się z 14 rozdziałów i 368 artykułów. Wprowadzał jednak poważne zmiany, zwłaszcza dotyczące ustroju państwa, wywołane przeprowadzanymi właśnie reformami.

W zakresie ustroju państwowego II Statut miał charakter konstytucji. Ściśle regulował kompetencje poszczególnych organów państwowych:

·         najwyższą władzę w państwie zachował wielki książę

·         wprowadzano jednak ograniczenia władzy hospodara wzorowane na polskich

·         nie mógł on odtąd bez zgody sejmu litewskiego wypowiadać wojny ani zawierać pokoju, nakładać podatków i stanowić prawa

·         władca zobowiązywał się przestrzegać wolności i praw posiadanych przez wszystkie stany

·         nabyte dotychczas przywileje, prawa i tytuły zostały potwierdzone

·         ustalona została lista urzędów i funkcji zastrzeżonych wyłącznie dla szlachty

·         wprowadzono skierowany przeciwko Polakom zakaz piastowania urzędów i posiadania dóbr w Wielkim Księstwie przez cudzoziemców.

·         wprowadzono na Litwie sądy ziemskie i podkomorskie

·         władza sądownicza przeszła w ręce szlachty

·         wprowadzona została jedność prawa dla wszystkich mieszkańców państwa

·         w prawie karnym zlikwidowano zbiorową odpowiedzialność rodziny przestępcy

·         wprowadzono zakaz karania osób poniżej 14 roku życia.

III Statut Litewski

              W związku z wysuwanymi przez akt Unii Lubelskiej postulatami zbliżenia obu systemów prawnych powołana ówcześnie komisja do poprawy statutu miała w swych założeniach uzgodnić ustrój wewnętrzny Wielkiego Księstwa z postanowieniami Unii. W rezultacie prac komisji wydany został i zatwierdzony III Statut Litewski na sejmie koronacyjnym w 1588 zachowujący w pełni odrębność systemu prawnego Litwy, a jednocześnie przejmujący pewne postanowienia prawa koronnego i postulaty polskiej doktryny np. w kwestii wprowadzenia kar za mężobójstwo. Statut przewidywał wyłączność terytorialną jego obowiązywania nawet w stosunku do cudzoziemców. Przewidywał również posiłkowe stosowanie "inszych praw chrześcijańskich", co interpretowano jako możność posługiwania się prawem rzymskim jako prawem powszechnym narodów chrześcijańskich. Składał się z ponad 480 artykułów. Obowiązywał do roku 1840. Początkowo wydany w Wilnie w 1588 roku jedynie po rusku.

Zmiany w prawie sądowym:

·         upowszechnienie kary śmierci

·         zasada odpowiedzialności karnej (na korzyść oskarżonego, ograniczona odpowiedzialność do lat 16),

·         prawo do wyznaczenia sobie zastępcy procesowego

·         przy egzekucji sąd miał być przychylny dla ubogich, sierot

·         likwidacja resztek odpowiedzialności karnej

·         przewidywał luki w prawie (sąd miał kierować się bliższą sprawiedliwością, własnym sumieniem, przykładem inszych praw chrześcijańskich czyli prawem rzymskim)