5. Wybrane zagadnienia i koncepcje etyczne.doc

5. WYBRANE ZAGADNIENIA I KONCEPCJE ETYCZNE

23.05.2009

Określenie „etyka to nauka o moralności” jest wadliwe, ponieważ termin „moralność” jest wieloznaczny. Lepiej powiedzieć, że etyka jest nauką o tym co dobre, a co złe.

Istnieją trzy dziedziny orzekania o tym, co jest dobre, a co złe:

·         szeroko rozumiane działanie – czyn (np. kradzież jest moralnie zła), tu mieszczą się czyny, decyzje, zaniechania (nie podejmowanie działania);

·         sprawca – sprawca (np. złodziej jest moralnie zły), są to osoby fizyczne, osoby inne, podmioty zbiorowe (choć nie zawsze, np. Napoleon: „Tłum nie jest winny”);

·         dyspozycja do działania – postawa (skłonność do zagarniania nieswojego), tu mieszczą się dyspozycje trwałe zwane „postawami” (w kontekście sprawiedliwości mówi się „norma”), dyspozycje jednorazowe, sytuacyjne, wzorce osobowe.

Podstawową dziedziną orzekania dobre-złe jest czyn, sprawca i postawa są pochodnymi czynu.

Wyróżnia się różne kategorie czynów (problem polega na tym, że kryteria nie są jasne).

Podział czynów podstawowych:

Źródłem trudności w klasyfikowaniu konkretnych działań jest wewnętrzna złożoność (składowe, aspekty, struktura) czynu:

~        intencje – zamiar; cel podmiotowy, subiektywny;

~        skutek – cel przedmiotowy;

~        okoliczności – są rozmaite, ale sposób spełnienia jest tym, co zawsze widać.

Słowo „dobry”, „zły” rezerwuje się dla intencji (intencjonalnie dobry, zły). Przy skutku i sposobie spełnienia mówimy, że czyn był „trafny”, „nietrafny”. O całości mówimy „moralnie wartościowy”, „antywartościowy”.

Oprócz etyki normatywnej i opisowej, wyróżniamy również metaetykę (określa co to jest etyka, czym się zajmuje, jakie są jej cele, etc.).

Def. ETYKA – nauka o powinności działania ze względu na dobro.

Pełną definicję etyki uzyskuje się z tego schematu uzgodniwszy koncepcję dobra, a zwłaszcza dobra najwyższego i ostatecznego celu ludzkich działań.

W etyce klasycznej przeważał pogląd, że dobrem najwyższym i ostatecznym celem ludzkich działań jest szczęście jednostki. W tym ujęciu etyka jest więc nauką o powinności działania ze względu na szczęście. Tak zdefiniowany nurt etyki nazywamy eudajmonistycznym – eudajmonizm.

W etykach mocno związanych z religią przeważał pogląd, że dobrem najwyższym i celem jest doskonałość jednostki. Mówi się, że jest to nurt perfekcjonistyczny – perfekcjonizm.

W etyce nowożytnej coraz częściej pojawia się pogląd, że dobrem najwyższym i celem działań jest dobro wspólne, użyteczność. Jest to nurt utylitarystyczny (nazwa ogólniejsza konsekwencjalizm) – utylitaryzm.

Nie są to jedyne nurty. Gdy celem działania jest respektowanie godności osoby ludzkiej to jest to nurt personalizmu, a gdy celem jest spełnianie nakazów, prawa (ludzkiego lub boskiego) – deontonomizm.

WYBRANE PROBLEMY I KONCEPCJE ETYCZNE

SOKRATES (469-399 p.n.e.)

Jest uznawany za ojca, twórcę etyki. Jako pierwszy wyróżnił etykę spośród dyscyplin filozoficznych i sformułował jej koncepcje. Przyczynił się jednocześnie do tzw. humanistycznego przełomu w dziejach filozofii (odwrócenie od zagadnień kosmologicznych, zwrot ku ludziom).

Według Sokratesa etyka powinna być nauką o dobru najwyższym, absolutnym, szczęściodajnym. Tak pojmowane dobro określał mianem cnoty. A zatem etyka to nauka o cnocie. Celem etyki jest nauczyć życia szczęśliwego, a metodą jest logika.

W sokratejskiej koncepcji etycznej warunek bezwzględności spełniają jedynie zalety moralne – odwaga, godność, sprawiedliwość, odpowiedzialność. Cnota u Sokratesa jest utożsamiana z zaletami moralnymi – pogląd zwany moralizmem (skrajny u Sokratesa) – tylko zalety moralne mają wartość.

Sokrates mówił, że jest obiektywna (my nie tworzymy dobra, ale je odkrywamy), naturalna hierarchia dóbr, w której dobro moralne zajmuje miejsce naczelne. Dlatego podstawowe prawa w dziedzinie moralności są niezmienne, absolutne. Tak pojęta cnota jest ściśle związana z wiedzą – z jednej strony (nie z każdą, ale z wiedzą etyczną, czyli z tym, co dobre a co złe dla konkretnej osoby, w określonej sytuacji), i ze szczęściem – z drugiej. Wiedza etyczna jest warunkiem koniecznym (to znaczy jest niezbędna) i wystarczającym (w tym Sokrates nie miał racji, bo potrzebna jest jeszcze wola) cnoty, czyli dobra moralnego – pogląd zwany intelektualizmem etycznym – wiedza jest niezbędna (pogląd przeciwny to intuicjonizm etyczny – pogląd o tym, że dysponujemy zmysłem moralnym, wyczuwamy jak działać, by czynić dobro).

Według Sokratesa takie same są związki, relacje między cnotą, a szczęściem, to znaczy dobro moralne jest warunkiem koniecznym i wystarczającym szczęścia.

W etyce rozróżnia się dwa podstawowe rozróżnienia szczęścia:

·         szczęście jako dobro zewnętrzne – zbliżone do „powodzenia w życiu”,

·         szczęście jako dobro wewnętrzne – szczęście sokratejskie, poczucie zadowolenia z życia, warunek korzystnego bilansu tego, co się w życiu zrobiło, trzeba mieć czyste sumienie.

Logika dla Sokratesa była narzędziem. Najskuteczniejszą według Sokratesa jest dyskusja metodyczna prowadzona według pewnego schematu. Dyskusja ta składa się z dwóch części:

~        charakterze negatywnym – celem jest obalenie wiedzy pozornej (fałszywych przekonań), należy przyjąć założenia rozmówcy, a później wyprowadzać z tego konsekwencje logiczne, celem tej części jest osiągnięcie przez rozmówcę świadomości własnej niewiedzy („Wiem, że nic nie wiem”);

~        charakterze pozytywnym – celem jest zdobycie wiedzy rzetelnej (prawdziwych twierdzeń), zamierzeniem tej części jest doprowadzenie rozmówcy do definicji poszukiwanego pojęcia etycznego – tzw. sztuka położnicza – trzeba pomóc w narodzeniu się prawdy (np. odwaga to wiedza o tym, czego należy się bać).

Pojęcia związane z etyką Sokratesa:

¨       absolutyzm – wartości są bezwzględne;

¨       obiektywizm – są wartości i normy niezależne od podmiotu wartościującego;

¨       naturalizm (przeciwieństwo konwencjonalizmu) – wartości i normy są odkrywane, a nie uzgadnianie.

Zależność pojęć: ktoś, kto głosi absolutyzm, głosi obiektywizm. A gdy ktoś głosi obiektywizm, to głosi naturalizm.

PROTAGORAS (480-410 p.n.e.)

Wystąpił w opozycji do poglądów Sokratesa. Również przyczynił się do rozwoju wiedzy humanistycznej. Sformułował teoretyczne podstawy działalności tzw. sofistów (byli to zawodowi nauczyciele, mędrcy) – uczyli umiejętności potrzebnych do życia publicznego (retoryka – sztuka układania i wygłaszania przemówień, erystyka, ekonomika – zarządzanie domem, polityka – zarządzanie państwem). Interesowali ich ludzie i ludzkie obyczaje. Dziś „sofistyka” ma negatywne zabarwienie, a „sofizmat” oznacza twierdzenie fałszywe, niesłuszne. Z czasem sofista zaczął oznaczać pseudouczonego.

Koncepcję Protagorasa najlepiej charakteryzuje słowo relatywizm (przeciwieństwo absolutyzmu) – pogląd o względności.

Protagoras doszedł do relatywizmu w teorii poznania i wiedzy – epistemologii. Uważał, że nie ma jednej, powszechnie obowiązującej wiedzy, wiedza jest dla każdego inna, każdy ma swój system twierdzeń, który uznaje za prawdziwy.

Gdy relatywizm epistemologiczny połączył Protagoras z klasycznym rozumieniem prawdy, to doszedł do kolejnego relatywizmu. Relatywizm doprowadził go do twierdzenia, że nie ma jednej rzeczywistości – każdy ma swoją – jest to relatywizm ontologiczny. Skoro względna jest cała rzeczywistość, to również świat wartości – relatywizm aksjologiczny. Skoro wszystkie wartości i normy są względne, to również etyczne – relatywizm etyczny. Protagoras jest zwolennikiem skrajnego relatywizmu.

Skąd jednak bierze się powszechność niektórych norm i twierdzeń? Powszechność niektórych twierdzeń i norm ma źródło w umowach – pogląd zwany konwencjonalizmem (praktycyzm, zalążki utylitaryzmu).

Pojęcia związane z etyką Protagorasa:

¨      

≠ SOKRATES

¨      

relatywizm;

¨       subiektywizm;

¨       konwencjonalizm.

Miarą wszystkich rzeczy jest człowiek – antropocentryzm u Protagorasa.