Wskaz�wki bibliograficzne Wykaz wa�niejszych opracowa� na temat Polski i innych kraj�w europejskich XVI wieku zaj��by dzie- si�tki stron druku i chyba nie wskaza�by w literaturze przedmiotu tego, co jest najistotniejsze dla poznania epoki. W praktyce przecie� nie por�wnywali�my �w- czesnej Polski ze wszystkimi krajami europejskimi, do- konuj�c na og� ich wyboru w zale�no�ci od problema- tyki omawianej i istniej�cych materia��w por�wnaw- czych. Dlatego te� dla Czytelnika, kt�ry by pragn�� uzyska� pe�niejsz� panoram� dziej�w Europy tego okresu, mo�emy wskaza� dwa polskie opracowania hi- storii powszechnej, kt�re mog� stanowi� tego typu lek- tur� i prowadzi�, poprzez podan� bibliografi�, do dal- szych opracowa�, bardziej szczeg�owych. S� to: Z. W�jcik, Historia powszechna, XVI-XVI wiek, War- szawa 1968 i A. Wycza�ski, Historia powszechna, ko- niec XV - po�owa XVII wieku, Warszawa 1965. Ponadto od paru lat mno�� si� u nas historie poszczeg�lnych kraj�w b�d� pisane przez naszych historyk�w, b�d� te� t�umaczone. S� to pozycje �atwo dost�pne i opisywa� ich nie b�dziemy - mo�na tylko przypomnie�, �e w j�zyku polskim dysponujemy jak dot�d histori� Francji, Anglii, Szwecji, Danii, Rosji, Czechos�owacji, W�gier, Rumunii i Austrii. Z nowszych opracowa� hi- storii Polski mo�na poleci� dwie pozycje: Historia Pol- ski, t. I, oz. II, Warszawa 1957, opracowana zespo�owo w Instytucie Historii PAN, oraz A. Wycza�ski, Polska Rzecz� pospolit� szlacheck�, Warszawa 1965. 1. Terytorium i ludno�� Opracowa� na temat zaludnienia poszczeg�lnych kraj�w europejskich w XVI wieku jest du�o, i r�wnie du�o do�� kontrowersyjnych wniosk�w na ten temat. Z szerszych opracowa�, dostarczaj�cych wi�cej danych, warto powo�a� dwa, a mianowicie: E. Kirsten, E. W. Buchholz, W. Ktilmann, Raum und Beu�lkerung in der Geschichte, wyd. II, Wiirzburg 1956 oraz M.R. Rein- hard, A. Armengaud, J. Dupaquier, Histoire generale de la population mondiale, Paris 1968. Z opracowa� monograficznych ograniczymy si� do wskazania nieja- ko klasycznej pracy K.J. Belach, Beu�lkerungsgeschi- chte Italiens, Berlin 1961. Ponadto cz�stokro� dane na temat zaludnienia poszczeg�lnych kraj�w podaj� ich opracowania historii gospodarczej czy nawet prace og�lne, jak op. Z. W�jcik, Dzieje Rosji 1533 - 1801, Warszawa 1971, P. Chaunu, La ciuilisation de L'Europe classique, Paris 1966. Dla Polski dane na temat lud- no�ci podaj�, z nowszych prac, S. Herbst we wspomnia- nej Historii Polski oraz I. Gieysztorowa, Badania nad histori� zaludnienia Polski, "Kwartalnik Historii Kul- tury Materialnej" 1966. Wbrew oczekiwaniom, niezwykle trudno znale�� da- ne na temat rozmiar�w terytorium poszczeg�lnych kra- j�w europejskich w XVI w. Praca Kirstena, Buchholza i K�lmanna, wbrew tytu�owi, �adnych danych liczbo- wych odnosz�cych si� do terytorium nie podaje, podob- nie jak pokrewna praca demograf�w francuskich, a je- dynie Beloch stara si� dok�adnie poda� terytorium W�och i por�wna� je z liczb� ludno�ci. W wypadku Francji i Rosji wymienione prace og�lne daj� przybli- 207 �one dane, a dla niekt�rych kraj�w posiadaj�cych gra- nice naturalne mo�na by�o przyj�� liczby p�niejsze powierzchni w kihmetrach kwadratowych. Trzeba tu doda�, �e wymienione prace polskie staraj� si� poda- wa�, obok liczby ludno�ci, r�wnie� powierzchni� kraju przez ni� zamieszlwanego. W sumiejednak�e nie da�o to kompletu danych i w niekt�rych wypadkach nale�a�o samemu oblicza� przybli�on� powierzchni� kraj�w, ko- rzystaj�c z map historycznych, co niestety dostarcza danych bardzo niedok�adnych. Jak cz�sto historycy za- pominaj� o potrzebie informacji liczbowych dotycz�- cych terytorium, mo�e �wiadczy� op. praca J. Natan- sona-Leskiego, Rozw�j terytorialny Polski, od czas�w najdawniejszych do okresu przebudowy pa�stwa w la- tach 1569 - 1572, Varszawa 1964, kt�ra ogranicza si� tylko do opis�w s�ownych, nie podaj�c �adnych danych liczbowych. 2. Polska w gospodarce europejskiej Na temat gospodarki poszczeg�lnych kraj�w euro- pejskich istnieje ogromna literatura; kt�rej nawet w niewielkim procencie cytowa� nie mo�emy. Jako wprowadzenie og�lne do gospodarki europejskiej tego okresu mo�na poda� The Cambridge Economic History ot Europe, t. IV, Cambridge 1967 oraz z polskich: W. Rusi�ski, Zarys historii gospodarczej powszechnej, czasy nowo�ytne i najnowsze, 1500-1939, Warszawa 1970. Ponadto ka�dy z kraj�w europejskich posiada lepsze lub gorsze dzie�a po�wi�cone swej historii go- spodarczej, spo�r�d kt�rych przy pracy nad niniejsz� ksi��k� szczeg�lnie cenne by�y nast�puj�ce: J. Vicens Vives, Historia ecoromica de Espa�a, Barcelona 1967 , E.F. Heckscher, An Economic History ot Sweden, Cam- bridge Mass. 1954 i F. Liitge, Deutsche Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, ein Uberblick, Berlin 1952. Poza tym z mniejszych, a istotniejszych pr�b syntetycznego uj�cia gospodarki nale�y zacytowa� artyku� J.U. Net, A Comparison ot Industrial Growth �n France and En- gland, 1540 - 1640, "Journal ot Political Economy" 1936 oraz referat zespo�owy F. Braudel i in. Commerce et industrie en Europe do XVI-e au XVIII-e siecle, X-e Congres International des Sciences Historiques, Rome, Florence 1955. Historia gospodarstwa wiejskiego i rolnictwa w Eu- ropie jest r�wnie� bardzo bogato reprezentowana w hi- storiografii. Ograniczaj�c si� do kraj�w, o kt�rych naj- wi�cej m�wili�my, oraz prac najnowszych, nale�y wymieni� ogromne zestawienie plon�w zb� w Europie: B.H. Slicher van Bath, Yield rat�os, 810- 1820, Wage- ningen 1963 oraz dwa mniejsze opracowania na temat literatury rolniczej: J. Meuvret, Agronomie et jardinage aux XVI-e et XVII-e sLecles, Etudes d'histoire economique, Paris 1971 oraz G.E. Fussel, The Classical Tradition in West Europeen Farming, "Economic Hi- story Review" 1969. Przy charakterystyce wsi i rolnic- twa poszczeg�lnych kraj�w najbardziej przydatne by�y w wypadku Anglii: J. Thirsk, The Agrarian History ot England, 1500 - 1640, IV, Cambridge 1967 oraz E. Kerridge, !g'rarian Problem in XVI-N Century and After, London 1969, a dla zagadnienia dochod�w wiel- kiej w�asno�ci L. Stane, The Crisis ot the Aristocracy 1558- 1641, Oxford 1965. Dla Francji z nowszych prac wskazaliby�my: L. Merle, La metairie et l'evolution agraire de La Gatine poitevine de la fen do Moyen-ge a la Revolution, Paris 1958 oraz E. La Roy Ladurie, Les paysans de Languedoc, Paris 1966, a ze starszych, zapomnianych prac, A. Tolmer, Journal manuscrit d'un Sire de Gouberville et do Mesnil-au-Var, 1553 - 1562, Valognes 1870. W przypadku innych kraj�w si�- gali�my m. in. do nast�puj�cych prac: J. Valka, Hospo- dc�rska politika feudalniho velkostatku na pi-edbelohor- ske Morave, Brno 1962, Zs. P. Pach, En Hongr�e au XVI-e siecle; l'activite commerciale des seigneurs et laur production marchande, "Annales ESC" 1966, W. Abel, Geschichte der deutschen Landwirtschaft vom fruhen Mittelalter bis tum 19. Jhd., Stuttgart 1962 i tego�, Agrarkrisen und Agrarkonjunktur. Eine Geschichte der Land- und Ernahrungswirtschaft Mitteleuropas seit dam Hohen Mittelalters, Hamburg 1966, D. Saalfeld, Bauernwirtschaft und Gutsbetrieb des vorindustriellen Zeit, Stuttgart 1960, G. L. Basim, L'Uomo e il pana. Risorse, consumi e carenze alimentari delia popolazione modenese net cinque e seicento, Milano 1970, B. Ben- nassar, Valladolid au siecle d'or. Une ville de Castille et sa campagne au XVI-e siecle, Paris 1967, A. E. Chri- stiansen, The Development ot Large-Scale Farming in Danmark, 1525 - 1744, "Scandinavian Economic Histo- ry Review" 1960. Omawianie prac dotycz�cych rzemios�a, handlu i kredytu by�oby bezprzedmiotowe, gdy� prac tych s� setki czy nawet tysi�ce. Ograniczymy si� tylko do wskazania, �e przy przedstawianiu kredytu korzysta- li�my g��wnie z prac R. Ehrenberg, Le siecle des Fugger (wyd. franc.), Paris 1955 i R. Carande, Carlos V y sus banqueros. La vide econ�mica de Espa�a en ona fasa de su hegemonia, 1516- 1556, Madrid 1943, a w przy- padku handlu wykorzystali�my m. in. H. Wiese, J. Btils, Rinderhandel und Rinderhaltung im nordwesteuro- pischen Kustengebiet vom 15. bis tum 19. Jhd., Stutt- gart 1966 oraz zbi�r referat�w pl. Der Aussenhandel Ostmitteleuropas, 1450- 1650, Ktiln 1971. W trakcie omawiania zaludnienia miast, poza wymienionymi pracami demograficznymi, po�yteczne by�o opracowa- nie R. Mols, Introduction iz la demographie historique des villes de l'Europe do XIV-e au XVIII-e siecle, Lou- vain 1955. Kwestia ruchu cen zajmowa�a r�wnie� wiele cyto- wanych wy�ej autor�w. Tutaj wymienimy wi�c tylko par� najwa�niejszych prac z tej dziedziny, a mianowi- cie: E.J. Hamilton, American Treasure and the Prices Revolution, Cambridge Mass. 1934, W. Beveridge, Pri- ces and Wages in England from Twelfth to the Nine- teenth Century, London 1939, M. Baulant, J. Meuvret, Prix des cereales, extraits de la Mercuriale de Paris, 1520- 1698, t. I, Paris 1960, M.J. Elsass, Umriss einer Geschichte der Preise und I.�hne in Deutschland vom ausgehenden Mittelalter bis tum Beginn des neunzehn- ten Jhd., Leiden 1936 - 1949, wreszcie uog�lniaj�cy cz�ciowo wyniki artyku� W. Achilles, Getreidepreise und Getreidehandelsbeziehungen europaischer Raume im 16. und 17. Jhd. "Zeitschrift fur Agrargeschichte and Agrarsoziologie" 1959. Do dziej�w konsumpcji odnosi si� - poza fragmen- tami podanymi przez Heckschera - dzie�o F. Brau- del, Civilisation materielle et capitalisme, XV-e - XVIII-e siecle, t. I-er, Paris 1967, opracowanie J. Drum- mond, A. Wilbraham, The Englishman's Food, a Hi- story ot Five Centuries ot English Diet, London 1957 oraz zbi�r artyku��w opublikowany pl. Pour one hi- stoire de L'alimentation, Paris 1970. Polskich prac historyczno-gospodarczych mo�na by r�wnie� cytowa� wiele. Przyst�pne wprowadzenie w t� problematyk� daje praca: B. Zientara, A. M�czak, I. Ih- natowicz, Z. Landau, Dzieje gospodarcze Polski do 193...
qwertych25