10-2004_odkryj_historie.pdf

cz. 7

SILNIKI

JAK I CZYM

NAPÊDZANO CYWILIZACJÊ...

Australopitek i Homo habilis - cz³owiek

pierwotny.

Homo sapiens - cz³owiek rozumny.

Pierwsze wyraŸne przejawy tzw. kultury rol-

nej - uprawy, co poci¹ga za sob¹ pocz¹tki

„osiad³ego” trybu ¿ycia (Mezopotamia, Azja

Wschodnia, Meksyk, Peru).

Ko³o deptakowe, kierat - pierwsza maszy-

na poruszana si³¹ miêœni.

Bania Herona (aeolipila), rodzaj turbiny pa-

rowej wynalezionej przez He-

rona z Aleksandrii. Zasada

dzia³ania: podgrzewany kuli-

sty kocio³ z wod¹, zamonto-

wany w sposób umo¿liwiaj¹-

cy swobodny obrót, zaopa-

trzony w naprzeciwleg³e za-

krzywione króæce wyprowa-

dzaj¹ce parê wodn¹. Odrzut

pary wodnej wydostaj¹cej siê

z bani wytwarza si³ê ci¹gu

i nadaje jej ruch obrotowy.

Fontanna parowa Salomona de Causa.

Podnoœnik wody Somerseta.

Fizyk i astronom holenderski Christian Huygens opisuje wynalezion¹ przez

siebie i Denisa Papina „maszynê prochow¹” - silnik wyci¹garki z zap³onem

iskrowym, który wytwarza³ du¿e si³y poprzeczne i mo¿na go traktowaæ jako

pierwowzór silnika gazowego. Na pomys³ skonstruowania silnika spalino-

wego naprowadzi³ ich eksperyment: zapalili w metalowym cylindrze proch,

chc¹c w ten sposób uzyskaæ pró¿niê. Podczas doœwiadczenia stwierdzili, ¿e

ciœnienie w cylindrze nie tylko nie spad³o, ale znacznie siê podwy¿szy³o.

Anglik J. Hardley uzyskuje patent na maszynê, w której do napêdu wyko-

rzystuje si³ê fal morskich. Na dnie morskim zakotwiczona jest pionowa pro-

wadnica, wzd³u¿ której porusza siê, wraz z fal¹ morsk¹, p³ywak. Ruch p³y-

waka jest nastêpnie przekazywany za pomoc¹ uk³adu dzwigni na mimo-

œród napêdzaj¹cy ko³o m³yñskie.

Thomas Savery, londyñski in¿ynier, skonstruowa³ podnoœnik wody s³u¿¹cy

do odwadniania kopalñ - prawdopodobnie by³ to pierwszy przypadek pla-

giatu silnika (wynalazku Papina).

Thomas Newkomen i John Cawley buduj¹ na podstawie eksperymentu fi-

zyka Denisa Papina z 1689 r. pracuj¹cy silnik parowy.

Silnik atmosferyczny Thomasa Newkomena

James Watt konstruuje maszyny parowe

Maszyna pa-

rowa, patent

James Watt -

pierwsza,

szerzej zasto-

sowana

w przemyœle.

Piotr Kawalerowicz

Jedn¹ z najbardziej ludzkich, spoœród wielu cha-

rakterystycznych dla cz³owieka cech, jest cieka-

woœæ . W po³¹czeniu z uporem, pracowitoœci¹ i do-

ciekliwoœci¹ czêsto by³a Ÿród³em odkryæ - zarówno

tych popychaj¹cych cywilizacjê do przodu, jak

i tych, które na lata pogr¹¿a³y j¹ w mrokach.

Nic lepiej nie wp³ywa na rozwój techniki, jak woj-

na, niestety! Do pogr¹¿ania w mroku, jak dowodzi

historia, znacznie lepiej s³u¿y³y klêski g³odu, na-

jazdy barbarzyñców i religie, które w czasach po-

koju mia³y czas zaj¹æ siê skutecznie indywidualny-

mi grzesznikami i paleniem ich dzie³ oraz ich sa-

mych. W staro¿ytnych Chinach bardzo efektywne-

mu „zakrywaniu” odkryæ (np. Ameryki) s³u¿y³a

rada mandarynów. Obecnie wiele patentów jest

utajnianych „ze wzglêdu na kluczowe znaczenie

dla bezpieczeñstwa obronnego” kraju lub wyku-

pywanych przez wielkie koncerny, które nastêpnie

zamykaj¹ wynalazki w sejfach, gdy¿ nie zarobi³y

jeszcze wystarczaj¹co du¿o na „starych”, ju¿

wdro¿onych rozwi¹zaniach.

Jaka jest historia wynalazków i odkryæ, sk¹d siê

bra³y, kto i gdzie ich dokonywa³, jaki by³ ich dal-

szy los i wp³yw na cywilizacje?

SILNIK

Ju¿ staro¿ytni Grecy znali si³ê parow¹ i próbowali

praktycznie j¹ wykorzystaæ, czego dowodem jest

mechanizm parowy zastosowany do otwierania ciê¿-

kich drzwi œwi¹tyni. Postêpuj¹cy rozwój cywilizacyj-

ny w obszarze nauki i rzemios³a sprawia, ¿e cz³o-

wiek coraz intensywniej poszukuje spo-

sobu, aby zast¹piæ pracê miêœni, wody

czy wiatru innym rodzajem napêdu. Po-

szukiwania takie podejmuje w wielu

czêsto bardzo ró¿nych i odleg³ych od

siebie kierunkach. Czêœæ z tych prób

bazuje na zjawiskach zaobserwowa-

nych w otoczeniu np. ruchu wody. Inne

dotycz¹ nowo odkrywanych materia³ów

i dziedzin nauki. Przyk³adem mog¹ byæ

próby wykorzystania energii fal mor-

skich, ale równie¿ podejmowane wysi³-

ki, aby ujarzmiæ i wykorzystaæ energiê pochodz¹c¹

z wybuchu np. prochu. W czasach œredniowiecza

i oœwiecenia podejmowano próby skonstruowania

tzw. „perpetuum mobile” - maszyny, która raz wpra-

wiona w ruch, porusza³aby siê w nieskoñczonoœæ.

Zasada

silnika

elektrycz-

nego: do-

świadcze-

nie Mi-

chaela

Faradaya

Silnik elektrycz-

ny - Michael Fa-

raday odkrywa

podstawow¹

zasadê silnika

elektrycznego -

obracaj¹cy siê

ci¹gle wokó³

sta³ego magne-

su przewodnik.

3 000 000 lat p.n.e.

2 000 000–1 500 000 lat p.n.e.

350 000-250 000 lat p.n.e.

ok. 10 000 lat p.n.e.

ok. 8 000 p.n.e.

w IV tysi¹cleciu p.n.e.

ok. 3000-2900 r. p.n.e.

Homo erectus - cz³owiek wyprostowany.

Warto poznaæ

Cz³owiek z Cromagnon.

Silniki

Silnik - maszyna zamieniaj¹ca doprowadzon¹

energiê na pracê mechaniczn¹.

Pojawia siê: pismo, ko³o, ¿agiel, wytop metali z rud.

Pomiêdzy Eufratem i Tygrysem (obecnie - Irak) powstaj¹ pierw-

sze ufortyfikowane miasta. W tym okresie Sumerowie zak³adaj¹

w po³udniowej Mezopotamii nad rzek¹ Eufrat miasto Ur.

Pierwsze opisy dotycz¹ce wy-

korzystania ko³a wodnego (ro-

dzaj silnika wodnego) w kra-

jach hellenistycznych.

Mechanizm otwierania drzwi

œwi¹tyni - pierwszy znany me-

chanizm napêdzany par¹

W okolicach Pekinu i Persji po-

jawi³y siê pierwsze m³yny po-

ruszane si³¹ wiatru - bêd¹ce

w istocie silnikiem wiatro-

wym.

Umiera Leonardo da Vinci, po-

zostawiaj¹c po sobie ok. 7000

stron notatek zawieraj¹cych

pomys³y i wynalazki.

ok. 1500 r. p.n.e.

ok. III w. p.n.e.

ok. 140 r. p.n.e

Koło wodne podsiębierne wykorzystu-

jące energię potencjalną wody oraz

jej energię kinetyczną

Podzia³ silników w zale¿noœci od rodzaju wyko-

rzystywanej energii:

silnik cieplny

– silnik o spalaniu wewnêtrznym -

silnik spalinowy, silnik rakietowy,

s. odrzutowy, s. turbinowy

– silnik o spalaniu zewnêtrznym -

maszyna parowa, turbina parowa

silnik elektryczny

silnik hydrauliczny

silnik pneumatyczny

silnik Stirlinga

silnik s³oneczny

silnik wiatrowy - wiatrak

silnik wodny - ko³o wodne, turbina

wodna

silnik ¿ywy* ) - cz³owiek, zwierzê

* ) nazwa aktualnie bardzo rzadko u¿ywana

ok. 120 r. p.n.e

p.n.e. /n.e.

ok. 900 r.

V 1519 r.

1605 r.

ok. 1628 r.

1680 r.

1689/90 r.

Przyrodnik

francuski De-

nis Papin kon-

struuje pierw-

szy t³okowy

silnik parowy.

Wykorzysty-

wany by³ do

Czy wiesz, ¿e...

silnik cieplny:

– Silnik o spalaniu zewnêtrznym - sil-

nik, w którym paliwo spalane jest

poza silnikiem, a do silnika dostar-

czane s¹ spaliny lub inne medium,

którego energia jest podnoszona

w wyniku spalania paliwa.

Silnikami o spalaniu zewnêtrznym

s¹: maszyna parowa, turbina paro-

wa, turbina spalinowa.

– Silnik o spalaniu wewnêtrznym to

silnik, w którym paliwo spalane jest

w przestrzeni roboczej silnika. Do

silników o spalaniu wewnêtrznym

zaliczaj¹ siê: silnik spalinowy, silnik

odrzutowy, silnik turbinowy, silnik

rakietowy.

1693 r.

Koło wodne nasiębierne wykorzystujące

głìwnie energię potencjalną wody,

o sprawności 60-70%.

1699 r.

1705 r.

1712 r.

1764 r.

1782 r.

1816 r.

napêdzania pomp w fontannach.

Szkocki duchowny Robert Stirling zbudowa³ dobrze funkcjo-

nuj¹cy cieplny silnik powietrzny z paleniskiem zewnêtrznym.

Silnik Stirlinga przetwarza energiê ciepln¹ w energiê mecha-

niczn¹, jednak bez procesu wewnêtrznego spalania paliwa,

lecz na skutek dostarczania ciep³a z zewn¹trz. Dziêki temu

mo¿liwe jest zasilanie go dowolnym rodzajem paliwa. W ma-

³ych modelach, zabawkach, wy-

korzystuje siê np. ciep³o ludzkiej

d³oni.

Francuski in¿. Claude Burdin mo-

dyfikuje zasadê dzia³ania ko³a

wodnego, u¿ywaj¹c po raz

pierwszy s³owa turbina (z ³ac.

„turbo” - wir). Maszyna ma

sprawnoœæ od 80-85%. Rozwi¹za-

nie to znajduje zastosowanie

w budowie silników.

Inne:

Silnik elektryczny - silnik, w którym

energia elektryczna zamieniana jest na

energiê mechaniczn¹.

1821 r.

Silnik hydrauliczny - silnik zamienia-

j¹cy energiê potencjaln¹ lub/i kinetycz-

n¹ cieczy w energiê mechaniczn¹.

1824 r.

Silnik rakietowy - silnik wykorzystuj¹-

cy energiê odrzutu spalanych gazów,

przy czym zarówno paliwo rakietowe,

Wprawdzie takie rozwi¹zanie wielu ówczesnym

umys³om wydawa³o siê niemo¿liwe, ale równie¿ nie

potrafili oni bezspornie udowodniæ, ¿e sta³y, pozba-

wiony napêdu ruch jest niemo¿liwy, co by³o na rêkê

wielu ówczesnym „konstruktorom-oszustom”. W la-

tach osiemdziesi¹tych XVII w. w Europie przeprowa-

dzano liczne doœwiadczenia zwi¹zane z ciœnieniem

powietrza, pró¿ni¹, ciœnieniem gazu i pary. Efektem

tych prac, oraz poprzedzaj¹cych je kilkunastu lat roz-

wa¿añ filozoficznych i dociekañ fizycznych by³o po-

wstanie silnika parowego. Du¿y wk³ad w jego po-

wstanie w³o¿y³ francuski lekarz Denis Papin, który

prowadzi³ badania nad par¹. Odkry³ on, ¿e sch³odzo-

na para kondensuje w wodê, czemu towarzyszy ob-

ni¿enie ciœnienia. Uda³o mu siê usystematyzowaæ

wiedzê dotycz¹c¹ tego zjawiska i zaproponowaæ

praktyczne jej zastosowanie. Odkrytej w naczyniu

pró¿niowym Guericke’a „sile z niczego” Papin proro-

kuje, zreszt¹ s³usznie, wielk¹ przysz³oœæ. Ale to nie

eksperymenty i zapa³ kilku ludzi doprowadzi³y do

powstania pierwszej maszyny parowej (silnika paro-

wego). Jego powstanie nie by³oby mo¿liwe bez rów-

noczesnego postêpu w wielu ró¿nych dziedzinach

nauki. Rozwój maszyny parowej i jej upowszechnie-

nie nie by³by mo¿liwy bez ¿elaza jako taniego su-

rowca, rozwoju metod precyzyjnej obróbki metalu,

(które umo¿liwi³y wykonanie wa³ków przek³adni, t³o-

ków itp.) czy badañ nad w³aœciwoœciami gazu.

Wynalezienie maszyny parowej da³o pocz¹tek rewo-

lucji przemys³owej, która umo¿liwi³a przejœcie od

rzemios³a do produkcji fabrycznej na du¿¹ skalê. In-

tensywny rozwój maszyny parowej mia³ miejsce w

XIX wieku, a donios³¹ w nim rolê odegra³a firma Bo-

ulton & Watt. Bardzo istotnie zwiêkszono wtedy

sprawnoœæ maszyny parowej. Pierwszy silnik kon-

strukcji Thomasa Newcomena

by³ w stanie zamieniæ jedynie

oko³o 5% energii cieplnej na

mechaniczn¹, podczas gdy na

prze³omie XIX i XX w. wspó³-

czynnik sprawnoœci, w wielo-

krotnie ulepszanym silniku

parowym, osi¹gn¹³ wartoœæ

25 %. Kolejnym prze³omem by-

³o wynalezienie turbiny paro-

wej, której sprawnoœæ wynosi-

³a oko³o 30 - 40%. W roku 1860

pojawia siê nowy rodzaj silni-

ka - silnik spalinowy. Konstru-

uje go Francuz Étienne Lenoir.

Kilkanaœcie lat póŸniej Niko-

laus August Otto, konstruktor

w fabryce Deutz, prezentuje

dzia³aj¹cy silnik czterosuwo-

wy zasilany mieszank¹ pali-

wowo-powietrzn¹. Z fabryk¹

t¹ wspó³pracowa³ przez pe-

In¿ynier Jedlicka zbudowa³ pierwszy silnik elektryczny.

William Barnett wynalaz³ silnik, w którym przed spalaniem zachodzi³o sprê-

¿anie gazu. Silnik ten uwa¿any jest za pierwowzór silnika benzynowego.

W³oski fizyk Antonio Pacinotti zbudowa³ we Florencji pierwszy silnik na

pr¹d sta³y (móg³ tak¿e pracowaæ jako pr¹dnica).

Francuski

nauczyciel

Augustin

Mouchot

opatentowa³

silnik s³o-

neczny.

Silnik paro-

wy z 1880 r.

u¿ywany do

napêdzania

maszyn rol-

niczych.

Wilhelm Maybach i Gottlieb Daimler wprowadzaj¹ na

rynek silnik dwucylindrowy.

Rudolf Diesel niemiecki in¿ynier sk³ada wniosek o pa-

tent na silnik spalinowy, który pracuje z samozap³o-

nem bez œwiec zap³onowych. Nowatorska konstrukcja

Diesla pozwoli³a na wyeliminowanie elektrycznego

uk³adu zap³onowego oraz gaŸnika.

Robert H. Gotard, amerykañski fizyk i in¿ynier, og³a-

sza pierwsze prace teoretyczne nt. rakietowych ze-

spo³ów napêdowych. Proponuje m.in. modele rakiet

na paliwo ciek³e (ciek³y wodór i ciek³y tlen), systemy

ch³odzenia dysz i rakiety wielostopniowe.

Walentin G³uszko, in¿ynier wojskowy, rozpoczyna ba-

dania nad napêdem rakietowym na paliwo ciek³e, bu-

duje pierwszy silnik rakietowy napêdzany benzyn¹

spalan¹ w ciek³ym tlenie.

1829 r.

1836 r.

1838 r.

Niemiecki konstruktor Brackenburg skonstruowa³ pierwszy

samochód z silnikiem spalinowym, który spala³ mieszankê

wodoru z czystym tlenem.

Francuz Étienne Lenoir prezentuje, przeznaczony dla przemy-

s³u, silnik gazowy dwustronnego dzia³ania (maszyna spalino-

wa). Konstrukcja oparta na zasadzie dzia³ania maszyny paro-

wej dwustronnego dzia³ania, silnik pracowa³ bez sprê¿ania,

spalanie odbywa³o siê zamiennie, pod i nad t³okiem.

Francuski in¿ynier Alphonse Beau Rochas wynajduje silnik

czterosuwowy. Opatentowana przez niego idea dzia³ania silni-

ka sta³a siê

podstaw¹ roz-

woju dla prze-

mys³u motory-

zacyjnego.

jak i utleniacz znajduj¹ siê w zbiorni-

kach napêdzanego urz¹dzenia (utle-

niacz nie jest pobierany z atmosfery).

1860 r.

Slinik Stirlinga - przetwarza energiê

ciepln¹ w energiê mechaniczn¹, jednak

bez procesu wewnêtrznego spalania

paliwa, lecz na skutek dostarczania

ciep³a z zewn¹trz, dziêki czemu mo¿li-

we jest zasilanie go dowolnym rodza-

jem paliwa (np. w ma³ych modelach,

zabawkach, wykorzystuje siê ciep³o

ludzkiej d³oni).

1861 r.

1862 r.

Z przymru¿eniem oka

1876 r.

Nikolaus Au-

gust Otto

konstruuje w

fabryce Deutz

czterosuwo-

wy silnik benzynowy - zg³asza swój wynalazek do Urzêdu Pa-

tentowego, jednak z powodu wczeœniejszych publikacji Al-

phonse Beau Rochasa czêœæ patentu zostaje uniewa¿niona.

Wilhelm Maybach konstruuje silnik szybkobie¿ny wg idei

Gottlieba Daimlera, który chcia³ skonstruowaæ silnik o nie-

wielkich wymiarach nadaj¹cy siê do wykorzystania jako jed-

nostka napêdu dla pojazdów.

Nikola Tesla wynajduje trójfazowy silnik indukcyjny pr¹du

zmiennego.

Micha³ Doliwo-Dobrowolski, m³ody polski in¿ynier, póŸniejszy

g³ówny in¿ynier firmy AEG, korzystaj¹c z odkrycia Tesli, bu-

duje pierwszy silnik indukcyjny o mocy 0,1 kM. Ma on mo¿li-

woœæ regulacji szybkoœci obrotów, pracuje przy tym prawie

bez ha³asu i w pe³ni nadaje siê do wykorzystania jako jed-

nostka napêdowa maszyn.

Konstanty E. Cio³kowski, nauczyciel matematyki (z pochodze-

nia Polak), tworzy w Rosji

teoriê napêdu rakietowego.

Rudolf Diesel zbudowa³

zgodnie ze swym projek-

tem pierwszy silnik spali-

nowy.

Karl Maybach (syn Wilhel-

ma) zbudowa³ i przetesto-

wa³ pierwszy silnik samolotowy do lotów wysokoœciowych.

Wychodz¹c z za³o¿enia, ¿e silnik, który ma pracowaæ na du¿ej

wysokoœci, powinien byæ do tego specjalnie zaprojektowany,

swoje badania prowadzi³ na wys. 1800 m w Wendelstein.

Sir Frank Whittle z Wlk. Brytanii konstruuje silnik odrzutowy.

1880 r.

1883 r.

1888 r.

1889 r.

1890 r.

1892 r.

1897 r.

1909 r.

1916 r.

1929 r.

1930 r.

wien czas inny s³awny konstruktor - Wilhelm

Maybach, który póŸniej wraz z Gottliebem Da-

imlerem skonstruowa³ pierwszy benzynowy sil-

nik samochodowy. W tym samym czasie, nieza-

le¿nie, podobn¹ konstrukcjê opracowa³ te¿ Carl

Benz, zaœ zaledwie kilka lat póŸniej Rudolf Die-

sel skonstruowa³ silnik wysokoprê¿ny z zap³o-

nem samoczynnym.

W latach szeœædziesi¹tych XIX w,. rozwój wie-

dzy na temat zjawisk zwi¹zanych z przep³y-

wem pr¹du elektrycznego, umo¿liwi³ skonstru-

owanie silnika elektrycznego. Wprawdzie wy-

naleziony przez Michaela Faradaya silnik na pr¹d

sta³y mia³ za ma³¹ moc, aby napêdzaæ maszyny i nie

znalaz³ zastosowania w przemyœle, ale wyznaczy³

nowy kierunek poszukiwañ. W 1879 r. Werner von

Siemens skonstruowa³ silnik na pr¹d zmienny, który

z powodzeniem móg³ byæ wykorzystany jako napêd

maszyn.

Wiek XX i XXI to okres doskonalenia istniej¹cych

konstrukcji i poszukiwañ nowych rozwi¹zañ. W efek-

cie poszukiwañ napêdu dla wojska, w czasie II woj-

ny œwiatowej, powstaje silnik rakietowy, udoskona-

lany potem w latach „Zimnej Wojny”. Rozpoczêta

przez supermocarstwa era podboju kosmosu stawia

przed konstruktorami nowe wyzwania. Jednym z

ostatnich osi¹gniêæ napêdu w przestrzeni kosmicz-

nej jest silnik jonowy.

28-cylindrowy silnik marki

Pratt & Whitney, przezwa-

ny kolbą kukurydzy, jeden

z największych silnikìw

tłokowych, jakie kiedykol-

wiek zostały skonstruowa-

ne. Miał moc 3500 KM,

był używany w samolo-

tach convair B-36, boeing

B-50 i C-97.

Na Uniwersytecie Gies-

sen w Niemczech rozpoczêto prace nad silnikiem jonowym.

Polski in¿ynier i konstruktor Jerzy WoŸniak projektuje tzw. silnik „X”, który

równoczeœnie posiada zalety silnika Wankla, eliminuj¹c przy tym niektóre

jego wady. Cech¹ szczególn¹ „X” jest wyeliminowanie bezpoœredniego

kontaktu t³oka ze œciankami cylindra.

Projekt zosta³ pozytywnie oceniony przez fachowców z Politechniki Wro-

c³awskiej, posiada równie¿ polski patent. Na razie istnieje tylko plastikowy

model tego silnika

s³u¿¹cy do prezen-

tacji zasady dzia³a-

nia. Przeprowadze-

nie badañ i prac

wdro¿eniowych

obiecuj¹cej kon-

strukcji - to kilka lat

pracy.

Silnik jonowy (ang. ion engine, ion propulsion system) jest to ro-

dzaj silnika rakietowego. Silnik jonowy jest najbardziej wydaj-

nym z silników u¿ywanych obecnie w przestrzeni kosmicznej.

Prace nad silnikiem rozpoczêto w latach 50. XX wieku. Pierw-

sze wersje wykorzystywa³y do napêdu pary rtêci (Hg). Obecnie

powszechnie wykorzystywany jest gaz szlachetny ksenon (Xe).

Energia wyrzucaj¹ca gaz z silnika pochodzi z zewnêtrznego

Ÿród³a (najczêœciej z baterii s³onecznych). Najpierw atomy kse-

nonu pozbawiane s¹ ³adunku ujemnego - zostaj¹ przekszta³co-

ne w jony dodatnie. Nastêpnie s¹ rozpêdzane pod wp³ywem

pola elektrycznego, osi¹gaj¹c prêdkoœæ 36 km/s. Du¿a prêd-

koœæ wyrzucanego czynnika daje du¿¹ si³ê ci¹gu przypadaj¹c¹

na jednostkê masy wyrzucanej substancji. Jednak ze wzglêdu

na ma³¹ masê atomów ³¹czna ma-

sa wyrzucanego czynnika jest nie-

wielka. W zwi¹zku z tym ca³kowita

si³a ci¹gu rakiety nie jest du¿a, ale

noœnika wystarcza na d³ugi czas

i ma on mniejsz¹ masê. Statek wy-

posa¿ony w taki silnik porusza siê

pocz¹tkowo bardzo powoli (kilka

milimetrów na sekundê), przez co

nie mo¿e byæ wykorzystywany,

gdy potrzebne jest gwa³towne

przyspieszenie.

Do przygotowania kalendarium

wykorzystano materia³y Ÿród³owe:

„Nauka Technika i Wynalazki”

Raymond L. Francis, wyd. AMBER

„Kronika Techniki” - Praca zbiorowa, wyd. WEP PWN

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: