MOŻLIWOŚCI USPRAWNIANIA DZIECI Z MÓZGOWYM
PORAŻENIEM DZIECIĘCYM
Ośrodkowy układ nerwowy dojrzewa około piątego roku życia. Im młodsze
jest dziecko, tym jego układ nerwowy jest bardziej plastyczny i ma większe
możliwości regeneracyjne i kompensacyjne. Wcześnie rozpoczęte leczenie
usprawniające może pomóc w przejęciu zadań uszkodzonej części mózgu przez
inną. Niestety, często dzieci, których rozwój psychomotoryczny jest nieprawidłowy,
trafiają do lekarza po ukończeniu roku, dwóch, a nawet później. W
wielu przypadkach nieprawidłowe wzorce i postawy są już utrwalone, tworzą
się więc wtórne deformacje i upośledzenia. Im później rozpoczyna się leczenie,
tym mniej szans na uzyskanie poprawy.
Indywidualny charakter skutków uszkodzeń mózgu powoduje, iż nie
istnieje jeden uniwersalny schemat postępowania z dzieckiem. Przyjęcie przez
rodziców lub opiekunów określonej metody rehabilitacji wymaga od nich dużej
znajomości potrzeb i możliwości dziecka. Dobra metoda rehabilitacji umożliwia
kompensację, stymulację i korektę jego rozwoju, angażując rodziców w diagnozowanie,
układanie programów, tj. stawianie przed sobą i dzieckiem nowych zadań
obejmujących wszystkie sfery rozwoju (Borkowska 1989b).
W przypadku dzieci z MPD większość metod rehabilitacyjnych dotyczy
rozwoju motorycznego. Do nich należą metody K. i B. Bobathów i V. Vojty.
Metoda K. i B. Bobathów polega na neurorozwojowym leczeniu
usprawniającym. Według twórców tej metody, bodźce dla nieprawidłowej postawy
wypływają przeważnie z ułożenia i ruchów głowy, szyi i obręczy barkowej.
Te części ciała zostały nazwane punktami kluczowymi, ponieważ kontrolują
i wpływają na siłę i nieprawidłowe napięcie mięśni kończyn. Metoda ta
opiera się na dwóch zasadniczych grupach ćwiczeń, wykonywanych poprzez
zmianę położenia punktów kluczowych: ćwiczeniach hamujących nieprawidłowe
odruchy oraz ćwiczeniach ułatwiających wykształcanie prawidłowych odruchów
postawy i sprawnych czynności dowolnych.
Pracę tą metodą rozpoczyna się od oceny wzorca ruchowego dziecka oraz
występowania nieprawidłowych reakcji odruchowych. W metodzie Bobathów
przyjmuje się, iż cała działalność ruchowa polega na odruchach i podczas jej
kształtowania jedne odruchy ustępują miejsca innym. W związku z tym usprawnianie
powinno rozwijać odruchy odpowiednie dla danego etapu fizjologicznego
człowieka oraz hamować odruchy patologiczne przetrwałe. Podczas zajęć
usprawniających dziecko wspierane przez terapeutę samodzielnie wykonuje ruchy.
Usprawnianie ma dostarczać wrażeń poprawnego wykonywania ruchu i postawy.
Jednocześnie metoda ta ma zapobiegać narastaniu spastyczności i atetozy.
Odchodzi się tu od protezowania dzieci oraz operacji.
W omawianej metodzie zasadniczą rolę odgrywają rodzice. Podkreśla się
korzystny wpływ prawidłowych doznań uczuciowych i ruchowych na rozwój
dziecka. Rodzice uczą się wykonywania z dzieckiem ćwiczeń, które kontynuują
w domu. Leczenie dziecka rozpoczyna się już od 3-4 miesiąca życia i trwa 45
minut dziennie. Jak pisze Z. Kułakowska jest to czas niewystarczający, aby
dziecko z MPD zaczęło wykorzystywać ćwiczony ruch w sytuacjach życia codziennego.
Metoda V. Vojty ma na celu ułatwienie rozwoju pionowej postawy i reakcji
równowagi poprzez wyzwalanie wzorców lokomocji odruchowej przez odruchy
pojedynczych mięśni. Stan ruchowy dziecka z MPD traktuje się na równi ze stanem
noworodka. Przyjmuje się, że przyczyną wystąpienia nieprawidłowości jest
zablokowanie rozwoju odruchowego w najwcześniejszym stadium rozwoju.
Technika rehabilitacji polega na stymulacji punktów refleksogennych.
Stąd w czasie zajęć z dzieckiem stosuje się różnego rodzaju uciski i opory i uzyskuje
się w ten sposób odpowiednie ruchy. W technikach metody pojawia się
stabilizacja takich ułożeń dziecka, by podczas ćwiczeń poszczególna kończyna
czy głowa pozostawała wolna, wykonując oczekiwany ruch. Za zakończenie
usprawniania metodą V. Vojty przyjmuje się osiągnięcie przez dziecko stanu, w
którym nastąpi u niego prawidłowe pełzanie i początek prawidłowego raczkowania.
Przewiduje się, iż te osiągnięcia pozwolą na normalne kształtowanie
rozwoju na dalszych etapach.
Metoda ta może być stosowana w warunkach domowych przez matkę
przeszkoloną systemem ambulatoryjnym. Proponuje się ją małym dzieciom już
od pierwszych dni życia, ale również jest przeznaczona dla dzieci starszych i
osób dorosłych. Jednakże w metodzie V. Vojty pomija się uszkodzenie i jego
lokalizację w mózgu, traktując wszystkie dzieci z MPD jak noworodki.
Leczenie jest bierne, poza świadomością, motywacją i czynnością kory
mózgowej. Duży nacisk jest kładziony na usprawnianie ruchowe, pomijając
stronę emocjonalną i psychiczną dziecka. Formy ucisków i oporów stosowane
podczas ćwiczeń są bolesne dla dzieci, co powoduje, iż ich reakcje psychiczne
po zajęciach bywają bardzo silne i długotrwałe. Może stanowić to zagrożenie
dla emocjonalnego rozwoju dziecka.
Jak wynika z charakterystyki przedstawionych metod, usprawnianie jakie
one proponują, dotyczy przede wszystkim rozwoju motorycznego rehabilitowanych
dzieci. Kłopot w tym, iż dzieci z MPD wymagają usprawniania także innych
niż sama motoryka zakresów działania. Uwzględniają to w swoich metodach
A. Petö, G. Doman i J. Baran.
Metoda A. Petö, inaczej nazywana nauczaniem kierowanym, jest przeznaczona
dla dzieci z MPD w wieku przedszkolnym i szkolnym. Metoda ta
łączy usprawnianie lecznicze, psychopedagogiczne i społeczne. Głównym celem
jest osiągnięcie jak największej samodzielności przez dziecko. Ćwiczenia
ruchowe i inne zajęcia połączone są z głośnym mówieniem, liczeniem lub
śpiewaniem, tak więc metoda wykorzystuje proces integracji mowy z ruchem.
Dzieci uczą się w małych grupach utworzonych według kryteriów możliwości
ruchowych i umysłowych.
W metodzie A. Petö podkreśla się, że: niesprawność jest wynikiem
współoddziaływania pomiędzy uszkodzeniem mózgu dziecka a jego środowiskiem;
wyobrażenie i poznanie obrazu własnego ciała przez dziecko jest warunkiem
wytworzenia właściwego stosunku do otoczenia; osoby pracujące z
dziećmi, tzw. przewodnicy, to osoby zdrowe i profesjonalnie przygotowane tak,
aby stanowiły wzór do naśladowania dla dzieci. Charakterystyczną cechą
omawianej metody jest szczebelkowa budowa mebli, spełniających wielofunkcyjne
role w usprawnianiu, np. służą do chwytu, utrzymania pozycji. Liczba mebli
w sali jest ograniczona w celu łatwiejszego opanowania zadań ruchowych
wykonywanych przy ich pomocy. Przywiązuje się dużą wagę do wytworzenia
pojęcia linii środkowej ciała i do koordynacji między wzrokiem a ruchem.
Głównym celem usprawniania jest pobudzenie rozwoju dziecka w zakresie
czynności ruchowych, mowy, uwagi, funkcji poznawczych tak, aby uzyskało
ono możliwość nauki w szkole, a przynajmniej osiągnęło jak najlepsze przystosowanie
do normalnego życia, tzn. samo jadło, ubierało się czy przemieszczało.
Metoda A. Petö nie jest przeznaczona do wykonywania w warunkach domowych,
gdyż dzieci większość czasu z założenia spędzają w grupie, a także w
specjalnie przygotowanych salach. Problemem jest odpowiedni dobór dzieci
tak, aby mogły się wzajemnie stymulować. Trudności sprawia także ułożenie indywidualnego
programu dla każdego dziecka, gdyż musi on obejmować zadania
na cały dzień i być jednocześnie bardzo dokładny i precyzyjny.
G. Doman opracował cały zespół koncepcji stymulacji i nazwał go
„cichą rewolucją". Wśród tych koncepcji wyróżnił wariant przystosowany specjalnie
dla dzieci z MPD. Podstawą jego metody jest profil rozwojowy posiadający
siedem poziomów od rdzenia kręgowego aż do kory mózgowej, z poziomami
odpowiadającymi za wzrok, słuch oraz ośrodki czuciowo-ruchowe
mowy. Porównując poziom dziecka z tym profilem, opracowany zostaje indywidualny
rygorystyczny program dla niego.
W metodzie tej wyróżnia się cztery podstawowe bloki rozwoju dziecka,
które przedstawiają cele usprawniania dziecka. Są to: blok rozwoju fizycznego,
w którym dąży się do doskonałości fizycznej, czyli do jak najlepszego usprawnienia
ruchowego dziecka; blok rozwoju fizjologicznego - dążenie do idealnego
stanu zdrowia dziecka poprzez odpowiednią dietę i dostarczanie tlenu; blok rozwoju
intelektualnego - dążenie do doskonałości intelektualnej poprzez przekazywanie
bitów informacji, wiedzy encyklopedycznej, naukę matematyki i
czytania; blok rozwoju społecznego - przygotowanie do dobrego funkcjonowania
w społeczeństwie, dbałość o poprawny rozwój emocjonalny.
Ćwiczenia odbywają się 18 razy dziennie i trwają po 40 minut. Są one
prowadzone przez rodziców i służące pomocą osoby. Pozytywną stroną tej metody
jest fakt, iż uwzględnia ona stymulację wszystkich narządów zmysłów.
Jednakże leczenie to jest bardzo drogie. Rodzina ponosi wysokie koszty materialne,
jak i czasowe oraz musi podporządkować całokształt organizacji życia
wszystkich członków rodziny rehabilitacji dziecka.
Terapia zabawą J. Baran jest przeznaczona do usprawniania psychoruchowego
dziecka z MPD w wieku od dwóch do sześciu lat. Wiek dwóch lat autorka
poleca jako rozpoczęcie tej terapii, gdyż zwiększa się w tym okresie rozwój
zainteresowań dziecka obrazkami oraz wzmaga się tendencja do naśladowania
czynności. Ponadto w wieku dwóch lat można bezspornie mówić o
opóźnieniu w zakresie funkcji koordynacji wzrokowo-ruchowej, która nie
wynika jedynie z wolniejszego procesu dojrzewania dziecka, jeśli dziecko nie
wykonuje czynności wymagających chwytów precyzyjnych. Jedynym warunkiem
podjęcia terapii zabawowej jest zainteresowanie dziecka otoczeniem i zabawkami.
Terapia zabawowa J. Baran jest formą pracy wyrównawczej. Ma na
celu usprawnienie funkcji percepcyjno-ruchowych i umysłowych w ramach
zwiększenia i ukierunkowywania aktywności zabawowej dziecka. Prowadząc
pracę wyrównawczą należy uwzględnić poziom zainteresowań dziecka i charakter
jego relacji zabawowej z dorosłym. Dorosły ma za zadanie zachęcanie dziecka
do podejmowania wysiłku i nagradzanie tego wysiłku okazywaniem radości i
pieszczoty. Do dorosłego należy także pomoc dziecku, które nie jest w stanie
samo rozwinąć swej aktywności zabawowej ze względu na ograniczenia ruchowe.
W tych przypadkach osoba pracująca z dzieckiem powinna zapoczątkować
ruch ręki dziecka. Wykonywanie porażoną kończyną ruchu sięgania pozwoli
dziecku na podstawie odnoszonych wielokrotnie wrażeń na uzmysłowienie
sobie tego ruchu. Dopiero gdy dorosły wyczuje, że dziecko jest w stanie wykonać
w mniej lub bardziej dokładny sposób ruch spontanicznie, może stwarzać
sytuacje zabawowe skłaniające dziecko do wykonywania tej czynności.
W celu ułatwienia doboru odpowiednich dla danego dziecka zabaw w
aneksie autorka zamieściła ramowe programy usprawniania koordynacji
wzrokowo-ruchowej oraz funkcji myślenia. Oba programy są zbiorem propozycji
zabaw i przykładów pomocy niezbędnych do ich przeprowadzenia. Układ
proponowanych zabaw jest zgodny z naturalnym przebiegiem rozwoju funkcji
koordynacji wzrokowo-ruchowej i myślenia.
Program usprawniania J. Baran ma za zadanie uczulić rodziców na możliwości
zaburzeń u dziecka i jednocześnie wskazać im sposoby jego usprawniania.
Prezentowane opracowanie nie obejmuje natomiast zabaw wyrównawczych
w zakresie usprawniania artykulacji.
Osoby pracujące z dziećmi w wieku przedszkolnym i szkolnym z powodu
braku zadowalających rozwiązań sięgają do programów i metod dostosowanych
do potrzeb dzieci wolniej i nieharmonijnie rozwijających się. Najczęściej wykorzystywane
są: Metoda Ruchu Rozwijającego W. Sherborne, Metoda Dobrego
Startu w opracowaniu M. Bogdanowicz oraz „Wzory i obrazki. Program rozwijający
percepcję wzrokową" M. Frostig i D. Horne.
Metoda Ruchu Rozwijającego W. Sherborne jest metodą niewerbalną,
uaktywniającą język ciała i ruchu. Wywodzi się ze szkoły R. Labana, której założeniem
jest wiązanie ruchu ze słowem, rytmem i muzyką. Główną ideą metody
W. Sherborne jest posługiwanie się ruchem jako narzędziem wspomagania
rozwoju psychoruchowego dziecka i terapii zaburzeń tego rozwoju. Ćwiczenia
oparte są na naturalnych potrzebach dziecka, które mogą być zaspokajane w
kontakcie z dorosłym. Założeniem prezentowanej metody jest rozwijanie przez
ruch świadomości swojego ciała, świadomości przestrzeni i działania w niej,
dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi, nawiązywanie z nimi bliskiego kontaktu
oraz usprawnianie ruchowe. Dzięki ćwiczeniom dziecko poznaje swoją siłę i
możliwości ruchowe, co sprawia, że zaczyna przejawiać większą inicjatywę i
staje się bardziej twórcze.
Zajęcia prowadzone metodą W. Sherborne mogą być organizowane w
formie indywidualnej lub grupowej. Nie jest ograniczony wiek uczestników. W
ćwiczeniach każdemu dziecku towarzyszy partner, którym może być rodzic lub
młodzież chętna do pomocy. Skład grupy jest stały, zajęcia odbywają się systematycznie
- przynajmniej raz w tygodniu; każde zajęcie trwa około jednej
godziny. Zajęcia prowadzi jeden lub dwóch terapeutów.
Metoda W. Sherborne największy wpływ wywiera na sferę emocjonalną i
motoryczną, dzieci uczestnicząc w zajęciach wyrażają wiele pozytywnych
emocji. Równie dobrze metoda ta wpływa na rozwój poznawczy, szczególnie w
zakresie orientacji w schemacie swojego ciała oraz twórczego podejścia do życia.
W toku działania w grupie z innymi dziećmi i osobami dorosłymi ulega poprawie
także rozwój społeczny dziecka.
Metoda Dobrego Startu w opracowaniu M. Bogdanowicz jest zaadoptowaną
do warunków polskich francuską metodą Bon Depart T. Bugneta. Najczęściej
wykorzystuje się ją w usprawnianiu dzieci z dysharmoniami psychomotorycznymi,
a jej celem jest przygotowanie dzieci w wieku przedszkolnym
do nauki pisania i czytania, a także pomoc dzieciom w wieku szkolnym, które
wykazują trudności w czytaniu i pisaniu.
W prezentowanej metodzie istotną rolę pełnią trzy elementy: element
wzrokowy (wzory graficzne), słuchowy (piosenka) i motoryczny (wykonywanie
ruchów w czasie odtwarzania wzorów graficznych zharmonizowanych z rytmem
piosenki). Dlatego też często metodę tę nazywa się metodą wzrokowo-słuchowo-
motoryczną.
Metoda Dobrego Startu jest metodą uzupełniającą inne stosowane metody oddziaływania
pedagogicznego, dlatego powinna być stosowana razem z
zajęciami plastycznymi, ruchowymi, dydaktycznymi, konstrukcyjnymi i umuzykalniającymi.
Ćwiczenia prowadzone tą metodą składają się z trzech grup: ćwiczeń ruchowych,
ruchowo-słuchowych i ruchowo-słuchowo-wzrokowych. Wszystkie
trzy rodzaje ćwiczeń występują na każdych zajęciach, stanowią etapy danego
zajęcia. Ćwiczenia prezentowanej metody prowadzi się zazwyczaj w formie zespołowej.
W pracy z dziećmi z zaburzonym rozwojem psychomotorycznym zespół
nie powinien być większy niż 7-8 dzieci.
Metoda Dobrego Startu oprócz funkcji usprawniających może również
pełnić funkcje diagnostyczne. Pozwala orientacyjnie określić, które funkcje nie
osiągnęły pożądanego poziomu sprawności, a tym samym pozwala podjąć szybkie
działania korygujące rozwój dziecka. Metoda ta jest także bardzo użyteczna
w kształtowaniu sfery pozaintelektualnej - pobudza motywację, kształci krytycyzm,
rozwija dojrzałość społeczną, może też mieć walor psychoterapeutyczny.
Żadna metoda nie zapewnia dziecku z MPD całkowitego wyleczenia. Zakres
poprawy zależy bowiem od stopnia i rodzaju uszkodzenia mózgu. Jednak
najlepsze rezultaty osiągane są wtedy, gdy usprawnianie jest rozpoczęte
wcześnie, prowadzone systematycznie i dostosowane do potrzeb i możliwości
dziecka. Bardzo ważne jest aby metoda usprawniania uwzględniała wszystkie
sfery rozwoju dziecka – zarówno fizyczną, jak i psychiczną. Należy pamiętać,
że poprawa możliwości ruchowych dziecka odgrywa istotną rolę w procesie
zdobywania przez dziecko wiedzy o swoim ciele i otaczającej przestrzeni. Odpowiedni
poziom orientacji przestrzennej pozwala dziecku radzić sobie z tym,
co je otacza, a także przygotowuje je do trudnej drogi edukacji. Dlatego też starając
się jak najlepiej usprawnić dziecko fizycznie, należy pamiętać, aby równocześnie
dbać o jego rozwój umysłowy i emocjonalny.
Bibliografia
1. Baran J. (1987): terapia zabawą, czyli usprawnianie psychoruchowe
dziecka z zespołem mózgowego porażenia dziecięcego. Centralny
Ośrodek Metodyczny Poradnictwa Wychowawczo – Zawodowego M.O.i
W., Warszawa.
2. Bogdanowicz M., Kisiel B., (1994): Metoda Weroniki Sherborne w terapii
i wspomaganiu rozwoju dziecka. WSiP, Warszawa.
3. Borkowska M. (red.) (1989b): Rozwój metod i znaczenie wczesnego
usprawniania dziecka z zaburzeniami psychoruchowymi. Wyd. Dolnośląskie
Fundacji „Pomoc dzieciom”, Wrocław.
4. Doman G. (1996): Jak postępować z dzieckiem z uszkodzeniem mózgu.
Wyd. PROTEST, Poznań.
5. Kułakowska Z. (1995): Rehabilitacja neurologiczna dziecka z uszkodzonym
układem nerwowym. W: ABC rehabilitacji 3. Mózgowe porażenie
dziecięce c.d., Wyd. Dolnośląskie Fundacji „Pomoc dzieciom”, Wrocław.
maryla20