PISOWNIA POLSKA
I. INFORMACJE WSTĘPNE
II. OZNACZANIE SAMOGŁOSEK
III. OZNACZANIE SPÓŁGŁOSEK
IV. WIELKIE I MAŁE LITERY
V. PISOWNIA ŁĄCZNA LUB ROZDZIELNA
VI. UŻYCIE ŁĄCZNIKA
VII. DZIELENIE WYRAZÓW
VIII. PISOWNIA SKRÓTÓW I SKRÓTOWCÓW
IX. PISOWNIA NAZW WŁASNYCH
X. TRANSLITERACJA I TRANSKRYPCJA SŁOWIAŃSKICH ALFABETÓW CYRYLICKICH
Język jest najbardziej uniwersalnym i najsprawniejszym sposobem porozumiewania się między ludźmi. Zapisanie tekstu mówionego stwarza możliwość komunikowania się ludzi oddalonych od siebie w czasie i przestrzeni.
Żaden język naturalny nie opiera zapisu wyrazów na pisowni w pełni fonetycznej. Rozbieżności między mową a pismem w różnych językach wynikają z różnorodnych uwarunkowań. W języku polskim, który przejął znaki alfabetu łacińskiego, ważną przyczyną rozbieżności jest brak w tym alfabecie graficznych odpowiedników dla niektórych głosek, co powoduje konieczność tworzenia dwu- i trójznaków oraz wprowadzania znaków diakrytycznych. Mimo to owe różnice między mową a pismem nie są w polszczyźnie aż tak wielkie, jak choćby w języku angielskim, francuskim czy niemieckim; są one po prostu wynikiem zmian zachodzących w wymowie w ciągu wieków.
Ortografia polska w pewnej tylko części opiera się na wymowie. Pisownia wielu wyrazów ma swe uzasadnienie bądź w morfologii, bądź w tradycji pisanej języka, z kolei zapis innych wyrazów jest wynikiem konwencji.
1. PODSTAWOWE ZASADY PISOWNI POLSKIEJ
1.1. Zasada fonetyczna
1.2. Zasada morfologiczna
1.3. Zasada historyczna
1.4. Zasada konwencjonalna
[1] 1.1. Zasada fonetyczna
Polega ona na całkowitej i stałej odpowiedniości między głoską a literą: każdej głosce odpowiada zawsze ten sam znak graficzny. W ten sposób piszemy znaczną część wyrazów języka polskiego, np.
agrafka, alfabet, baton, beka, co, cyklamen, dla, dom, dysk, flet, ganek, geneza, jajko, kula, lot, metal, mowa, nabytek, noga, oko, pewny, rygor, sam, sarna, sen, sodowa, tama, tatar, ten, woda, woźny, zaryglować, znak.
[2] 1.2. Zasada morfologiczna
Pisownia zgodna z tą zasadą pozwala na zachowanie poczucia tożsamości cząstek morfologicznych wyrazów, mimo że w wymowie — w wyniku upodobnień i uproszczeń artykulacyjnych — ulega ona zatarciu.
Porównajmy takie procesy fonetyczne, jak:
a) ubezdźwięcznienie wymowy spółgłosek w wygłosie
Pisownia wyrazów typu: bez, brud, mag, próg, wymawianych odpowiednio: [bes, brut, mak, pruk]* pozwala na zachowanie związku morfologiczno-znaczeniowego z innymi formami fleksyjnymi tych wyrazów lub z wyrazami pokrewnymi. Gdyby zastosować tu zasadę fonetyczną, związek ów uległby zatarciu:
[bes] — bzu, bzem, bzowy
[brut] — brudu, brudem, brudny
[mak] — maga, magiem, magiczny
[pruk] — progu, progiem, progowy.
b) upodobnienia grup spółgłoskowych na granicy rdzenia i przyrostka
Pisownia wyrazów typu gwiazd-ka, łyż-ka, proś-ba, wymawianych odpowiednio: [gwiastka, łyszka, proźba], zachowuje wspomniane wyżej związki formalno-znaczeniowe:
[gwiastka] — gwiazdek, gwiazdy, gwiazdor
[łyszka] — łyżek, łyżeczka, łyżeczkowanie
[proźba] — prosić, proś.
c) upodobnienia grup spółgłosek na granicy rdzenia i przedrostka
Pisownia przedrostków bez-, roz-, od-, nad-, pod-, przed-, w- nie uwzględnia różnic wymowy; przedrostki te zawsze piszemy w wymienionej niżej postaci:
bezużyteczny, bezwzględny, ale też: bezpieczny [bespjeczny], bezstronny [besstronny];
rozłożysty, rozwarty, ale też: rozparty [rosparty], rozpuszczony [rospuszczony];
odbudowa, odgarnąć, ale też: odpisać [otpisać], odsypać [otsypać];
nadgryziony, nadwyżka, ale też: nadchodzi [natchodźi], nadpłata [natpłata];
podniebny, podwodny, ale też: podczernić [potczerńić], podskórny [potskurny];
przedramię, przedwiośnie, ale też: przedpokój [pszetpokuj], przedstawienie [pszetstawjeńe];
wbić, wgnieciony, ale też: wkopać [fkopać], wsypać [fsypać].
Czasem jednak zasada morfologiczna ustępuje miejsca zasadzie fonetycznej: przedrostek wez- ma dwojaką pisownię (wezgłowie, wezbrany oraz wesprzeć, westchnienie), a przedrostek z- nawet trojaką — zgodną z wymową pisownię jako s-, ś- oraz z- (splątać, spłacić, ściec, ścienieć, zrumienić, zrymować).
* W nawiasy kwadratowe ujęto zapisy wymowy.
[3] 1.3. Zasada historyczna
Ma ona niewielki zasięg. Ogranicza się do odróżniania rz i ż, u i ó, ch i h, którego uzasadnienie znaleźć można tylko częściowo we współczesnym poczuciu językowym — pisownia tych znaków opiera się przede wszystkim na historycznych procesach rozwoju języka. Dotyczy to na przykład pisowni takich wyrazów, jak: chór, chrzest, córka, dużo, góra, harcerz, higiena, historia, jarzmo, każdy, król, krzyż, który, mżawka, rzeczywistość, rzeka, skóra, wyżyna, żmija, żona, żyzny.
[4] 1.4. Zasada konwencjonalna
Odnosimy ją do rozstrzygnięć ortograficznych nieznajdujących oparcia ani w wymowie, ani w budowie morfologicznej wyrazów, ani też w ich historycznym pochodzeniu. Na przykład przepisy odnoszące się do stosowania wielkiej litery na początku niektórych wyrazów, pisania partykuły nie łącznie (z rzeczownikami, przymiotnikami, przysłówkami odprzymiotnikowymi) lub rozdzielnie (z czasownikami) oparte są wyłącznie na konwencji. Na tej zasadzie oparto też pisownię wyrażeń przyimkowych (rozdzielną: bez reszty, do siego roku, na co dzień i łączną: naokoło, nawzajem, powoli, zamiast), przyimków złożonych, skrótów i skrótowców.
2. SAMOGŁOSKI USTNE
3. SAMOGŁOSKA NOSOWA ą
4. SAMOGŁOSKA NOSOWA ę
5. PISOWNIA POŁĄCZEŃ LITEROWYCH o, e + SPÓŁGŁOSKA NOSOWA
6. PISOWNIA GRUP SPÓŁGŁOSKOWYCH ns, rs, nz
7. ZASADY UŻYCIA LITER i, j
Oznaczanie samogłosek ustnych opiera się na zasadzie fonetycznej. Dla większości samogłosek: a, e, o, i, y jest to zasada współczesna, dla u — zasada historyczna.
Głoska u ma we współczesnej ortografii polskiej dwa znaki: ó oraz u.
2.1. Zakres użycia litery ó:
2.2. Zakres użycia litery u:
[5] 2.1. Zakres użycia litery ó:
a) jeśli wymienia się w formach fleksyjnych lub pokrewnych z samogłoską o lub e, np.
dróżka — droga, lód — lodem, móc — mogę, brzózka — brzezina, pióro — pierze;
b) w rdzeniach czasowników w formach jednokrotnych w opozycji do wielokrotnych, w których wymienia się z głoską a, np.
mówić — mawiać, skrócić — skracać, wrócić — wracać;
c) w cząstce -ów występującej jako końcówka lub część przyrostka:
— w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego, np. panów, stołów, zeszytów;
— w przyrostkach -ów, -ówna, -ówka, np. Głogów, Kraków, Cząstkówna, Kucówna, Wojasówna, biodrówka, kartkówka, kreskówka;
d) w niewielu wyrazach na początku, np.
ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówdzie;
e) w pewnej liczbie wyrazów, w których nie zachodzi wymiana na o lub e, a których pisownia ma uzasadnienie historyczne, np. mózg, ogólny, równanie, stróż, źródło.
...
upioromik