Zasady nauczania
Pojęcie zasad nauczania
Zasady kształcenia to najbardziej kontrowersyjna dziedzina dydaktyki, głównie z powodu rozbieżności w rozumieniu słowa „zasada” :
1) Zasada jako twierdzenie oparte na prawie naukowym, rządzącym jakimiś procesami
2) Zasada jako norma postępowania uznanego za obowiązujące
3) Zasada jako teza wywiedziona z jakieś doktryny
4) Zasady nauczania to normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajamiać uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności poznawcze, wpajać im naukowy pogląd na świat oraz wdrażać do samokształcenia. Tak rozumiane zasady nauczania służą realizacji ogólnych celów kształcenia i obowiązują w pracy szkół różnych typów i szczebli oraz w zakresie różnych przedmiotów nauczania.
5) - zasada poglądowości
6) - zasada przystępności w nauczaniu
7) - zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się
8) - zasada systematyczności
9) - zasada trwałości wiedzy uczniów
10) - zasada operatywności wiedzy uczniów
11) - zasada wiązania teorii z praktyką
Geneza zasad nauczania
Zasady nauczania ustalane są na podstawie analizy procesu nauczania-uczenia się, w wyniku której wykrywa się prawidłowości dotyczące określonych zjawisk dydaktycznych i ukazujące wzajemne, obiektywne zależności między podstawowymi składnikami owego procesu- są nimi: uczeń, nauczyciel oraz materiał nauczania.
n Pedagodzy, którzy zdają sobie sprawę z tego, że wyniki uzyskiwane przez ucznia są zależne od stopnia jego aktywności umysłowej dostrzegają sens zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się.
n Pedagodzy, którzy uświadamiają sobie fakt, że utrwalenie reakcji wywołanej przez dany bodziec zależy od częstotliwości skojarzeń łączących ją z tym bodźcem, uświadamiają sobie równocześnie sens zasady trwałości zdobywanej wiedzy.
n Dostrzeganie konieczności wdrożenia uczniów do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania różnych problemów teoretycznych i praktycznych, wiąże się z przestrzeganiem zasady operatywności wiedzy oraz zasady wiązania teorii z praktyką... itp.
Ciekawostka
Wschodnioniemiecki pedagog- Helmut Klein opowiada się za włączeniem do listy zasad – zasady intensywnego, socjalistycznego kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży, zasady kierowniczej roli nauczyciela, zasady kolektywnej pracy nauczycieli i uczniów itd.
Tego typu postulaty , nawiązujące do celów kształcenia lub społecznych i innych zadań wychowania są nadrzędne wobec zasad nauczania, dlatego nie zostały one ogólnymi zasadami nauczania-uczenia się.
Zasada poglądowości
- usunięcie z procesu nauczania-uczenia się wszelakiego werbalizmu
- stosowana tak w podającym jak i w poszukującym toku nauczania- uczenia się
- uwzględnienie w formach jej realizacji wielu czynników
- nauczyciel realizuje ją stopniowo:
-> operacje na konkretnych przedmiotach
-> operacje zinterioryzowane oparte na rysunkach
-> operacje z użyciem symboli i znaków
- reguły zasady poglądowości:
1) bezpośrednie poznawanie rzeczywistości jako punkt wyjścia pracy dydaktycznej z uczniem
2) umiejętne kierowanie działalnością poznawczą ucznia
Zasada przystępności w nauczaniu (stopniowania trudności)
Przy doborze materiału nauczania nauczyciel musi brać pod uwagę jego przystępność dla uczniów i dostosować metody nauczania do ich poziomu.
Reguły sformułowane przez Komeńskiego
n W nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia bliskie, do tego, co dalsze
np. nauka historii kraju ojczystego, później powszechnej
n W nauczaniu należy przechodzić od tego, co dla uczniów łatwiejsze, do tego, co trudniejsze
Stawianie uczniom wymagań, którym nie mogą sprostać, zniechęca ich do pracy i niszczy motywację. Wymagania zbyt niskie nie mobilizują. Stopniowanie trudności zadań sprawia, że uczniowie pracują optymalnie, zbliżając się do granicy swoich możliwości.
n W nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest uczniom znane, do tego, co nowe i nie znane
By poprawnie realizować tą regułę nauczyciel musi dokładnie poznać wiedzę wyjściową ucznia.
n Zasada współczesna: w procesie nauczania należy uwzględnić różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów
Brak indywidualizacji wywiera niekorzystny wpływ nie tylko na uczniów słabych, ale i na uczniów zdolnych.
Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się
Właściwa realizacja tej zasady zależy od tego, jaką rolę wyznacza się nauczycielowi w pracy dydaktyczno-wychowawczej
Szkoła tradycyjna w kontekście zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się
Nauczyciel- centralna postać
Uczeń- nauka pamięciowa, brak aktywnego udziału w lekcji
Rezultat- brak warunków sprzyjających przestrzeganiu omawianej zasady.
Szkoła progresywistyczna w kontekście zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się
Nauczyciel- maksymalne ograniczenie aktywności nauczyciela
Uczeń- samodzielne wykonywanie wszelkich zadań, planów, projektów przez uczniów
Rezultat- pozbawienie nauczyciela funkcji kierowniczej, co prowadzi do utrudnienia realizacji omawianej zasady.
Wniosek
Ani herbartyzm, ani progresywizm nie stwarzał warunków sprzyjających właściwej realizacji zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się. Pierwszy z tych systemów pozbawiał uczniów inicjatywy, narzucał im gotowe wzory, podane przez nauczyciela, hamując jednocześnie ich aktywność i samodzielność pracy. Drugi natomiast zapewniał uczniom wiele swobody i samodzielności pod względem doboru i opracowywania zagadnień, ale jednocześnie usuwał ich poza zasięg umiejętnego kierownictwa, zmuszał do częstego uczenia się metodą prób i błędów, co utrudniało opanowanie wiedzy.
Współczesny system dydaktyczny stwarza korzystne warunki do realizacji omawianej zasady. Uznaje konieczność aktywnego i świadomego udziału uczniów w uczeniu się, jednocześnie kładąc nacisk na ukierunkowanie tej aktywności oraz wykorzystanie jej do urzeczywistnienia zawartych w programach celów i zadań kształcenia. Właściwy użytek aktywności może zapewnić tylko nauczyciel kierujący działalnością poznawczą uczniów, przy czym powinna być ona samodzielna i nowa dla uczniów, organizowana świadomie i celowo.
Reguły wynikające z zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się
n Nauczyciel powinien starać się poznać indywidualne zainteresowania uczniów i rozwijać je w taki sposób, aby coraz bardziej uwzględniały obiektywne potrzeby społeczeństwa
n Nauczyciel powinien stawiać uczniów w sytuacjach wymagających dostrzegania i wyjaśniania niezgodności między obserwowanymi faktami a posiadaną wiedzą
n Nauczyciel powinien stwarzać warunki sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych form pracy
Zasada systematyczności
- zapewnia płynny przebieg procesu nauczania-uczenia się
- reguły zasady systematyczności:
1) określenie stanu wiedzy wyjściowej uczniów i bazowanie na niej przy wprowadzaniu nowego materiału
2) ustalenie „merytorycznego środka ciężkości” dla każdej lekcji
3) racjonalna organizacja lekcji, podział tematu na punkty i podpunkty i omawianie ich przez nauczyciela
4) streszczenia i syntetyzujące powtórzenia
5) zwracanie uwagi na sposób wyrażania myśli przez uczniów
6) wdrażanie uczniów do samodzielnej pracy od najmłodszych lat
Zasada trwałości wiedzy uczniów
Proces trwałego przyswajania wiedzy jest złożony, ponieważ „zapamiętywanie i reprodukcja zależą nie tylko od tego materiału, ale i od stosunku osobnika do tego materiału”. Na stosunek ten ma wpływ wiele czynników, np. zainteresowanie i znaczenie tego materiału dla ucznia.
Reguły dydaktyczne dotyczące realizacji zasady trwałości wiedzy uczniów
n Przygotowując uczniów do zaznajomienia się z nowym materiałem nauczania, musimy odpowiednio ukierunkować ich zainteresowania i wytworzyć pozytywne motywy uczenia się.
n Zaznajamianie dzieci i młodzieży z nowymi treściami powinno być tak przygotowane pod względem organizacyjnym i dydaktycznym, aby uczniowie brali w tym procesie jak najbardziej aktywny udział.
Reguły dotyczące liczby i częstotliwości ćwiczeń
n Ćwiczenia mające na celu utrwalenie przerobionego uprzednio materiału można stosować dopiero po sprawdzeniu, czy wszyscy uczniowie dobrze zrozumieli ów materiał.
n Częstotliwość powtórzeń powinna być zgodna z przebiegiem krzywej zapominania.
Liczba powtórzeń stopniowo maleje, ale nie zanika całkowicie.
n Ważną formą utrwalania jest systematyzowanie wiadomości połączone z samodzielnym ich odtwarzaniem przez uczniów.
Podsumowanie
n Nauczyciel powinien wdrażać uczniów do teoretycznej i empirycznej weryfikacji omawianych treści, gdyż sprzyja to ich opanowaniu.
n Trwałość informacji nabywanych w formie układów logicznych jest większa niż trwałość wiadomości mało spoistych.
n Kontrola wyników nauczania połączona z oceną, wpływa korzystnie na trwałość wiedzy ucznia.
Zasada operatywności wiedzy uczniów
Polega ona na stwarzaniu sytuacji wymagających od uczniów nie tylko przyswajania i odtwarzania wiadomości i umiejętności zalecanych przez program, ale też posługiwania się nimi w pracy szkolnej i pozaszkolnej.
Uczniowie powinni zarazem wykorzystywać zdobytą wiedzę w sposób planowany i świadomy, a to wymaga od nich możliwie pełnej samodzielności myślenia i działania. Poszukując na przykład pomysłu rozwiązania jakiegoś problemu, zdobywają nowe wiadomości i umiejętności, dzięki którym uczą się „nie dla szkoły, lecz dla życia”. W wyniku tego uczenia opanowują wiedzę, którą w przeciwieństwie do wiedzy „biernej” nazywamy wiedzą operatywną.
Reguły wynikające z operatywności wiedzy uczniów
Są to reguły akcentujące potrzebę wdrażania dzieci i młodzieży do dostrzegania, formułowania i samodzielnego rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych. Dzięki właściwej realizacji tych reguł uczniowie poddają analizie problem, z którym się zetknęli, formułują hipotezy, opracowują plan działania oraz sprawdzają i oceniają uzyskane rezultaty- jest to tzw. nauczanie problemowe.
Zasada wiązania teorii z praktyką
- służy do racjonalnego posługiwania się wiedzą teoretyczną w sytuacjach praktycznych
- do form jej realizacji należy łączenie teorii z praktyką i traktowanie tego związku jako źródła wiedzy o świecie, kryterium prawdziwości tej wiedzy oraz jako zespół działań historyczno-społecznych, jednostkowych i zbiorowych pozwalających człowiekowi świadomie przekształcać rzeczywistość
- na jej realizację mają wpływ czynności poznawcze uczniów
TREŚCI NAUCZANIA
W KSZTAŁTOWANIU ZMIAN W WIADOMOŚCIACH, UMIEJĘTNOŚCIACH I NAWYKACH
Tradycyjne i współczesne teorie doboru treści kształcenia
Materializm dydaktyczny (encyklopedyzm)
Zwolennicy materializmu dydaktycznego:
J.A.Komeński-próby stworzenia podręcznika zawierającego wszystkie konieczne wiadomości dla ucznia
J.Milton-napisał “Traktat o wychowaniu”, opisujący program nauczania:
-nauka od 12 do 21 roku życia
-przedmioty j.ojczysty, 5 języków obcych, historia bibilijna, historia Kościoła, prawo, astronomia, historia naturalna, historia powszechna, architektura, nawigacja, medycyna, etyka, polityka, retoryka, logika
J.B.Basedow-zawężenie kręgu odbiorców swojego podręcznika “Elementarz dla młodzieży z lepszych stanów i jej przyjaciół”
Głównym celem szkoły według materializmu dydaktycznego jest przekazanie uczniom jak największej wiedzy z jak największej ilości dziedzin nauki.
Wady encyklopedyzmu:
faworyzowanie jednej dyscypliny przez autora danego programu
wielość i różnorodność programów nauczania obejmujących obszerny materiał
pośpieszna i powierzchowna praca nauczyciela, często wychodząca poza zajęcia obowiązkowe
wiedza przyswojona fragmentarycznie, pamięciowo-> mało efektów, praca w domu
Formalizm dydaktyczny
Pod koniec XVIII w, twórca-E.Schmid
Przeciwieństwo encyklopedyzmu
Założenia:
treść teorii kształcenia jest tylko środkiem służącym do rozwijania zdolności i zainteresowań uczniów
celem pracy szkoły jest pogłębianie tych zainteresowań
podstawowym kryterium doboru przedmiotów w nauce powinna być ich wartość kształcąca
Podstawa teoretyczna-transfer dodatni-przeświadczenie o przenoszeniu się wprawy, przenoszenie się skutków jednego procesu uczenia się na inny.
Zwolennicy formalizmu dydaktycznego: Heraklit, Cycero, I. Kant, J. H. Pestalozzi
Zaleta: potrzeba rozwijania zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów: uwagi, pamięci, wyobraźni
Wada: w programach nauczania eksponowano głównie przedmioty instrumentalne (języki, matematykę)
Utylitaryzm dydaktyczny
Powstanie tej teorii przypada na XIX-XXw.: USA - J. Dewey, Europa - G. Kerschensteiner
J. Dewey: pojmował kształcenie jako ciągłą “rekonstrukcję doświadczenia”; stwierdził, że proces i cel wykształcenia są tym samym
Założenia podstawowe:
głównym czynnikiem we współpracy przedmiotów szkolnych jest indywidualna i społeczna aktywność ucznia
dobór treści należy koncentrować na zajęciach typu ekspresyjnego i konstrukcyjnego
postęp w pracy pedagogicznej polega na wyzwalaniu w uczniu nowych zachowań i nastawień związanych z dotychczasowym doświadczeniem
podstawowym kryterium doboru treści kształcenia jest rekonstrukcja społecznych dokonań ludzkości
zajęcia praktyczne są czynnikami aktywizującymi myślenie i działanie uczniów
Szczegółowe zasady budowania programów nauczania:
zasada problemowego podejścia do treści kształcenia-potrzeba grupowania treści w układy interdyscyplinarne i jednocześnie takie, których realizacja wymaga od uczniów pracy zespołowej
zasada kształtowania umiejętności praktycznych w toku rozwiązywania określonych problemów
zasada łączenia pracy z zabawą
zasada aktywizowania uczniów-podkreślająca samodzielne zdobywanie przez nich wiadomości i umiejętności
zasada włączania dzieci i młodzieży w nurt środowiska lokalnego, którego są kładnikiem-np. poprzez wycieczki do muzeów i zakładów pracy, udział w podejmowanych przez dorosłych pracach społecznych
Teoria problemowo-kompleksowa
Twórca-B. Suchodolski
Główna teza: wykształcenie ogólne musi być składnikiem wykształcenia zawodowego, ale jest ono podstawą pozazawodowego życia
Szkoła ogólnokształcąca powinna ułatwiać przyswajanie rzeczywistości, nie powinna przygotowywać specjalistów
Dobór treści: technika, socjologia, ekonomia, sztuka
Układ treści: jednolity w szkołach podstawowych, zróżnicowany w szkołach ponadpodstawowych
Zbudowanie układu problemowo-kompleksowego-> nie uczenie odrębnie przedmiotów, ale tworzenie problemów, których rozwiązanie wymaga posługiwania się wiedzą z różnych przedmiotów.
Strukturalizm
Twórcą jest Kazimierz Sośnicki, który próbował poprzez tę koncepcję rozwiązać problem przeładowania programów nauczania.
należy włączać do programów najważniejsze treści, czyli trwały dorobek danej nauki, które jednocześnie nawiązują do jej źródel historycznych i najwnowszych osiągnięć
należy budować programy odwierciedlające system wiedzy zarówno poszczególnych dyscyplin, jak i całkoształtu nauk
poznanie rzeczywistości realnej
Zasady pomocne w budowaniu programów:
strukturalności
nowoczesności
kultury logicznej
życiowości
łączenia teorii z praktyką
Podział treści przedmiotu:
elementy podstawowe: trwała wartość naukowa i kształcąca
elementy wtórne: niekoniecznie potrzebne uczniom szkoły ogólnokształcącej
Egzemplaryzm
Twórca-H. Scheuerl (koniec lat 50. XXw.)
Cel: redukcja materiału nauczania przy jednoczesnym niezubożeniu obrazu świata w świadomości uczniów.
2 metody:
nauczanie paradygmatyczne: uczeń poznaje “punkty węzłowe”, informacje konieczne aby sam sobie wytworzył obraz danego zagadnienia
zasada wyspowości (egzemplaryczny układ treści) zamiast przekazywać wiedzę w sposób ciągły, należy operować “egzemplarzami tematycznymi”-każdy egzemplarz jest reprezentatywny dla danego tematu
Materializm funkcjonalny
Twórcą jest W.Okoń
Główne założenie:
Integralny związek poznania z działaniem-zapewnienie uczniom wiedzy i jednocześnie umiejętności posługiwania się nią w procesie przekształcania rzeczywistości
Podstawowym kryterium doboru i układu treści są względy światopoglądowe
Nauka poszczególnych przedmiotów powinna zawierać ich “idee przewodnie”
Umożliwienie uczniom wykorzystania zdobytej wiedzy w szkole do przekształcania fragmentów rzeczywistości przyrodniczej, społecznej, kulturalnej i technicznej
Programowanie dydaktyczne
Zasady budowania tekstów programowanych:
jasne określenie celów tekstu programowanego, w kategoriach czynności i wyników
materiał nauczania, który ma być zaprogramowany, należy podzielić na powiązane ze sobą czynności i wyniki
wszystkie czynności typu “odpowiedź” powinny mieć charakter odwracalny-dostępne obserwacji z zewnątrz
Skojarzenia powinny mieć charakter odwracalny
materiał nauczania należy utrwalać w różnorodny sposób
stsowanie do właściwości tematów-> dedukcyjny lub indukcyjny tok prezentacji materiału
z materiału należy wyodrębnić najważniejsze kwestie, wybrać przykłady i umożliwić uczniom podawanie własnych (przy kontroli)
każdy nowy termin, zasadę, prawo itd. należy eksponować w różnych kontekstach, aby uczniowie zrozumieli to i przyswoili
Wnioski
Programy nauczania powinny zawierać materiał uwzględniający potrzeby społeczne, indywidualne potrzeby uczniów, eksponować treści podstawowe i nowoczesne o walorach wychowawczych i poznawczych
Należy zachować zasadę systematyczności i uwględnić możliwość kompleksowo-problemowej, a nawet egzemplarycznej realizacji tematów
Materiał programów nauczania powinien być dostosowany do zainteresowań i zdolności uczniów-indywidualizowanie pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczycieli
Treści nauczania przedmiotów pokrewnych powinny być ze sobą skorelowane w obrębie poszczególnych działow i pojedynczych tematów
...
man1957