TADEUSZ MIŁKOWSKI, PAWEŁ MACHCEWICZ HISTORIA HISZPANII WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO Okładkę i wyklejkę projektował JACEK SIKORSKI Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych 22G Redaktor Wydawnictwa RYSZARD SZLAGOR Redaktor techniczny RYSZARD ULANECKI Mapy wykonał MICHAŁ CHWISZCZUK Copyright by Zaklad Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wroclaw 1998 Wydanie pierwsze ISBN 83-04-04403-X Printed in Poland WSTĘP NAPISANA dla wydawnictwa Ossolineum Historia Hiszpanii jest drugim w polskiej historiografii całościowym opracowaniem dziejów tego kraju. Pierwsze ukazało się 150 lat temu (Tadeusz Dziekoński, 1852/53). Polska, podobnie jak Hiszpania leżąca na kresach Europy, w XVI w. stała się jedną z największych europejskich potęg, w tym samym czasie Hiszpania stworzyła pierwsze imperium światowe. W ciągu następnych wieków oba państwa przeistoczyły się w zacofane, peryferyjne kraje Europy. Joachim Lelewel, po raz pierwszy w dziejach światowej historiografii podejmując badania porównawcze, dokonał analizy podobieństw rozwoju i upadku naszych dwóch narodów (1831). Ze względu na nowość i oryginalność ujęcia jego Paralela historyczna zyskała popularność w Europie i została przetłumaczona na kilka języków. Lelewel jednak zbyt słabo znał historię Hiszpanii, aby jego tezy odnoszące się do tego tak bliskiego, lecz odmiennego od Polski kraju były trafne. Zajmijmy się jednak podstawowymi kwestiami spornymi dotyczącymi historii samej Hiszpanii. Tak się składa, że są to te same problemy, które odróżniają historię Polski i Hiszpanii. Czy można mówić o historii jednej Hiszpanii, czy raczej o dziejach wielu Hiszpanii? Kiedy powstała Hiszpania? Najwięksi historycy hiszpańscy mieli w tych kwestiach odmienne zdania. Americo Castro uważał, że Hiszpania narodziła się dopiero po zakończeniu rekonkwisty, a co najwyżej rok tysięczny (koniec dominacji muzułmańskiej) jest jej początkiem. Claudio Sanchez Albornoz był przekonany, że punktem wyjścia historii Hiszpanii był podbój Półwyspu Iberyjskiego przez Rzym. Francuski historyk Bartolome Bennassar redagując Historię Hiszpanów uznał, że zaczyna sirfona w okresie wizygockim. W moim przekcflaniu na Półwyspie Iberyjskim, scalonym terytorialnie po raz pierwszy przez Rzym, uformowała się w ciągu kilkuset lat cywilizacja ściśle związana z metropolią. Wizygoci podjęli na nowo próbę zjednoczenia Półwyspu Iberyjskiego, którą zakończyli (wypierając Bizancjum z południa) na niecałe sto lat przed muzułmańską inwazją. W odróżnieniu od Hiszpanii Rzymskiej państwo Wizygotów było ograniczone tylko do Półwyspu Iberyjskiego (poza skrawkiem terytorium na południu Francji). Jego mieszkańcy wyznawali tę samą religię, posługiwali się powszechnie zrozumiałą zwulgaryzowaną formą łaciny i podlegali temu samemu prawu (wprowadzonemu, co prawda, dopiero na pół wieku przed upadkiem wizygockiego państwa). Na pozostałych obszarach zachodniej Europy podobne uwarunkowania do- prowadziły do powstania zjednoczonych (przynajmniej kulturowo i językowo) narodów. Islamski podbój położył kres temu procesowi na Półwyspie Iberyjskim. Zdaniem współczesnych hiszpańskich nacjonalistów była to pierwsza z przyczyn tego, że Hiszpania pozostała niedokończona („inacabada"). W chrześcijańskich państewkach, które prowadziły wojnę z muzułmana- mi, ukształtowały się odmienne języki, zwyczaje, prawa. Odcięte od siebie przez prawie 400 lat społeczności chrześcijańskie (nawet sąsiadujące doliny pirenejskie, aż do XI w., mogły utrzymawać kontakty tylko poprzez Francję) znalazły się pod wpływem francuskim lub ludów zamieszkujących niedo- stępne górskie tereny, na których się schronili. Były to ludy, które nie uległy ani Rzymianom, ani Wizygotom i przyjęły bardzo późno chrześcijaństwo (Asturowie, Kantabrowie, Baskowie). W XI w. zaczęto w Prowansji określać chrześcijańskiego mieszkańca Półwyspu Iberyjskiego mianem „espanol" (czyli Hiszpan). Nazwa ta nie była używana przez tych, do których się odnosiła, nazywali oni siebie Aragończykami, Kastylijczykami, Asturyj-czykami itd., a gdy podejmowali wspólne działania, mówili „my chrześcijanie". Wraz z postępami rekonkwisty niektóre różnice zaczęły się zacierać przede wszystkim dzięki ekspansji języka kastylijskiego, który wyparł ara- goński, asturyjski i mozarabski. Jednak języki galicyjski i kataloński nie tylko przetrwały, lecz rozprzestrzeniły się na nowe obszary (Portugalia, Walencja). Władcy chrześcijańskich państw próbowali je kilkakrotnie zjed- noczyć w ramach różnych konfiguracji, co udało się dopiero Izabeli i Fer- dynandowi. Poza unią pozostała jeszcze Portugalia, która skończyła rekon- kwistę na 200 lat przed Kastylią i jej rozwój od tego momentu przebiegał w odmienny sposób niż Kastylii. Gdy w 1580 r. i Portugalia znalazła się pod panowaniem Filipa II wydawało się, że proces unifikacji Półwyspu Iberyj- skiego uległ zakończeniu. W momencie największego kryzysu imperium hiszpańskiego (1640) Portugalczycy postanowili wykorzystać sytuację i odzyskali niepodległość. Podobne działania podjęte przez Katalończyków zakończyły się niepowodzeniem. Wojna o koronę hiszpańską pomiędzy Burbonami i austriackimi Habsburgami podzieliła ponownie Hiszpanię. Katalonia, Aragonia i Walencja, z wielu powodów niechętne francuskiej dynastii, poparły stronę, która przegrała i w ramach represji zostały pozbawione własnych praw. W wojnie o niepodległość przeciwko armiom Napoleona walczyli miesz- kańcy wszystkich regionów Hiszpanii. Wydawało się, że to doświadczenie scementuje kraj. Jednak centralizacyjna polityka liberałów doprowadziła w XIX w. do poparcia przez większość Basków i znaczną część Kataloń- czyków reakcyjnego pretendenta do tronu (Carlosa), który gwarantował im zachowanie autonomii. Zwycięzcy liberałowie odebrali ostatnie przywileje, jakie posiadały Nawarra i Kraj Basków, jednak fenomen federalizmu i poja- wienie się nacjonalizmu katalońskiego i baskijskiego wyraźnie wykazały, że Hiszpania może być zunifikowana tylko przy użyciu siły. Co z takiej próby unifikacji podjętej przez generała Franco wyniknęło, opowie w zakończeniu tej pracy jej współautor. Tadeusz Miłkowski CZĘŚĆ PIERWSZA TADEUSZ MIŁKOWSKI OD POCZĄTKU DZIEJÓW PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO DO INWAZJI NAPOLEOŃSKIEJ (1808) I. HISZPANIA W PREHISTORII I STAROŻYTNOŚCI UWARUNKOWANIA GEOGRAFICZNE PÓŁWYSEP IBERYJSKI jest odgrodzony od sąsiednich ziem przez Pireneje i morza (jednak zarówno góry, jak i Cieśnina Gibraltarska nie stanowiły, nawet w czasach prehistorycznych, przeszkody nie do przebycia). Wnętrze kraju, przedzielone pasmami górskimi, nie posiada żadnej centralnej arterii komunikacyjnej, co powoduje rozbicie Hiszpanii na wiele izolowanych od siebie ośrodków. Połowę Półwyspu Iberyjskiego zajmuje meseta, płaskowyż osiągający średnio 600 m wysokości. Razem z górami meseta obejmuje 3/5 powierzchni Półwyspu Iberyjskiego. Góry oddzielają centralne części Półwyspu Iberyjskiego od wybrzeży, dlatego najlepszą komunikację z wnętrzem Półwyspu zapewniają doliny rzek: Gwadalkiwiru (spławnej do Kordoby), Gwadiany (spławnej do Meridy) i Ebro. Góry utrudniają także komunikację wewnątrz Półwyspu. Pasmo Guadarrama dzieli mesetę na dwie części, oddzielając tym samym dorzecze Duero od dorzecza Tagu. Góry Toledo oddzielają dolinę Gwadiany od doliny Tagu, Sierra Morena stanowi barierę pomiędzy Gwadalkiwirem a Gwadianą. Wszystkie te ograniczenia komunikacyjne warunkowały rozwój Półwyspu Iberyjskiego aż do czasów współczesnych. Na cały Półwysep spada średnio około 1000 mm deszczu rocznie, najbardziej suche są wybrzeża południowe (śródziemnomorskie i atlantyckie) i wschodnie (śródziemnomorskie), północne (atlantyckie) wybrzeże Półwyspu otrzymuje dużą ilość opadów. Ze względu na brak wody, do produkcji rolniczej nadają się prawie wyłącznie tereny w dolinach rzek. PREHISTORIA PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO Epoka kamienna Człowiek wytwarzający narzędzia z kamienia, który przywędrował naj- prawdopodobniej z Afryki, pojawił się na terenie dzisiejszej Hiszpanii okoła 1000000 lat p.n.e. Najstarsze szczątki człowieka na Półwyspie Iberyjski^ (i w całej Europie), znalezione w roku 1996 i 1997, pochodzą z jaskini Atapuerca w prowincji Burgos. Datuje się je wstępnie na około 780 000 lat p.n.e. Badacze hiszpańscy uważają, że może tutaj chodzić o wspólnego przodka homo sapiens i neandertalczyka, i nadali mu nazwę homo antecessor. Wcześniejsze znaleziska w tej samej okolicy, dotychczas uznawane za najstarsze szczątki człowieka w Hiszpanii, datuje się na 250000 lat p.n.e.. a fragmenty kości wskazują na prekursora neandertalczyka. Pozostawione przez tego człowieka narzędzia świadczą o jego afrykańskim pochodzeniu (choć, nie wiadomo czemu, część hiszpańskich archeologów neguje moż- liwość kontaktów z Północną Afryką). Resztki neandertalczyka występują na całym obszarze Półwyspu Iberyj- skiego i pochodzą z lat 100000-35000 p.n.e. Zwyczaje pogrzebowe neandertalczyka wskazują na to, że był istotą wierzącą w życie pozagrobowe. Około 40000 lat p.n.e. na Półwyspie Iberyjskim pojawił się homo sapiens w postaci bardzo zbliżonego antropologicznie do współczesnych ludzi „człowieka z Cro-Magnon". Zostało po nim wspaniałe malarstwo jaskiniowe, którego szczyt przypadł na okres pomiędzy 15000 a 10000 lat p.n.e. (Altamira i wiele innych jaskiń na obszarze kantabryjsko- akwitańskim). Ludzie ci polowali na wielkie zwierzęta, które stały się ich podstawowym pożywieniem. W wyniku wielkich zmian klimatycznych w końcu ostatniego (czwartego) zlodowacenia doszło od około 10000 lat p.n.e. do stopn...
ptomaszew1966