Pokrywa glebowa i jej zróżnicowanie na obszarze Polski odzwierciedla w dużej mierze podłoże geologiczne, rzeźbę, stosunki hydrologiczne, a niekiedy nawet gospodarczą (rolniczą lub przemysłową) działalność człowieka.
W południowej i środkowej części Polski pokrytej głównie utworami czwartorzędowymi (polodowcowymi) uformowały się na dużych powierzchniach gleby brunatne (Cambisols), płowe (Luvisols) i bielicowe (Podzols).
Na obszarach wyżyn zbudowanych ze skał węglanowych wytworzyły się rędziny (Rendzinas — Rondzic Leptosols), a na obszarach pokrytych lessem występują wśród gleb brunatnych i płowych także dość duże płaty czarnoziemów {Chernozems, Phaeozems}.
Na pojezierzach duże powierzchnie zajmują mineralne i organiczne gleby zabagniane i bagienne (Gleysols, Histosols), a w dolinach rzek — mady (Fluvisols).
Na obszarach górskich Sudetów i Karpat ze względu na rzeźbę dużą rolę w pedogenezie odgrywają zarówno procesy geomorfologiczne i podłoże skalne, jak również warunki klimatyczne i związana z nimi szata roślinna. Na obszarach Pogórzy na pyłowych utworach lessowych i lessopodobnych przeważają gleby płowe i opadowo-glejowe (Haplic, Stagnic Luvisols). W Karpatach Zewnętrznych (fliszowych) występują różne jednostki górskich gleb brunatnych i rzadziej bielic, w Tatrach i Karkonoszach — na zwietrzelinach granitoidów wśród płytkich i typowych gleb górskich: litosoli, regosoli i rankerów — występują również bielice górskie. W części wapiennej Tatr i w Pieninach wytworzyły się różne odmiany górskich rędzin.
W strukturze pokrywy glebowej Polski przeważają gleby brunatne i gleby płowe, które zajmują ok. 52% powierzchni. Gleby bielicoziemne (bielice i gleby rdzawe) — ok. 26%, gleby hydrogeniczne, czyli gleby glejowe murszowe i torfowe, zajmują ok. 8%, mady – ok. 5%, czarnoziemy — ok. 1 %, czarne ziemie — ok. 1%, rędziny—ok. 1%.
Systematyka gleb Polski (opracowana przez Polskie Towarzystwo Gleboznawcze) oparta jest na kryteriach genetyczno-przyrodniczych rozwoju gleby oraz podobnie do taksonomii międzynarodowych (FAO, USA) uwzględnia cechy ilościowe horyzontów diagnostycznych. Nadrzędnymi jednostkami systematycznymi są Dział i Rząd, które grupują gleby wytworzone pod wpływem jednego z czynników glebotwórczych (gleby litogeniczne, gleby hydrogeniczne, gleby antropogeniczne) lub wielu czynników bez wyraźnej przewagi jednego z nich (gleby autogeniczne).
Podstawową jednostką systematyki gleb Polski jest typ gleby. Jednostka ta grupuje utwory glebowe o podobnym układzie głównych poziomów genetycznych, czyli o zbliżonej budowie profilu glebowego, o podobnych właściwościach chemicznych i fizycznych wynikających z kierunku procesu glebotwórczego, np. gleby brunatne kwaśne, czarnoziemy.
Rodzaj gleby – obejmuje właściwości skały macierzystej, np. gleby wytworzone z lessu lub gleby wytworzone ze zwietrzeliny wapieni jurajskich.
Gatunek gleby – określany jest na podstawie uziamienia, np. gleby gliniaste lub ilaste, gleby piaszczyste.
Na obszarze Polski wyróżnia się 6 jednostek gleb (dział i rząd).
Są to gleby, których budowa i właściwości warunkowane są przez podłoże skalne. Do gleb litogenicznych zaliczono utwory powstałe na zwietrzelinach masywnych (litych) skał bezwęglanowych (np. piaskowce, granitoidy) i skał wapiennych (np. wapienie, dolomity, gipsy).
Do gleb litogenicznych wytworzonych ze zwietrzelin skał bezwęglanowych zalicza się litosole, regosole i rankery. Gleby litogeniczne wytworzone ze skał wapiennych nazywane są rędzinami lub para-rędzinami.
Litosole (Lithosols, Lithic Leptosols) jako gleby inicjalne skaliste są glebami bardzo płytkimi. Występują tylko w górach w obrębie wychodni skalnych. Charakteryzują się parucentymetrową warstewką próchnicy w różnym stopniu zhumifikowanej, która leży bezpośrednio na litej lub słabo zwietrzałej skale. Gleby takie są bardzo powszechne w Tatrach w piętrze halnoturniowym, występują także w szczytowych partiach Babiej Góry, w partiach grzbietowych Karkonoszy, na Śnieżniku oraz na terenach zerodowanych lub skałkowych w innych częściach Sudetów lub Karpat.
Regosole (Regosols) posiadają podobny profil do gleb inicjalnych skalistych, chociaż są głębsze, bowiem tworzą się na okruchowym materiale skalnym zwanym regolitem. Gleby te są bardzo powszechne w Tatrach na obszarach piarżysk, na słabo wypełnionych utworach moren bocznych. W Karpatach zewnętrznych (Fliszowych) i w Sudetach utwory takie występują wszędzie tam, gdzie istnieją piarżyska lub obrywy skalne. Regosole są z reguły glebami kwaśnymi, chociaż istnieją płaty regosoli wzbogacanych w składniki alkaliczne przez krążące wody śródpokrywowe. Utwory te stanowią siedliska dla żyznych zbiorowisk roślinnych. Rankery (Rankers, Umbric-, Podzolic-, Cambic-Leptosols) należą do gleb głębszych niż inicjalne i posiadają słabo zaznaczone poziomy diagnostyczne. Są glebami kwaśnymi, a odczyn ich w całym profilu nie przekracza pH 5,0. Rankery należą również do gleb płytkich i zawierających ponad 50% okruchów skalnych w masie glebowej. W Tatrach i Karkonoszach w płatach zarośli kosodrzewiny występują charakterystyczne butwinowe warianty rankerów zwane także tangel rankerami.
Rędziny i pararędziny (Rendzinas, Rendzic Leptosols, Ca/car/c Catnbisols) należą również do gleb płytkich i szkieletowych, ale są zasobne w składniki biogenne łatwo dostępne dla roślinności, i to odróżnia je od gleb inicjalnych i rankerów. Występowanie rędzin na obszarze Polski związane jest z wychodniami skał wapiennych, dlatego gleby te są dość powszechne na Wyżynie Małopolskiej i Lubelskiej. W Pieninach oraz na obszarach węglanowej części Tatr występują różne warianty górskich rędzin, w tym także rędziny butwinowe — tangel rędziny. Gleby wytworzone na zwietrzelinach piaskowców wapnistych łupków i margli w Karpatach Zewnętrznych nazywane są pararędzinami. Rędziny i pararędziny występujące na wyżynach należą do gleb żyznych, chociaż ich wartość produkcyjna (rolnicza) jest obniżona ze względu na płytki i szkieletowy profil glebowy.
Należące do utworów o dobrze rozwiniętych profilach glebowych wskazujących na wyraźniejsze powiązania tych utworów z warunkami klimatycznymi i roślinnymi. Gleby te zaliczane są do gleb strefowych. Do gleb autogenicznych występujących na obszarze Polski zalicza się czarnoziemy, gleby brunatne i gleby płowe.
Czarnoziemy (Chernozems), charakteryzują się dużą miąższością poziomu próchnicznego (ponad 40 cm), w którym występuje ponad 4 % próchnicy. Gleby te wytworzone są zwykle na lessach lub na pyłowych utworach lessopodobnych, dlatego mają bardzo korzystne warunki wodno-powietrzne. Są również glebami zasobnymi w składniki pokarmowe (biogenne) dla roślin. Odczyn polskich czarnoziemów jest słabo kwaśny lub obojętny (pH 5,5-7,0). Wszystko to sprawia, że czarnoziemy zaliczane są do gleb o najwyższej wartości rolniczej.
W płatach czarnoziemów odkrywane są również najcenniejsze zabytki osadnictwa kultur neolitycznych, a to oznacza, że gleby te z racji swej żyzności były' najwcześniej zagospodarowywane przez człowieka. Czarnoziemy występują płatowe wśród gleb brunatnych i płowych we wschodniej części Wyżyny Lubelskiej (Hrubieszów, Tomaszów Lubelski), w południowej części Wyżyny Małopolskiej (Proszowice, Kazimierza Wielka, Sandomierza w okolicach Krakowa (Nowa Huta), na Pogórzu Karpackim (Przeworsk, Jarosław), na Płaskowyżu Głubczyckim.
Gleby brunatne (Cambisols) charakteryzują się zaawansowanym procesem wietrzenia minerałów pierwotnych, resyntezą minerałów wtórnych oraz uwalnianiem do roztworów produktów wietrzenia. Związki te tworzą trwałe połączenia żelazisto-ilaste w postaci otoczek na ziarnach mineralnych, nadając glebie brunatne zabarwienie. Gleby te formowały się pod wpływem lasów mieszanych lub liściastych. Skałami macierzystymi gleb brunatnych na Niżu Polskim są utwory polodowcowe, zazwyczaj gliniaste lub ilaste, rzadziej piaszczyste. W południowej części Polski podłożem macierzystym dla gleb brunatnych są także lessy i utwory lessopodobne. W Karpatach, gdzie gleby brunatne stanowią dominującą jednostkę systematyczną, podłoże stanowią pokrywy zwietrzelinowe skał fliszowych (piaskowców i łupków ilastych). Duże powierzchnie gleb brunatnych występują również w Sudetach na zwietrzelinach skał metamorficznych. W zależności od zasobności w składniki biogenne i alkaliczne gleby brunatne podzielone są na dwie jednostki: gleby brunatne właściwe i gleby brunatne kwaśne.
Gleby brunatne właściwe (Eutric Cambisols) są zasobne w składniki pokarmowe dla roślin, ich odczyn waha się w przedziale pH 5,0-7,5 w całym profilu glebowym. Jeżeli gleby te są powierzchniowo zakwaszone, a ich odczyn i zasobność wzrasta w głąb profilu, nazywane są glebami brunatnymi wyługowanymi. Gleby brunatne właściwe należą do gleb dobrych pod względem rolniczym, a ich przydatność zależy również o uziarnienia (składu mechanicznego). Piaszczyste gleby brunatne zaliczane będą do gleb gorszych, podobnie jak i gleby ilaste, które są trudne w uprawie. Pod lasami gleby brunatne właściwe stanowią żyzne siedliska dla zbiorowisk leśnych.
Gleby brunatne kwaśne (Dystric Cambisols) wykazują wyraźnie kwaśny odczyn w całym profilu glebowym (pH poniżej 5,0). Są one również mniej zasobne a nawet ubogie w składniki pokarmowe dla roślin. Wytworzone są zazwyczaj z utworów piaszczystych lub gliniasto-piaszczystych, jak to jest w północnej i środkowej części Polski. W górach gleby brunatne kwaśne występują w przewadze na bezwęglanowych skatach fliszowych (Karpaty), na kwarcytach (Góry Świętokrzyskie) oraz na skałach metamorficznych w Sudetach. Gleby brunatne kwaśne ze względu na małą przydatność rolniczą rzadko były zajmowane pod uprawy rolnicze. W obszarach leśnych stanowią one siedliska dla zbiorowisk lasów mieszanych lub borowych. Pod względem ekologicznym gleby te zbliżone są do gleb bielicowych.
Gleby płowe (Luvisols) są charakterystycznym elementem utworów pyłowych. Wytworzyły się również na glinach morenowych. Cechą charakterystyczną gleb płowych jest morfologicznie podobny do bielić profil glebowy. Pod poziomem próchnicznym występuje jaśniejszy (płowy) poziom zubożenia we frakcję koloidalną (poniżej 0,002 mm), który zaciekowo przechodzi w rdzawobrunatnie zabarwiony poziom wzbogacenia w koloidy. Geneza tego zróżnicowania wynika z grawitacyjnego (bez rozkładu) przemieszczenia frakcji koloidalnej w głąb profilu, jak to zachodzi w utworach pyłowych (lessach, pyłach lessopodobnych). Proces ten nazywany jest lessiważem (fr. lessivage — przemywanie). Gliny morenowe w stropowych poziomach uległy również spłaszczeniu i przemieszczeniu w wyniku procesów mrozowych (regelacji) w warunkach występowania zmarzliny. Strefa spłaszczenia odpowiadałaby strefie czynnej zmarzliny w warunkach peryglacjalnych, kiedy formowały się gleby Polski. Cechą rozpoznawczą gleb płowych jest więc wzbogacenie we frakcję koloidalną poziomów iluwialnych (rdzawobrunatnych z zaciekowymi przebarwieniami). Białawe (płowe) zabarwienie poziomów podpróchnicznych oraz brunatnordzawe poziomów iluwialnych było przyczyną wcześniejszego zaliczania tych gleb do bielić. Dlatego też, w wielu podręcznikach geografii, których autorzy korzystali ze starszej literatury gleboznawczej, funkcjonuje dominacja gleb bielicowych na obszarze Polski. Należy podkreślić, że gleby płowe bywają dość kwaśne, ale ich odczyn jest i tak wyższy od bielić, a pod względem ekologicznym, ich naturalnej żyzności, gleby płowe są zdecydowanie bliższe glebom brunatnym właściwym. Pod uprawami rolniczymi gleby płowe klasyfikowane są do utworów dobrych, chociaż ze względu na dwudzielność profilu nieco wadliwych w latach mokrych (podtapianie stropowej części profilu). Warunki takie powodują oglejenie górnych poziomów gleb płowych i takie utwory zaliczane są do gleb płowych opadowo-glejowych (Stegnic Luwsols). Gleby płowe opadowo-glejowe są charakterystycznym elementem krajobrazu Pogórza Karpackiego.
Gleby bielicowe (Podzols) stanowią charakterystyczne siedliska dla kwaśnych zbiorowisk lasów sosnowych i świerkowych (borów). Pod uprawami rolniczymi gleby te należą do mało produktywnych, bowiem są bardzo kwaśne i ubogie w składniki biogenne. Gleby bielicowe wytworzone są zazwyczaj na luźnych i przepuszczalnych utworach piaszczystych lub piaszczysto-gliniastych i nie zawierających składników alkalicznych. Chłodne i wilgotne warunki klimatyczne wraz z kwasolubną roślinnością borów powodują tworzenie się kwaśnych i słabo rozłożonych próchnic leśnych (butwin), które zakwaszają część mineralną gleby, doprowadzając do rozkładu koloidów, w tym minerałów ilastych. Produkty rozkładu przemieszczane są w głąb profilu i wytrącają się w postaci czarnordzawych poziomów. Proces ten nazywany bielicowaniem prowadzi do wytworzenia charakterystycznego profilu glebowego, w którym pod poziomem próchniczno-butwinowym występuje wybielenie na skutek rozkładu koloidów i wymycia uwolnionych związków glinowo-żelazisto-próchnicznych (poziom albie). Leżący poniżej ciemnordzawy poziom wmycia tych składników (spocić) traktowany jest we wszystkich systematykach jako horyzont diagnostyczny dla bielić. Do gleb bielicowych zalicza się również gleby rdzawe, czyli utwory piaszczyste o słabo wyrażonym procesie bielicowania, oraz podmokłe bielice zwane glejobielicami. Górskie gleby bielicowe posiadają podobną stratyfikację profilu glebowego, są jednak płytkie i zawierają dość dużo okruchów skalnych w profilu glebowym. Gleby te na Niżu Polskim tworzą większe powierzchnie w piaszczystych obszarach nadmorskich, na mierzejach Uznamu i Wolina, w Słowińskim Parku Narodowym, na Mierzei Wiślanej, w Borach Tucholskich, w Borach Dolnośląskich, w Puszczy Kampinoskiej, a także w Puszczy Niepołomickiej. W Karpatach gleby bielicowe zajmują niewielkie powierzchnie ze względu na gliniasto-ilaste uziarnienie tamtejszych pokryw wietrzeniowych. Spotykane są w rejonie Babiej Góry i Pilska (Karpaty Zewnętrzne) oraz w krystalicznej części Tatr. W Sudetach gleby te występują w Karkonoszach. W obrębie Wzgórz Chełmskich koło Koszalina utworzono rezerwat przyrody (glebowy) o nazwie „Bielica" dla zachowania dobrze wykształconych tam gleb bielicowych.
Są to utwory glebowe powstałe przy udziale wody, jako przeważającego czynnika glebotwórczego. Ich występowanie związane jest z występowaniem wysokiego poziomu wód gruntowych lub podmokłości zarastanych roślinnością torfiejącą. Do gleb hydrogenicznych zaliczono zarówno mineralne gleby zabagniane (gleby glejowe), jak i pobagienne (ziemie czarne) oraz bagienne utwory organiczne (gleby torfowe i marszowe). Wszystkie te gleby zaliczane są do utworów niestrefowych lub śródstrefowych.
Gleby glejowe (Gleysols) tworzą się zarówno dzięki nagromadzeniu wody opadowej występującej w górnej części profilu, jak i wysokiego stanu wód gruntowych. Należą one do utworów mineralnych, porastano są roślinnością hydrofilną, ale nie torfiejącą. W ich profilu glebowym występują sine i rdzawe przebarwienia wynikające z panujących warunków tlenowych i beztlenowych (procesy glejowe). Gleby te rzadko bywają zajmowane pod uprawy rolnicze i tylko po ich osuszeniu. Występują w kompleksach łąkowych, gdzie tworzą siedliska podmokłe. W górach gleby te występują często w obszarach żródlisk.
Czarne ziemie (Phaeozems, Mollic Gleysols) należą do gleb głęboko próchnicznych, podobnie jak i czamoziemy. Wytworzone są na różnych podłożach, zarówno gliniastych i ilastych, jak i piaszczystych. Powstawanie czarnych ziem wiąże się z naturalnym lub sztucznym obniżeniem lustra wody gruntowej i przerwaniem procesów bagiennych. Dlatego w profilach tych gleb, w odróżnieniu od czarnoziemów, występują poziomy glejowe. Przydatność rolnicza czarnych ziem uzależniona jest od podłoża i jego zasobności. Generalnie należą one do gleb bardzo dobrych i dobrych. Występują one w obniżeniach terenowych i w starorzeczach. Większe powierzchnie tych gleb występują w różnych częściach Polski, m.in. w niższej części Kujaw, w okolicach Błonia i Sochaczewa, na Pomorzu Zachodnim w okolicach Pyrzyc, na Pojezierzu Mazurskim w okolicach Kętrzyna, w okolicach Wrocławia. Dla tych gleb stosuje się zwyczajowo nazwy regionalne, np. czarne ziemie kętrzyńskie.
Gleby torfowe i marszowe (Histosols) należą do gleb organicznych wytworzonych w warunkach bagiennych. Gleby torfowe torfowisk niskich i przejściowych kształtowane są przez zmineralizowane wody, stąd utwory te są zasobne w składniki pokarmowe i nie wykazują zakwaszenia. Gleby torfowisk wysokich są natomiast utworami kwaśnymi (pH poniżej 4,0). Zasilane są głównie przez wody opadowe ubogie w sole mineralne i wytworzone są głównie z mchów sfagnowych (Sphagnum sp.). Gleby murszowe powstają z utworów bagiennych (torfów) na skutek pomelioracyjnego obniżenia lustra wody gruntowej. Materia organiczna jest zmieniona, nie widać już tkanek roślinności torfowej. Pod uprawami rolniczymi gleby murszowe ulegają przyspieszonym procesom mineralizacji, czyli zanikaniu materii organicznej. Największe obszary gleb torfowych występują w dolinach Biebrzy i Noteci oraz Odry. Duże kompleksy tych gleb spotykane są również nad Wartą, Narwią i Pisą. Gleby torfowe i murszowe występują również w górach, np. torfowiska na Równi pod Śnieżką w Karkonoszach, płaty takich utworów w Górach Izerskich czy w Karpatach, m.in. torfowisko wysokie „Bór na Czerwonem" w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej lub także objęte ochroną ścisłą torfowiska bieszczadzkie — „Wołosate", „Tarnawa".
Grupują one utwory powstałe na osadach rzecznych (aluwiach) i takie gleby nazywane są madami. Gleby wytworzone na akumulacyjnych osadach podstokowych (koluwiach) nazywane są glebami deluwialnymi. Mady oraz gleby deluwialne ze względu na genezę utworów macierzystych należą do gleb zasobnych w składniki pokarmowe dla roślin i wykorzystywane są pod uprawy rolnicze, a wilgotne warianty mad — pod łąki i pastwiska. Mady występują dość powszechnie na obszarze Polski w dolinach rzek i mniejszych cieków wodnych zarówno na niżu, jak i w górach. Największy kompleks mad występuje w delcie Wisły (Żuławy). Gleby deluwialne są powszechne na obszarach urozmaiconej rzeźby, czyli na wyżynach i w górach, gdzie ich wykształcenie zależy od intensywności procesów stokowych oraz od podatności podłoża na erozję.
W górach polskich, w Karpatach i w Sudetach, podobnie jak i w innych systemach górskich, pokrywa glebowa, jej przestrzenne i typologiczne zróżnicowanie jest ściśle powiązana z rzeźbą i podłożem geologicznym oraz z warunkami klimatycznymi i szatą roślinną, a niekiedy również z gospodarczą działalnością człowieka. Masywne i trudno wietrzejące skały podłoża wraz z natężeniem procesów rzeżbotwórczych warunkują tzw. ażurowość (fragmentaryczność) pokrywy glebowej. Oznacza to, że wśród gleb dość dobrze wykształconych występują wyspowo skaliste utwory bezglebowe (skałki, ściany skalne) oraz gleby inicjalne. Ta nieciągłość pokrywy glebowej jest charakterystyczna dla gór wysokich, dlatego najczęściej jest spotykana w piętrze halnoturniowym w Tatrach. Niewielkie powierzchnie takich form spotyka się również w grzbietowych partiach Karkonoszy, na Babiej Górze czy też na niewielkich odcinkach bieszczadzkich połonin (m. in. grzbiet Krzemienia). Płytki profil glebowy i duży udział okruchów skalnych w masie glebowej utworów górskich wynika wprawdzie z cech litologicznych podłoża, ale w dużej mierze stanowi odzwierciedlenie dynamiki procesów stokowych. Z górską rzeźbą wiąże się także boczny ruch roztworów glebowych i brak stałego poziomu wód gruntowych, a to sprawia, że w wielu profilach gleb górskich zacierane jest zróżnicowanie na poziomy genetyczne, zaś na spłaszczeniach stokowych występują płaty gleb glejowych. Osobliwością wszystkich gleb górskich jest wzrost udziału kwaśnej podmurszałej substancji organicznej w miarę wzrostu wysokości nad poziom morza. Duża zawartość substancji organicznej w glebach górskich jest powiązana z chłodnymi i wilgotnymi warunkami górskiego klimatu oraz z szatą roślinną. W Tatrach w zbiorowiskach boru górnoreglowego i w i zaroślach kosodrzewiny wytworzyły się miąższe (ok. 20 cm) i kwaśne (pH poniżej 4,0) poziomy butwinowe niezależnie od podłoża. Na granitoidach tworzą się w ten sposób rankery butwinowe, a na wapieniach — rędziny butwinowe. Gleby te mimo wyraźnej różnicy w podłożu geologicznym wykazują w strefie korzeniowej zbliżone właściwości ekologiczne.
Pokrywa glebowa w Karpatach jest dość urozmaicona. W Beskidach i w Bieszczadach na gliniasto-ilastych zwietrzelinach skał fliszowych rozwinęły się gleby brunatne.
Na szkieletowych, piaszczysto-gliniastych utworach powierzchniowych krystalicznego podłoża w Tatrach występują gleby bielicowe, a w wapiennej części Tatr, podobnie jak w Pieninach, wytworzyły się różne odmiany rędzin.
Na utworach pyłowych Pogórza Karpackiego przeważają płowe i opadowo-glejowe.
W Sudetach na obszarze pogórza pokrytego utworami pyłowymi występują gleby płowe, zaś na zwietrzelinach bazaltów — eutroficzne gleby brunatne.
Na zwietrzelinach skał metamorficznych przeważają gleby brunatne kwaśne, zaś na granitoidach, jak to jest w Karkonoszach — gleby bielicoziemne.
Grupują one utwory glebowe wytworzone lub zmienione przez człowieka w ramach jego działalności gospodarczej.
Wśród tych utworów wyróżniono:
a) rigosole – gleby regulówkowe, w których poprawiano właściwości m. in. poprzez pogłębioną orkę,
b) hortisole ...
jadzika16