Leksykon symboli.doc

Leksykon symboli

1000 haseł 450 ilustracji

Tytuł oryginału: Herder Lexikon. Symbole.

© Verlag Herder Freiburg im Breisgau 1978, 1990 © Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo ROK Corporation SA, Warszawa 1991

Redaktor prowadzący

Roman Jarosinski Redaktor techniczny

Grzegorz Bączkowski

Wydanie I

ISBN 83-85344-23-3

Wstęp

Każdy język funkcjonuje jako nosiciel i przekaziciel znaczeń. Toteż podobnie jak każdy język, tak i język symboli żyje dzięki napięciu między tym, co oznacza, a tym, co oznaczane. Jednakże podczas gdy jednostki językowe, takie jak np. słowo, są jedynie przyporządkowane każdorazowemu przedmiotowi, który mamy na myśli, to symbol wiąże możliwie najściślej to, co oznacza, z tym, co oznaczane. Czasami

— przede wszystkim w mityczno-magicznym obrazie świata

— więź ta była tak ścisła, że często była równoznaczna z tożsamością. Toteż liczne znaczenia, przez nas odczuwane jeszcze tylko jako symbole, pierwotnie były bezpośrednio rozumianymi wypowiedziami odnoszącymi się do różnych rzeczywistości; i tak słońce nie było symbolem boskiej światłości, lecz samo było bogiem, wąż nie był symbolem zła, lecz sam był zły, czerwień zaś nie była tylko symbolem życia, lecz sama była siłą życia. Dlatego rzadko można wyraźnie wyznaczyć granice między wyobrażeniami mitycznymi czy magicznymi a myśleniem symbolicznym.

Dalszą charakterystyczną cechą symbolu jako nosiciela znaczenia jest jego nader wyraźna wieloznaczność, która często może posunąć się do tego, że wręcz przeciwstawne znaczenia zbiegają się w jednym symbolu. Podczas gdy wieloznaczność wypowiadanych lub pisanych znaków językowych możemy unieważnić lub złagodzić przez dodanie dalszych znaków i przez przestrzeganie reguł gramatycznych, to wieloznaczność jakiegoś symbolu możemy za każdym razem wyrazić tylko nader niecałkowicie lub niejasno w powiązanych opisach: Pełnia symbolicznego obrazu pozostaje ostatecznie niewyrażalna, zastrzeżona wewnętrznemu oglądowi.

Z obu wspomnianymi trudnościami spotyka się każdy, kto bada symbole. Niniejszy tomik stanął ponadto w szczególny sposób przed problemem wyboru, jako że podejmuje próbę podania na małej przestrzeni informacji o symbolach z licznych kręgów kulturowych. Przytaczamy tu przede wszystkim takie symbole, których współcześni mieszkańcy Europy Środkowej są jeszcze świadomi lub którym są bliskie. Pojęcie ,,symbol" rozumiemy przy tym dosyć szeroko, jakkolwiek alegoriami i znakami z braku miejsca właściwie nie mogliśmy się zająć. Uwzględniliśmy przede wszystkim ,,stare" wyobrażenia symboliczne, które u różnych ludów często przez całe tysiąclecia były żywe lub też jeszcze są żywe (dlatego z reguły jako źródło podawaliśmy nie stare Chiny, stary Egipt itd., lecz jedynie Chiny, Egipt itd.). Poza tym niekiedy przytaczamy tu takie przypominające symbole wyobrażenia obrazowe, które żyją w naszej świadomości np. jako zwroty lub jako wyrażenia w mowie potocznej; uwzględniliśmy także różne przesądne spekulacje, które przecież często zasadzają się na myśleniu symbolicznym. Względnie dużo miejsca zajmują jeszcze bliskie myśleniu mitycznemu obrazowe interpretacje świata (np. kosmogoniczne lub alchemiczne). Nie zajmowaliśmy się natomiast postaciami mitologicznymi, jak np. bogami czy herosami; wyjątek stanowią różne potwory lub zwierzęco-ludzkie stwory antyku (np. centaur, chimera, furie), które w naszym dzisiejszym języku często odgrywają rolę przypominających symbole obrazów. Grupy symboli takich, jak symbole maryjne, prawne, seksualne i symbole śmierci, ze względu na zgromadzoną pełnię materiału, poza kilkoma wyjątkami (np. pory roku) nie znalazły tu miejsca. Psychoanalityczne interpretacje symboliczne zostały umyślnie przytoczone tylko wtedy, kiedy w wyjątkowy sposób wiązały się z myśleniem psychologicznym. Naturalnie, zasadniczo każda interpretacja symboliczna ma znaczenie psychoanalityczne.

W niniejszym tomiku czytelnik znajdzie w formie przykładów przegląd bogactwa typów ludzkiego myślenia symbolicznego i zarazem pobudkę do własnych dalszych poszukiwań. Oby więc książka ta przyczyniła się do tego, abyśmy— my, którzy często aż nadto łatwo zbywamy symbole jako mętne wytwory myślenia przedpojęciowego — nie tylko przyjmowali zalew obrazów, w którym zatapiają nas środki masowego przekazu, lecz także reaktywowali zanikające w toku rozwoju resztki naszego obrazowego myślenia. Albowiem symbol nie jest wprawdzie nigdy tak precyzyjny, jak abstrakcyjne słowo, jednakże zawsze przynosi nam bardziej złożoną rzeczywistość.

Abracadabra, Abrakadabra — znane już z pism późnogr. zaklęcie, przypuszczalnie związane z określeniem /• Abraxas. Umieszczano je jako napis na amuletach, przede wszystkim w schemacie znikania ( y Q), żeby spowodować ,,zniknięcie" chorób.

Abraham — patriarcha biblijny, często pojmowany jako postać symbolizująca nowy rodzaj ludzki;

reprezentuje on wybranego przez Boga człowieka, który pobłogosławiony został spełnieniem obietnic (bogactwo, potomstwo); uchodzi poza tym za pra-wzór bezwarunkowej, posłusznej wiary i pozbawionej wątpliwości gotowości do ofiary.,,Ofiarowanie" przezeń swego syna Izaaka niejednokrotnie interpretowano jako symboliczną zapowiedź Męki Chrystusa. Przedstawienia /ona Abrahama stanowią symbol bezpieczeństwa wiernych w Bogu: Abraham, który w Nowym Testamencie uchodzi za uprzywilejowanego w Raju, trzyma na swym łonie w chuście grupę wybranych; niekiedy również spotyka się wyobrażenie Łazarza na łonie Abrahama (w odniesieniu do przypowieści o biednym Łazarzu).

Abracadabra:

abracadabra w schemacie zanikania

Abrakadabra /'Abracadabra. Abraxas, Abrasax — magiczne zaklęcie, wg gnos-tyki gr. imię boga roku; słowo to przypuszczalnie składa się z początkowych liter hebr. imienia Boga. Siedem liter tego imienia ma wartość liczbową 365 (a = 1, b = 2, r - 100, x = 60, s - 200). Słowo to znajdujemy jako magiczny znak i symbol pełni (m.in. zapewne także w odniesieniu do liczby ^ siedem) w hellenistycznych papirusach magi- V}) cznych, również na staroż. i śrdw. amuletach z ka- y mienia, najczęściej w połączeniu z postacią o łudź- [;

kim tułowiu z głową koguta, ludzkimi rękami i węża- fl mi zamiast nóg.

Abraham: tono Abrahama; miniatura z XII w.

Acedia (gnuśność) — kobieca personifikacja jednego z 7 grzechów głównych, jedzie na ośle;

symbolem jest m.in. ptak struś z głową w piasku. Adam — w biblijnej opowieści o Stworzeniu reprezentuje pierwszego człowieka, tj. człowieka w ogóle. W sztuce przedstawiany stosunkowo rzadko bez Ewy ( yAdam i Ewa). Wg legendy Golgota — ,,miejsce czaszek" — była grobem Adama, często symbolizowanym przez czaszkę Adama, którą można znaleźć (czasami wraz z żebrem, z którego powstała Ewa, lub z całym szkieletem) pod krzyżem w przedstawieniach Ukrzyżowania:

jest to symboliczna aluzja do Chrystusa jako nowego Adama. W alchemii Adam często reprezentuje materia prima. U C.G. Junga Adam symbolizuje ,,człowieka kosmicznego", pierwotną całość wszy-

Abraxas: gemma z symbolem Abraxas.

Adam i Ewa: Ewa

podaje Adamowi jabłko; katedra w Reims, XIII w

Akant: u góry kwiat i liść, u dołu akant na kapitelu

stkich sił psychicznych; w marzeniach sennych pojawia się m.in. w postaci Starego Mędrca.

Adam i Ewa — wg biblijnej opowieści o Stworzeniu ucieleśniają pierwszą, tj. typową parę ludzką. Najpopularniejsze przedstawienie: kuszenie przez -"węża w Raju, często ukazywane wraz z pierwszym pojawieniem się wstydu i wygnaniem z Raju. Adama i Ewę znajdujemy także po obu stronach krzyża Chrystusa, jako reprezentujących wszystkich ludzi, którzy postępując za Chrystusem znajdą zbawienie. Nierzadko obok Adama i Ewy spotykamy symboliczne wizerunki: -^baranek u stóp Ewy wskazuje na Chrystusa jako jednego z jej potomków; owce, kłosy i narzędzia wskazują na pracę, którą trzeba wykonywać poza Rajem.

Agat — od czasów staroż. wysoko ceniony drogi kamień; uchodził za środek leczniczy i afrodyzjak, jak też za kamień chroniący m.in. przed niepogodą, ukąszeniem węży i złym spojrzeniem.

Agawa, a/oes — wspomniany w Biblii a/oes to wysokie drzewo, z którego uzyskiwano bardzo wartościowy, gorzki i pachnący olej; często stosowano go razem z ymyrrą. Aloes i jego olej uchodziły za symbol pokuty i wstrzemięźliwości. Pozostaje on również w symbolicznym związku ze śmiercią Chrystusa, ponieważ wspomina się go w scenie złożenia Chrystusa do grobu. Nader długowieczna agawa [również, stuletni aloes) wypuszcza tylko raz wysoką łodygę z licznymi kwiatami, a potem obumiera; w średniowieczu uchodziła za symbol dziewiczego macierzyństwa Marii.

Aigis, eg/da — tarcza Zeusa, tarcza wykuta przez Hefajstosa, w środku przedstawienie głowy Gorgony ( /•Gorgoneion). Na podstawie złych interpretacji etymologicznych w posthomeryckich opowiadaniach uważano, że była ona obciągnięta skórą -"kozy Amaltei; Zeus pożyczał ją m.in. Atenie. Eg/da była symbolem opieki bogów, toteż jeszcze dzisiaj posługujemy się zwrotem „pod egidą". Interpretacja egidy jako symbolu burzy i chmur burzowych jest sporna.

Akacja — drzewo często utożsamiane z robinią lub mimozą. Drewno prawdziwej akacji jest bardzo trwałe, toteż uchodziło za symbol niezmienności. Akacja jest zwłaszcza u wolnomularzy symbolem czystości, nieśmiertelności i wtajemniczenia.

Akant—roślina cieplejszych krajów przypominającą oset. Ząbkowane, głęboko wycięte liście dwóch rodzajów akantu występujących na obszarze śródziemnomorskim stały się wzorem liściastego ornamentu w szczególności na kapitelach korync-kich; stosowano je również jak ornament wypełniający powierzchnię. Symboliczne znaczenie aka

Aksamitka

Alfa i Omega: Alfa

i Omega

z monogramem

Chrystusa

AIrauna: airauna z ,,Hortus sanitatis", Niemcy 1485 r.

ntu odnosi się prawdopodobnie do jego kolców:

pokazuje on, że całkowicie rozwiązano jakieś trudne zadanie.

Aksamitka, firletka— rozpowszechniona w Europie i Azji Ptn. roślina łąkowa o różowoczerwonych kwiatach; w śrdw. sztuce chrzęść, atrybut Marii. Alchemia — zapoczątkowana zapewne głównie w Egipcie i rozwinięta w średniowieczu i we wczesnych czasach nowoż. teoretyczna i eksperymentalna nauka o substancjach chemicznych. Alchemia była szczytowym punktem myślenia symbolicznego i przenikania; poza tym pozostawała w ścisłym związku z astrologią i medycyną. Praktyki alchemiczne zmierzały przede wszystkim do uszlachetnienia substancji i do mistycznego zjednoczenia mikro-i makrokosmosuoraz—co się z tym wiązało — do oczyszczenia duszy. Za y żywioły — poza czterema żywiołami gr. filozofii przyrody ( y o-gień, / woda, y powietrze, i uziemia)—alchemicy   uważali   także   ,,żywioły   filozoficzne" y sól, /• siarkę i rtęć ( y Mercurius). Alfabet -"Litery.

Alkohol, woda ognista — symbolizuje zjednoczenie przeciwstawnych żywiołów ^ ognia i /•wody, będąc tym samym również symbolem siły życia. Aloes /• Agawa.

Alfa — pierwsza litera gr. alfabetu i pierwsza litera słowa arenę = początek; zarówno w Biblii, jak i w sztuce i literaturze chrzęść., symbolizuje prapo-czątek. y Alfa i Omega.

Alfa i Omega, A i n — początkowe i końcowe litery gr. alfabetu, które ,,zawierają" wszystkie inne litery, tym samym symbol pełni, całości, Boga i w szczególności Chrystusa, jako Pierwszego i Ostatniego (częsty motyw towarzyszący monogramowi Chrystusa). Teilhard de Chardin wykorzystał obie litery do zilustrowania swojej teorii ewolucji. y Alfa, y Omega.

AIrauna — nazwa korzenia mandragory względnie mandragoli, rośliny z rodzaju psiankowatych, która zgodnie z wierzeniami ludowymi wyrastała pod szubienicami ze spermy wisielców (dlatego też ten korzeń często nazywano ,, człowieczkiem spod szubienicy"). Kłącze airauny ma kształt przypominający buraka, o wielu rozgałęzieniach, często też przypomina postać ludzką. AIrauna od dawna znajdowała wielorakie zastosowanie jako środek leczniczy i magiczny, jak również jako afrodyzjak. Toteż np. w Egipcie i u Hebrajczyków uchodziła w różnych czasach za magicznie skuteczny symbol miłości i płodności. W śrdw. wierzeniach ludowych przypisywano airaunie zdolność przynoszenia szczęścia, płodności i bogactwa; odtąd wielokrotnie powoły-

Amulet: 1.

Astrologiczny amulet przeciwko chorobie, 2. Obronny amulet z rogu bawołu przeciwko „złemu spojrzeniu", 3. Ptasi amulet Tunguzów (Syberia), 4. Amulet z figą (figa przeciwko zawiści i oszczrstwu) używany przede wszystkim w krajach południowych, 5. Amulet-medallon z pentagramem.

Anemony

wano się na nią w tym znaczeniu w różnych przysłowiowych zwrotach. /'Żeń-szen. Ambrozja — w starożytności pokarm bogów, często wymieniany obok nektaru, zapewniała nieśmiertelność. W literaturze chrzęść. Słowo Boże i Eucharystia niejednokrotnie są symbolicznie określane jako ambrozja.

Amen — w żyd. nabożeństwie synagogalnym, w Nowym Testamencie, we wszystkich liturgiach chrzęść, oraz w islamie liturgiczna formuła uznania i potwierdzenia. W Apokalipsie Chrystusa nazywa się symbolicznie  „Amen". /• Dziewięćdziesiąt dziewięć.

Ametyst — w starożytności uchodził za środek przeciwko truciźnie i pijaństwu (amehysios = nie pijany). W chrzęść, symbolice oznaczał pokorę, ponieważ ma barwę skromnego fiołka, jak również był symboliczną aluzją do Męki Chrystusa ( y fiolet). Ametyst uchodził poza tym za jeden z kamieni węgielnych niebiańskiej Jeruzalem ( ^Jeruzalem niebiańska).

Amulet — mały przedmiot najczęściej noszony przy sobie, który w ramach magicznego obrazu świata służy ludziom jako magiczna moc chroniąca (przeciwko duchom, złemu spojrzeniu, nieszczęściu, chorobie) i przynosi szczęście. Często osobliwość lub formę przedmiotu uważano za symboliczny wyraz presji wywieranej na szczególnych mocach losu. Do przeważających typów amuletu należą: y róg, gady, pająki, liście koniczyny ( y koniczyna), obsceniczne /'figi, kamienie szlachetne i półszlachetne, imiona lub litery, rzucające się w oczy formy natury ( ^ airauna), ale także obrazki świętych itd. Noszenie ozdób wiąże się przypuszczalnie ze zwyczajem noszenia amuletów. Amulety były znane już w czasach prehist., w szczególności rozpowszechnione na Starożytnym Wschodzie i w Chinach; w Egipcie mumie chroniono przed ,,śmiercią" za pomocą amuletów. Zwyczaj posiadania amuletów praktykowany jest częściowo do dzisiaj. /"Abracadabra, ^Abraxas, /"Pentagram, ^Formuła Sator-Arepo. Anemon — w starożytności symbol przemijalności, ponieważ nie jest długotrwały (anemos oznacza po gr. ,,wiatr"). Kwiat Adonisa, którego Wenus zmieniła w purpurowoczerwony anemon. W chrzęść. języku symbolicznym anemony oznaczają przelaną krew świętych (obok róż i margerytek). Angelica / Dzięgiel.

Ankh — egip. krzyż lemniskatyczny, symbolizuje zapłodnienie ziemi przez słońce, jak również życie. Występuje w sztuce egip., przede wszystkim w rękach bogów i królów. W przedstawieniach rytuałów

pogrzebowych często trzymany jest za górną część, pętlę (symbolizując klucz, który otwiera królestwo zmarłych?). Chrześcijanie egip. (kopto-wie) przejęli ten znak jako symbol życiodajnej siły krzyża Chrystusowego.

Ankh: adoracja Morusa o głowie sokola z dyskiem słonecznym i znakiem ankh na kolanach; z papirusu z Ani

Ankh: bogini Nut ze znakiem ankh na każdym przegubie niesie słońce:

malowidło z grobu nr 2 Chabeket, XX dynastia

Apokalipsa — ostatnia kanoniczna i jedyna profetyczna księga Nowego Testamentu, napisana przez św. Jana na Patmos; zawiera 7 listów do gmin chrzęść, w Azji Mniejszej oraz trudno zrozumiałe wizje bezpośrednio oczekiwanego końca świata i nadchodzących okropności, panowanie Antychrysta i jego pokonanie. Apophis /•Wąż.

Arbor philosophica, Arbor Dianae, drzewo filozofów, srebrne drzewo — zjawisko krystaliza-cyjne powstałe w wyniku zmieszania roztworu azotanu srebra z rtęcią przypominające kształtem drzewo i gałęzie; dla alchemików było symbolem i dowodem ,,rosnącej na wzór roślin natury" metali, Pojęcie to opisuje poza tym najczęściej dwanaście ..alchemicznych operacji" (calcinatio, solutio, ele-mentorum separatio, coniunctio, putrefactio, coa-gulatio, cibatio. sublimatio, fermentatio, exaltatio. augmentatio, preiectio), których wzajemne związki często przedstawiano obrazowo w formie rozgałęzionego drzewa.

Archetypy (gr.) — pratypy, zgodnie z filozofią późnego antyku praobrazy, czyli idee. istniejące w świecie duchowym. C.G. Jung zastosował to pojęcie dla określenia powszechnych i ogólnoludzkich symbolicznych postaci i obrazów, które można spotkać zarówno w marzeniach sennych, jak i mitach, baśniach itd. (nieświadomość zbiorowa) i które umożliwiają ludziom w obrazowy sposób wgląd w ciągle powracające struktury podstawowe rozwoju indywidualnego.

Arka — w Biblii arka Noego, ostatek na którym

Arnika

Aspis: przedstawienie wg angielskiej miniatury

Atrybuty apostołów:

Andrzej (krzyż św. Andrzeja} Bartłomiej (nóż, ściągnięta skóra) Filip (łaska z krzyżem. krzyż Antoniego) Jakub Młodszy (miecz, laska loluszników lub sztandar) Jakub Starszy (maczuga, strój pielgrzymi z muszelkami) Jan (bez brody, kielich z wężem) Juda Tadeusz (krzyż, maczuga, księga) Maciej (topór, kamień) Mateusz (miecz, mieszek, topór) Paweł (miecz, zwój ksiąg) Piotr (klucz, krzyż) Szymon (krzyż, księga) Tomasz (włócznia, węgielnica)

Noe, jego rodzina i wybrane zwierzęta wyratowali się z potopu. W arce Noego widziano pierwowzór wybawienia, jakie przynosi chrzest. Jest ona również symbolem Kościoła, poza tym symbolizuje całość świętej wiedzy, która nie może zaginąć. C.G. Jung mówi o arce jako symbolu łona matki. Arką Przymierza nazywano arkę Izraelitów; również określano tak Matkę Boską jako Pośredniczkę zbawienia.

Arnika — kupalnik górski, roślina koszyczkowa o żółtych, aromatycznych kwiatach, była zielem leczniczym już u Germanów. Pierwotnie poświęcona germ. Bogini-Matce Frij, później Marii, uchodziła także za roślinę chroniącą przed piorunem, czarownicami i czarami. Aron — roślina z rodziny obrazkowatych o kwiatostanie w kształcie kolby i białawej, przypominającej lilię przysadce; w średniowieczu atrybut Marii. Ponieważ roślina ta przywodzi na myśl okrywającą się zielenią laskę Aarona, jak ona, pozostaje w związku z symboliką zmartwychwstania. Asfodel—zlotowtos, w obszarze śródziemnomorskim typowa roślina o białym kwiatostanie i mięsistych, zawierających cukier korzeniach. U Greków i Rzymian roślina umarłych (dlatego poświęcona Hadesowi i Persefonie); jej korzenie uchodziły za pokarm zmarłych, niekiedy sądzono (Homer), że błądzą oni po łąkach ąsfodelowych. Poza tym asfodel uchodził za środek obrony przed złymi duchami. W średniowieczu wiązano asfodel z planetą Saturn.

Aspis — y Wąż lub ^Smok (niekiedy także zwierzę czworonożne), w rzeźbie archit. i w śrdw. malarstwie książkowym często przedstawiany ra-zemz / bazyliszkiem, Alwerni ^smokiem; niejednokrotnie pojawia się z jednym uchem przy ziemi, zaś z drugim zatkanym ogonem. Symbol zła i zatwardziałości.

Athanor — piec alchemiczny, w którym dokonują się fizyczne, mistyczne i moralne przemiany; niejednokrotnie porównywano go z ^macicą lub też kosmicznym jajem ( /"jajo). Atlantyda — wg Platona legendarne państwo na Oceanie Atlantyckim, pochłonięte przez morze. W sensie przenośnym symbol utraconego Raju i złotego wieku. Atman ^Oddech.

Atrybuty apostołów — w sztuce chrzęść, od XIII w. apostołów rozróżniano poprzez ich atrybuty (patrz kolumna marginesowa). Atrybuty świętych—przedmioty lub symbole, które charakteryzują określonego świętego (indywidualne atrybuty świętych) lub przyporządkowane są