Akademia Ekonomiczna
im. Karola Adamieckiego
w Katowicach
Kolegium Zarządzania
mgr Wojciech Boryczka
Terenoznawstwo dla każdego
Podręcznik multimedialny - tekst
Katowice 2001
TERENOZNAWSTWO DLA KAŻDEGO
WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
I. Przedmiot terenoznawstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
II. Ku przestrodze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
MAPA, JEJ TREŚĆ I KORZYSTANIE Z NIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
I. Definicja, skala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
II. Rodzaje map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
III. Znaki topograficzne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
IV. Punkt główny znaku topograficznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
V. Poziomice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
VI. Północ na mapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
VII. Orientowanie mapy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
VIII. Ustalanie miejsca pobytu na mapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
IX. Lokalizacja szczegółów na mapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
X. Azymut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
CZYNNOŚCI I PORUSZANIE SIĘ W TERENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
I. Ustalanie kierunku północy w terenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
II. Marsz na azymut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
III. Omijanie przeszkód terenowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
SPRZĘT TERENOZNAWCZY I JEGO STOSOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
I. Kompas i busola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
II. Krzywomierz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
III. Krokomierz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Test sprawdzający . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Terenoznawstwo zajmuje się całością zagadnień związanych z właściwym wyborem trasy wędrówki przy poruszaniu się w terenie. W szczególności zaś są to takie zagadnienia jak:
1. Sposoby przedstawiania obrazu terenu
a. rodzaje map, ich istota i specyfika
b. znaki topograficzne, ich rodzaje, zasady stosowania
2. Praktyczne korzystanie z mapy
a. określanie kierunku północy na mapie
b. czytanie mapy
c. sposoby orientowania mapy
d. wykreślanie i pomiar azymutów na mapie
e. pomiar odległości na mapie
f. ustalanie miejsca pobytu na mapie
3. Czynności wykonywane w terenie
a. ustalanie kierunku północy w terenie
b. marsz na azymut i pomiary z tym związane
c. pomiar odległości w terenie
d. wykonanie szkiców terenowych
e. kalkulacja czasu przejścia
f. zachowanie na wypadek pobłądzenia
4. Sprzęt terenoznawczy
a. kompas i busola – możliwości stosowania
b. krokomierz mechaniczny i elektroniczny
c. krzywomierz
d. przybory kreślarskie
e. inne
II. Ku przestrodze
Nawet bogata wiedza na ww. tematy nie da turyście wystarczającej pewności w poruszaniu się w terenie nieznanym. Stanowi ona jedynie punkt wyjścia do zdobywania w drodze ćwiczeń odpowiednich nawyków i umiejętności. Dopiero duża doza praktycznych doświadczeń, wiele kilometrów przebytych w marszu na azymut, w różnym terenie i w różnych warunkach, z kompasem i bez, z mapą i bez niej, może zaowocować prawdziwą terenoznawczą fachowością. Z tego też powodu należy bliżej zapoznać się z turystycznymi marszami na orientację i możliwie często w nich uczestniczyć.
Definicje podawane w niniejszym opracowaniu nie stanowią pełnych definicji naukowych. Dla zachowania przystępności tekstu są urabiane, upraszczane, do przydatnego w praktyce minimum.
Mapa to graficzny obraz terenu z uwzględnieniem jego krzywizny, przedstawiony w skali. Skala mapy podana jest w formie ułamka, gdzie licznik określa wielkość (odległość) na mapie, zaś mianownik tę samą wielkość (odległość) w terenie. Najczęściej stosowane skale map topograficznych to:
1 : 10000 gdzie 1cm na mapie odpowiada 100m w terenie
1 : 25000 gdzie 1cm na mapie odpowiada 250m w terenie
1 : 50000 gdzie 1cm na mapie odpowiada 500m w terenie
1 : 100000 gdzie 1cm na mapie odpowiada 1000 m w terenie
II. Rodzaje map
Pośród rodzajów map wyróżnia się wiele odmian tematycznych, gdzie treść dopasowana jest do ich przeznaczenia (np. izobary na mapach meteorologicznych), jednak do celów terenoznawczych najczęściej stosuje się mapy tzw. topograficzne, najpełniej obrazujące sytuację w terenie.
Powszechne są również mapy turystyczne, opracowywane na bazie map topograficznych. Uwydatniają one treści przydatne we wszelkich rodzajach turystyki (szlaki turystyczne, stacje kolejowe, sklepy, miejsca noclegowe, ośrodki wypoczynkowe, ośrodki kultury...), oraz obiekty o szczególnych walorach krajoznawczych (rezerwaty przyrody, parki narodowe, pomniki przyrody, muzea, zabytki, miejsca pamięci narodowej itp.). Oprócz skal typowych dla map topograficznych często stosuje się tu takie skale jak:
1 : 75000 oraz
1 : 125000
Szczególnym przypadkiem mapy turystycznej jest mapa widokowa, stanowiąca jakby obraz terenu widoczny z lotu ptaka pod kątem. Chociaż atrakcyjna wizualnie i dosyć poglądowa, w praktyce, podczas wędrówki, jest ona mało przydatna, gdyż nie posiada skali ani znaków topograficznych, co powoduje znaczne zniekształcenia i uniemożliwia odczyt odległości lub kierunków.
Rzadziej używane są mapy do biegów na orientację (sportowych imprez na orientację), gdzie stosuje się znaki umowne wg zaleceń IOF (International Orienteering Federation), a treść mapy wyróżnia się szczególnym uwzględnieniem stopnia przebieżności lasu i przeładowana jest znaczną ilością szczegółów bez znaczenia praktycznego.
Dobrze znane wszystkim kierowcom mapy samochodowe, uwydatniające sieć dróg i infrastrukturę związaną z motoryzacją, choć również dosyć dobrze pokazujące treści krajoznawcze, są w terenoznawstwie mało przydatne ze względu na zbyt małą skalę (np. 1 : 300000) dopasowaną do tempa poruszania się pojazdem mechanicznym w terenie doskonale drożnym.
III. Znaki topograficzne
W związku z faktem znacznego zmniejszenia wielkości szczegółów terenowych przedstawianych w skali, dla zachowania czytelności, treść mapy topograficznej budują symbole graficzne zwane znakami topograficznymi.
Podział znaków topograficznych
1. Punktowe – odpowiadające szczegółom terenowym, które pomniejszone w skali, dla możliwości percepcyjnych człowieka stanowią punkt.
Np.:
- wieża lekkiej konstrukcji
- krzyż przydrożny
2. Liniowe – odpowiadające liniowym szczegółom terenowym o nie dającej się przedstawić w skali mapy szerokości.
Np.: - droga gruntowa
- ogrodzenie z siatki drucianej
3. Konturowe – charakteryzujące możliwą do przedstawienia w skali powierzchnię terenu..
^ ^ ^ ^ - pastwisko
^ ^ ^
º º º
º º - las
W praktyce, znaki konturowe są na mapie zawsze obwiedzione konturem znaków liniowych.
4. Objaśniające – stanowią uzupełnienie ww. znaków w formie liczb, nazw, strzałek, skrótów, itp.
std. - stodoła
- strzałka wskazująca kierunek płynięcia cieku wodnego
IV. Punkt główny znaku topograficznego
W sytuacji, gdy znak topograficzny znacznie przekracza wielkością szczegół terenowy widziany w skali (wszystkie znaki punktowe), konieczne jest ustalenie położenia tzw. punktu głównego znaku, który odpowiadałby jego faktycznemu położeniu w terenie. Położenie punktu głównego uzależnione jest od kształtu znaku.
1. Znaki z kątem prostym w podstawie (np. wiatrak, drogowskaz, krzyż przydrożny)
- punkt główny znajduje się w wierzchołku kąta prostego
2. Znaki z wyraźnie szeroką podstawą (np. głaz narzutowy, wejście do jaskini)
- punkt główny znajduje się w połowie podstawy
...
blaha82