rw.pdf

Filozofia Polska XX Wieku

Ryszard Wójcicki

Filozofia polska XX wieku (1897–1995)

Komentarz do kalendarium zdarzeń, cz. 1 (wersja robocza)

Początek okresu, do którego odniosą się moje rozważania, stanowi rok 1887,

kiedy to Władysław Weryho wydaje pierwszy numer Przeglądu Filozoficznego.

Jego koniec, rok 1995 — data VI Ogólnopolskiego Zjazdu Filozoficznego w

Toruniu. Ze Zjazdu tego — wspomnę przy okazji, że zorganizowany był

znakomicie – zachowałem wspomnienia dość szczególne.

Mój referat Przeszłość i przyszłość filozofii polskiej przygotowany na życzenie

jego organizatorów pomyślany był pierwotnie jako przeglądem przeszłego i

zastanego stanu rzeczy. Już w czasie Zjazdu przygotowany tekst zastąpiłem innym.

Skłoniły mnie do tego zdarzenia, których nie oczekiwałem. Sesja poświęcona

Szkole Lwowsko-Warszawskiej okazała się — ku memu zaskoczeniu — sesją

wywołującą spore emocje. Oto, nieoczekiwanie, osią debaty staje się teza o

rzekomo negatywnym wpływie, jaki Szkoła wywarła na rozwój myśli filozoficznej

w Polsce. Szkoda, że Prof. Skarga, na której poglądy powoływali się zwolennicy

owej tezy, nie mogła wziąć udziału w Zjeździe. Bez względu na to,czy bez

zastrzeżeń podtrzymałaby zarzuty przeciwników Szkoły, czy nie, z pewnością nie

podpisałaby się przed wysuniętym przy tej okazji żądaniem dokonania bilansu

„osiągnięć filozofii marksistowskiej”.

Może warto zatem przypomnieć niektóre z owych „osiągnięć”. Zanim jednak

tego dokonamy sięgnijmy myślą nieco głębiej. Zdarzenia, jakie miały miejsce w

filozofii polskiej w latach 1887–1950 prześledzić można wertując cztery główne

pisma filozoficzne tego okresu: wspomniany już Przegląd Filozoficzny (rok

założenia 1897, redaktor naczelny Werycho), Ruch Filozoficzny (1911, K.

Twardowski), Kwartalnika Filozoficznego (1923, W. Heinrich) oraz, wydawanego

w językach międzynarodowych, Studia Philosophicae (1935, K. Twardowski, K.

Ajdukiewicz, R. Ingarden).

Wiele z prac opublikowanych we wspomnianych tu pismach to prace, które nie

straciły na znaczeniu. To przecież w Studia Philosophicae wydrukował Tarski swą

rozprawę o pojęciu prawdy. Stała się ona przedmiotem niezliczonych analiz i

kontrowersji filozoficznych. Spierano się o granice stosowalności metod

badawczych użytych przez Tarskiego. Wyjaśnić należało czy rezultaty dociekań

Tarskiego mogą być użyteczna również i wówczas, gdy pojęcia analizowanego

języka nie są pojęciami matematycznymi, nie odnoszą się zatem do obiektów

będących wytworem ludzkiego intelektu. Spory o to, jak dalece chwytają one

„istotę” prawdy, pojmowanej jako zgodność sądu ze stanem faktycznym, trwają po

dzień dzisiejszy. To przecież na łamach Przeglądu ogłosił Kotarbiński pracę, która

była zalążkiem koncepcji logik wielowartościowych — koncepcji, której

ostateczny wyraz formalny nadał Łukasiewicz. Nie jest ona jedynie konstrukcją

czysto logiczną. Wyrosła z rozważań filozoficznych tyczących się pojęcia prawdy

oraz pojęcia istnienia, a więc kwestii filozoficznych o podstawowym znaczeniu. To

właśnie w przedwojennych czasopismach filozoficznych rozwijał prezentował

rezultaty swych dociekań filozoficznych Ingarden. A były to dociekania

zmieniające w istotny sposób podstawy ontologiczne fenomenologii Husserla. Dziś

pierwszoplanowa planowa rola Ingardena dla rozwoju idei Husserlowskiej

fenomenologii jest powszechnie doceniana.

Nie, Ingarden nie należał on do uczni Kazimierza Twardowskiego, nie był

zatem jednym z tych, których zalicza się do Szkoły Lwowsko-Warszawskiej. Ale

był jednym z tych, który wspólnie z Twardowskiem i jego uczniami uczestniczył,

grając zwykle role kluczową, w wielu inicjatywach organizacyjnych i

wydawniczych. Ani publikacje ani dokumenty działań praktycznych nie

potwierdzają „niemądrej”, bo to jest właściwe słowo, tezy o monopolizowaniu

filozofii przez przedstawicieli Szkoły.

A Chwistek (może warto porównać jego koncepcję wielu rzeczywistości z

Popperowską koncepcją trzech światów), czyż nie jest jeszcze jednym przykładem,

trudnych zapewne, ale raczej wzbogacających intelektualnie, niż niszczących

stosunków oponentów Szkoły z jej przedstawicielami? Był przecież Chwistek

jednym z głównych krytyków Szkoły. A Ludwik Fleck, którego koncepcja „stylu

myślowego” staje się wzorcem Kuhnowskiej koncepcji paradygmatu? To jeszcze

jeden nieprzejednany przeciwnik Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, którego

przedstawiciele Szkoły nie rozumieli (nie mogli — wina, jeśli można tu mówić o

winie była po obu stronach) lecz przecież nie bojkotowali. On również swe

rozprawy stanowiące zapowiedź późniejszej, już we pełni dojrzałej koncepcji

ogłosił w Przeglądzie Filozoficznym. A Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy)?

Trudno o postać dalszą kanonom metodologicznym, których przestrzegania

domagali się (i jakże słusznie!) Twardowski i jego uczniowie. A przecież właśnie o

nim Kotarbiński napisze we wspomnieniu pośmiertnym.

Natura niewątpliwie genialna. Gdybyż ten człowiek tak wspaniale i tak

wielostronnie uzdolniony, przeszedł był w okresie młodzieńczym dobrą solidną

szkolę. Może byłby pozostawił po sobie dzieła o wartości niewzruszonej. Jeśli

pamiętamy jak wiele uwagi poświęcał Kotarbiński koncepcjom Witkiewicza, i na

swoich seminariach i w publikacjach w których do nich nawiązywał,

uprzytomnimy sobie, że ta tak bardzo wysoka ocena możliwości twórczych

Witkacego nie stanowiła konwencjonalnej pochwały kogoś kto już nie żyje.

Powróćmy jednak do osób związanych ze tradycją lwowsko-warszawską. To

przede wszystkim Kotarbiński. Dziś koncepcje jego — i z pewnością słusznie —

uważa się za naznaczone w sposób nieznośny piętnem pozytywistycznego

minimalizmu. Nie akceptujemy nie tylko skrajnego nominalizmu, którego

Kotarbiński bronił wspierając się teoretycznymi konstrukcjami Leśniewskiego.

Przypomnijmy zresztą, że Kotarbiński w znacznym stopniu złagodził — głównie

pod wpływem krytyki Ajdukiewicza — swe pierwotnie radykalne stanowisko. Nie

akceptujemy również, a może tym bardziej, założeń na których Kotarbiński

usiłował budować swój system etyczny. Bliższe nam dziś zdają się być koncepcje

Elzenberga, jeszcze jednego z wielkich polskich myślicieli. Ale przecież, przy

wszelkich oporach jakie poglądy Kotarbińskiego mogą budzić, trudno o lepszą

szkołę filozofii, jej istoty i jej metod, niż ta jaką zyskuje się studiując

Kotarbińskiego.

To również Ajdukiewicz. Mam wrażenie, że ani czasy w jakich przyszło mu

żyć, ani jego temperament (jego nieustanna skłonność do krytycznego namysłu nad

tym co sam stworzył) nie pozwoliła mu osiągnąć tego, co potrafiłby. A przecież

osiągnął ogromnie wiele. W świecie znany jest dziś przede wszystkim jako twórca

gramatyki formalnej. Gramatyka Ajdukiewicza jest jednym z podstawowych

systemów wykładanych w podręcznikach lingwistyki matematycznej.

Przedmiotem jego wnikliwych dociekań była koncepcja znaczenia. Ciągle domaga

się właściwego oświetlenia Ajdukiewiczowska koncepcja radykalnego

konwencjonalizmu, jedna z koncepcji, którą Ajdukiewicz stworzył po to by ją

następnie odrzucić. Nie uda się obronić, lecz bynajmniej tego nie sugeruję.

Rozwijając idee radykalnego konwencjonalizmu, podejmował Ajdukiewicz

problemy, które nadal są przedmiotem debat filozoficznych i których znaczenie

nadal jest ogromne. A logika pragmatyczna? Mam wrażenie, że teoretyczne

powody, dla których Ajdukiewicz ją tworzył (już w latach powojennych) ciągle

pozostają przez logików niedocenione.

To również Maria i Stanisław Ossowscy. Pamiętamy ich dziś głownie jako

socjologów. Marię jako socjologa etyki. Stanisława jako teoretyka podstaw

socjologii. Oboje byli jednak wnikliwymi znawcami problematyki filozoficznej, tej

zwłaszcza, która mieści się w obrębie szeroko rozumianej filozofii języka. Warto

raz jeszcze sięgnąć do ich filozoficznej spuścizny. Analiza roli konwencji

terminologicznych, by podać jeden tylko przykład, którą Ossowski zawarł w

rozprawie Struktura klasowa w świadomości społecznej jest bodaj najbardziej

wnikliwą analizą tego problemu jaką znaleźć można w literaturze metodologicznej.

Dodajmy tu zresztą, że socjologiczne badania systemów etycznych, jakie

zawdzięczamy Marii Ossowskiej, nie należąc do filozofii mają dla dociekań

filozoficznych podstawowe znaczenie.

To również Władysław Tatarkiewicz. Postać, której nie muszę przypominać,

bo jego zainteresowania teoretyczne prowadziły w obręb problemów bliskich

ludziom kultury, w tym teoretykom sztuki. „Naukowe” skrzydło filozofii, ten

obszar dociekań filozoficznych, które mają znaczenie dla badań szczegółowych

(przyrodoznawstwa, nauk społecznych czy teorii języka) jest znacznie bardziej

hermetyczny. Outsider zapuszcza się na te tereny raczej niechętnie. Tatarkiewicz

znany jest również jako autor trzytomowej Historii filozofii, której posiadanie w

domowej bibliotece jest obowiązkiem każdego, o kim można by utrzymywać, że

odebrał staranne wykształcenie uniwersyteckie.

Powtórzmy nazwiska, jaki wymieniłem. Oto one, w tej kolejności w jakiej się

pojawiały: Alfred Tarski, Jan Łukasiewicz, Roman Ingarden, Kazimierz

Twardowski, Leon Chwistek, Ludwik Fleck, Stanisław Ignacy Witkiewicz,

Tadeusz Kotarbiński, Stanisław Leśniewski, Henryk Elzenberg, Kazimierz

Ajdukiewicz, Władysław Tatarkiewicz. To tylko najwięksi z wielkich. Przejdźmy

obecnie do „osiągnięć marksizmu”.

Rok 1951 to data I Kongresu Nauki Polskiej. Ktoś, kto chciałby dowiedzieć

dlaczego przypominam to zdarzenie, sięgnąć powinien do pierwszego numeru

Myśli Filozoficznej — pisma, które powstaje w miejsce Przeglądu Filozoficznego ,

Kwartalnika Filozoficznego oraz Studia Philosophicae . Z czterech przedwojennych

czasopism, utrzymał się jedynie Ruch Filozoficzny, zredukowany do roli biuletynu

sprawozdawczego Polskiego Towarzystwa Filozoficznego. Redaktorem Myśli, a

również człowiekiem któremu władze polityczne powierzyły zadanie budowy

„frontu ideologicznego” był Adam Schaff.

Nie zamierzam przeprowadzać analiz psychologicznych. Nie zamierzam

odgadywać motywów, jakimi kierował się Schaff oraz ludzie z jego otoczenia (a

byli wśród Kołakowski, Baczko, Bauman, a więc ludzie których nazwiska znaczą

we współczesnej filozofii wiele) podejmując zadania zbudowania, na gruzach

starej „burżuazyjnej filozofii”, filozofii, która będzie służyć potrzebom

„przodującej klasy społecznej”. Pewien jestem natomiast, że ani Schaff ani

Kołakowski, ani Baczko, ani Bauman, bez względu na stopień żarliwości, z jaką w

owych czasach wyznawali doktrynę marksistowską nie byli tępymi politrukami,

pozbawionymi wiedzy o tym czym jest filozofia polska i jak ogromne są jej

dokonania.

Tyle — na razie — o bohaterach dramatu, którzy grać będą rolę

przedstawicieli „sprawiedliwości dziejowej”. Rzućmy okiem na drugą część sceny.

Nie sądzę aby Ajdukiewicz, Ingarden, Kotarbiński, Kokoszyńska, Ossowscy,

ktokolwiek zresztą kto w ten lub inny sposób zetknął się z realiami

komunistycznego systemu, mógł nie zdawać sobie sprawy z grozy sytuacji.

Margines działania, jaki im pozostawał był raczej nieduży. Mogli albo „robić

swoje”, odżegnując się zdecydowanie od jakichkolwiek kontaktów z władzami

komunistycznymi (tę drogę obrał Elzenberg) albo „robić swoje” szukając jakiegoś

modus vivendi z narzuconą przez Moskwę władzą. Tę ostatnią drogę obrali m.in.

Ajdukiewicz, Kotarbiński. Wymieniam akurat te dwa nazwiska ponieważ właśnie

przeciwko nim skierowane zostały publikacje najpierw Schaffa i Baczki a później

również Kołakowskiego i ... Chałasińskiego (o którym chciałoby się powiedzieć,

używając żargonu dziś już zapewne zapomnianego, że „się do nich dołączył”).

Celem tych publikacji było wykazanie teoretycznej błędności i jednocześnie

ideologicznej wsteczności poglądów krytykowanych myślicieli.

Ktoś, kiedyś, w dyskusji, odbytej już po zjeździe toruńskim, której

przedmiotem był mój referat zjazdowy, wyraził przekonanie, iż „kolaborując” z

systemem Ajdukiewicz i Kotarbiński umacniali ów system. Zdaniem owego

dyskutanta, umacniali go nawet tym tylko, że skorzystali z raczej niezwykłej, jak

na zwyczaje obowiązujące w systemach bloku komunistycznego, szansy

ustosunkowania się do postawionych im zarzutów. Trudno mi zrozumieć ten punkt

widzenia. Z podglądami zaś których zdecydowanie nie podzielamy, które jawią się

nam jako wręcz niedorzeczne, dyskusja jest ogromnie trudna. Niestety nie zawsze

można je ignorować. Przekonanie, która tu wspominam traktuję jako smutny

przejawem znikomej wiedzy o czasach, które mamy za sobą. A nieznajomość

przeszłości, tej zwłaszcza przeszłości, która ciąży na dniu dzisiejszym, jest zawsze

brzemienna w skutki niepożądane, nieraz fatalne.

Problem wyboru właściwej postawy wobec kataklizmu, jakim była

komunizacja Polski jest jednym z głównych problemów, podejmowanych przez

Michnika w książce Z dziejów honoru w Polsce, książce którą wielu zaleciłbym

jako lekturę obowiązkową. Wspomina tam z ogromnym szacunkiem Elzenberga i z

nie mniejszym Hannę Malewską. Do wspomnień o Malewskiej, jej postawie i jej

poglądach odsyłam tych, którzy skłonni są oskarżać Ajdukiewicza, Kotarbińkiego,

a tym samym również Ingardena, Tatarkiewicza, Ossowskich, Kotarbińską,

Kokoszyńską i wielu innych, oskarżać o wspieranie komunistycznego systemu.

Czy ludzie ci nigdy nie popełnili pomyłki, nie dali słowem lub chociażby

milczeniem przyzwolenia na coś na co przyzwolenia dawać nie powinni? O

niczym takim nie wiem. Ale cóż za sens ma zadawanie tego pytania wobec faktu,

iż wystawiani tak często na różne próby dawali świadectwo swojej budzącej

najwyższy szacunek postawie. Oto tylko jeden przykład, mający tę wartość, iż jest

udokumentowany. W jednym z zeszytów Myśli Filozoficznej z 1952 roku obok

ataków Marka Fritzhanda na „burżuazyjną” etykę, Andrzeja Nowickiego na

„ideologię watykańską” pojawia się też artykuł, w którym Henryk Holland

rozprawia się w sposób wyjątkowo obrzydliwy z „Legendą O Kazimierzu

Twardowskiem”. Reguły gry obowiązujące w tym okresie nakazywały milczenie.

A jednak Kotarbiński, uczeń Twardowskiego, uważa za właściwe wystosować list

do redakcji. Redakcja zamieszcza list wraz z „pryncypialnym” komentarzem, w

którym list Kotarbińskiego potraktowany jest jako jeszcze jeden dobitny wyraz złej

woli jego autora wobec prób wyperswadowania mu „niesłusznych” poglądów.

To nie oznacza, że w owych czasach nie zdarzały się intelektualistom postawy,

które, używając eufemizmu, można określić jako „budzące zdziwienie”. Pojąc dziś

nie sposób co skłoniło Chałasińskiego, wybitnego przecież socjologa, do wzięcia

udziału w atakach na Kotarbińskiego. Swój artykuł, w którym wyrażał dezaprobatę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: