Jeremy Black
EUROPA XVIII WIEKU
1700 - 1789
------------------
Tytuł oryginału Eighteenth Century Europe 1700-1789
Indeksy zestawiła Maria Domańska
Projekt okładki i stron tytułowych Teresa Kawińska
(c) Copyright by Jeremy Black, 1990
(c) Copyright for the Polish translation by Jaros3aw Mikos, 1997
First published 1990 by THE MACMILLAN
PRESS LTD
ISBN 83-06-02625-X
Spis rzeczy
Przedmowa . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 1
NIEPRZYJAZNE ŚRODOWISKO . . . . 9
Stosunki demograficzne, choroby i śmierć . . Nieszczęścia i konserwatyzm . . . . . . . . . . . 23
Rozdział 2
GOSPODARKA . . . . . . . 32
Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Przemysł .. 55
Rozdział 3
INFRASTRUKTURA GOSPODARCZA . . . . 71
Komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . 7r Pieniądze, standardy miar i wag, bankowość . . . . . . . 77 Handel . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Przemiany gospodarcze . . . . . . . . . . . . . 104
Rozdział 4
SPOŁECZEŃSTWO . . . . . . 111
Kobieta i rodzina . . . . . . . . . . . . . . 112
Struktura społeczeństwa . . . . . . . . . . 126
Szlachta i arystokracja . . . . . . . . . . . . . 134
Chłopi . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Rozdział 5
MIASTA . . . . . . . 174
Rozwój czy upadek . . . . . . . . . . . . . . 176
Miasta jako ośrodki przywilejów i władzy . . . . . . . . 180
Miasto i wieś . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Miasta i hierarchia spoleczna . . . . . . . . . . . 193
Miasta i konflikty polityczne . . . . . . . . . . . 199
Życie miast . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Ubóstwo i pomoc spoleczna . . . . . . . . . . . 203
Rozdzial6
WIARA I KOŚCIOŁY . . . . . . 211
Podzielony kontynent . . . . . . . . . . . . . . 212
Rozwój tolerancji . . . . . . . . . . . . . . 226
Dechrystianizacja? . . . . . . . . . . . . . . 230
Jansenizm . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Los jezuitów . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Stosunki państwo-Kościół . . . . . . . . . . . 245
Duszpasterstwo i Kościoły . . . . . . . . . . . . . 254
Rozdział 7
OŚWIECENIE . . . . . . . 258
Rozdział 8
KULTURA I SZTUKA . . . . . . 276
Mecenat . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Dwory i arystokracja . . . . . . . . . . . . . 277
Religia i Kościół . . . . . . . . . . . . . . 285
Klasy średnie: rynek sztuki jako forma patronatu . . . . . . 289
Lud: odrębny i uciśniony? . . . . . . . . . . . . 296
Przemiany stylów . . . . . . . . . . . . . . . 300
Kosmopolityzm i wpływy artystyczne . . . . . . . . . 307
Język . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Rozdział 9
NAUKA I MEDYCYNA . . . . . . 321
Rozdział 10
STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE . . . . 338
Przegląd ogólny . . . . . . . . . . . . , . 338
1700-1721 342
Wojna o sukcesję hiszpańską . . . . . . . . . . . 342
Rosja i wielka wojna północna . . . . . . . . . . . 345
Dyplomacja europejska 1714-1740 . . . , . . . . . . . 351
Dyplomacja europejska 1740-1763 . . . . . . , . , . . 353
Dyplomacjaeuropejska 1763-1793 . . , . . . . . . . 359
Rozdział 11
ARMIE I WOJNY . . . . . . 369
Rosja . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Prusy w polowie stulecia . . . . . . . . . . . . 374
Reformy w Austrii i w Rosji w połowie stulecia . . . . . . . 376
Po wojnie siedmioletniej . . . . . . . , . . . . 380
Reformy w armii francuskiej . . . . . . . . . . . 381
Stare problemy . . . . . . . . . . . . . . . 382
Rekrutacja . . , . . . . . . . . . . . . . 383
Dzialania wojenne i zmilitaryzowane społeczeństwo . . . . . . 391
Działania wojenne na morzu . . . . . , . . . . . 392
Rozdział 12
RZąDY I ADMINISTRACJA . . . . . 399
Porządek publiczny, przestępczość i prawo . . . . . . . . 403
Problemy fiskalne . . . . . . , . . . . . . . 414
Pożyczki . . . . . . . . . . . . . . . . 423
Centrum wladzy i prowincje . . . . . . . . . . . 430
Instytucje administracji państwowej . . . . . . . . . 433
Proces rządzenia: poszukiwanie konsensusu
Oświecony despotyzm . . . . . . . , . . . . . . 458
Rozdział 13
IDEOLOGIA, POLITYKA, REFORMY I SWIT REWOLUCJI . 464
Myśl polityczna . . . . . . . . . . . . . . . 464
Polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
Świt rewolucji . . . . . . . . . . . . . . . 502
Epilog . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
Chronologia . . . . . . . . . . . . . . . . 516
Władcy najważniejszych państw . . . . . . . . . . 520
Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . 522
Wybrane pozycje bibliograficzne . . . . . . . . . . 528
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . 547
Indeks nazw geograficznych i etnicznych . . . . . . . . 561
Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . 575
Koniec 583
Przedmowa
"Za mało o Rousseau. Za dużo o Rosji." "Za dużo o Rosji. Za mało o Rousseau." Jeżeli
niepodobna napisać pracy historycznej o charakterze ogólnym, która zadowoliłaby wszystkich
czytelników, tym trudniej podjąć się podobnego zadania wobec ciągłego poszerzania się zakresu
zainteresowań badaczy. Nie można już ograniczyć się, jak to ujął jeden z autorów, recenzując
wcześniejszą historię tego okresu, do "starych dobrych znajomych: «Rozwoju Wielkiej Brytanii»,
«Upadku Republiki Holenderskiej» i «Narodzin potęgi Prus»". Wszelako wybór materiału zawsze
pociąga ryzyko stronniczości. Jak na przykład ustosunkować się do pokusy teleologizmu, w obliczu
której stawia historyka rewolucja francuska albo rewolucja przemysłowa? Czy wydarzenia w Prusach
istotnie były odpowiedzi na podobne pytania, czytelnicy zainteresowani epoką mają do dyspozycji
odmienne rozwiązania proponowane przez wielu różnych badaczy. Przedstawiona książka ma układ
tematyczny. Czytelników, którzy wolą chronologiczny sposób pisania historii bądź opisy wydarzeń w
poszczególnych krajach, mogę jedynie odesłać do wielu doskonałych prac innych autorów.
Jestem winien podziękowania kilku instytucjom i osobom prywatnym. Dzięki propozycji, jaką
otrzymałem od Vanessy Couchman i Vanessy Graham, miałem sposobność zmierzenia się z bardzo
interesującym tematem. Mogłem także liczyć na pomoc wielu instytucji, które, wspierając badania
archiwalne za granicą, stworzyły mi szansę pracy w bibliotekach po zamknięciu archiwów. Pragnę
wyrazić w tym miejscu wielką wdzięczność Fundacji Rockefellera. Wendy Duery, Janet Forster i
Joan Grant przepisały wszystkie, na pewno zbyt liczne, wersje książki. Łaskawości wielu historyków,
którzy poświęcili swój czas na lekturę wcześniejszych wersji pracy, zawdzięczam niezwykle cenne i
podtrzymujące na duchu uwagi i komentarze. Całość lub
większe partie książki zechcieli przeczytać Lawrence Brockliss, Paul Dukes, Sheridan Gilley, Richard
Harding, Michael Hughes, John Lough, George Lukowski, Tom Shaerper i Philip Woodfine. Swój
czas krótszym fragmentom poświęcili także Christopher Duffy, Martin Fitzpatrick, Jeremy Gregory,
Francis Haskell, Nicholas Henshall, Michael Howard, Derek McKay, Roy Porter i Reg Ward. Pracę
nad książką rozpocząlem w roku 1983. Saro, dziękuję za wszystko.
. NIEPRZYJAZNE ŚRODOWISKO
Zycie mieszkańców osiemnastowiecznej Europy - niezależnie od tego, do jakiej warstwy społecznej należeli - toczylo się wśród ciągłych zmagań z nieprzyjaznym środowiskiem naturalnym. Wiele podobnych problemów daje o sobie znać także dziś, zwłaszcza w krajach Trzeciego Świata, i chociaż zdolaliśmy do pewnego stopnia oswoić niektóre z nich, jak problem chorób czy nie sprzyjających warunków klimatycznych, nie powinniśmy zapominać o roli, jaką odgrywały w XVIII stuleciu, gdy kształtowały nie tylko konkretne ludzkie zachowania, ale także ogólniejsze postawy.
Stosunki demograficzne, choroby i śmierć
Tradycyjny model stosunków demograficznych, typowy dla epoki przedindustrialnej, miał zasadniczo charakter statyczny i sprzyjał opóźnionej prokreacji, cechując się niewielką liczbą dzieci pochodzących ze związków pozamałżeńskich oraz późnym wiekiem zawierania małżeństw, co niewątpliwie wiązało się z sytuacją na rynku pracy. Niemniej w XVIII stuleciu widać w Europie, zwłaszcza począwszy od lat czterdziestych, wyraźną tendencję do wzrostu liczby mieszkańców - od około t t 8 milionów w roku yoo do około i8~ milionów sto lat później. Za tym ogólnym wzrostem, podobnie jak w przypadku wielu innych zjawisk epoki, kryło się jednak znaczne zróżnicowanie, zarówno pod względem tempa przyrostu populacji, jak i chronologii wydarzeń. Można powiedzieć, że wiek XVIII to stulecie różnorodności. Do spadku liczby ludności przyczyniały się nie sprzyjające procesy demograficzne i gospodarcze, jak również katastrofy żywiolowe albo wojny. W tej sytuacji głównym czynnikiem odpowiedzialnym za zmniejszanie się populacji wielu regionów stawała się masowa emigracja; w miastach, gdzie śmiertelność zwykle przekraczała poziom urodzin, podobną rolę odgrywal niedostateczny napływ nowych mieszkańców. Większość danych liczbowych pochodzących z epoki, w której
o t. Nieprzyjazne środowisko
statystyka była jeszcze w powijakach, należy traktować z pewną rezerwą, jako wielkości przybliżone, niemniej dysponujemy świadectwami wyraźnego spadku populacji niektórych regionów. Wojny i emigracja przyniosły znaczny spadek liczby mieszkańców naddunajskich księstw Mołdawii i Wołoszczyzny. Podobnie było w elektoracie Saksonii, gdzie w wyniku kolejnych wojen liczba ludności spadła z 2 milionów w roku yoo do t 600000 pod koniec wojny siedmioletniej (y63), oraz w Prusach, które z powodu strat wojennych, dezercji i ucieczek straciły to proc. populacji. Dla porównania spadek liczby mieszkańców Antwerpii z 6~ o0o w roku 1699 do 42000 w roku y55 spowodowany był głównie złą sytuacją gospodarczą; to samo dotyczyło Gandawy.
Dla wielu regionów Europy większa część XVIII stulecia to okres stagnacji demograficznej. Populacja Reims utrzymywała się na tym samym poziomie, 25000 w latach ióg4-y~o, po czym nastąpił okres gwałtownego wzrostu, w roku y89 osiągnęła 32 000 - wielkość z roku i6~5. Społeczność gminy Duravel w okręgu Haut-Quercy we Francji, mimo przyrostu liczby miesżkańców, pod koniec wieku XVIII była nadal mniejsza niż przed wybuchem głodu z roku 1693. Wenecja przeżywająca okres zastoju gospodarczego w roku yo2 miała z 38 000 mieszkańców, w t ~9~ roku - t 3~ ooo.
Stała liczba mieszkańców nie zawsze wskazuje na niekorzystne procesy demograficzne. Można przypuszczać, że stabilna wielkość populacji w wielu przypadkach wyrażała dążenie do świadomego ograniczania przyrostu liczby mieszkańców, czy to w celu pełniejszego wykorzystania owoców osiągniętej zamożności, czy też pod wpływem nie sprzyjającej sytuacji gospodarczej. Regiony szybszego wzrostu populacji, jak holenderska prowincja Overijssel czy Irlandia w drugiej połowie stulecia, przeżywały poważne trudności. Ogólnie w Europie dominowała jednak tendencja do wzrostu liczby ludności, zarówno na terenach notujących wyraźny rozwój gospodarczy, jak i dotkniętych stagnacją. Ludność kontynentalnej części królestwa Neapolu niemal się podwoiła, przekraczając 5 milionów, na Sycylii wzrosła z t miliona do t Soo ooo. Ludność Portugalii powiększyła się z 2 do 3 milionów; Norwegii z 5t2ooo do 883000. Liczba mieszkańców Rosji wzrosła, głównie dzięki zdobyczom terytorialnym, z rs milionów w roku y9 do 35 milionów w roku i8oo, co dało Rosji pierwsze miejsce w Europie przed Francją, której populacja osiągnęła, także częściowo w wyniku aneksji, 2~ milionów w roku y89 (z9-2o milionów w roku yoo). Za tą ostatnią wielkością kryją się jednak zarówno okresy słabego wzrostu, np. w latach czterdziestych i osiemdziesiątych, czy fakt ogólnie niskiego tempa rozwoju zachodniej Francji, jak szybkiego rozwoju w innych regionach (Burgundia i Alzacja). Liczba mieszkańców Polski zaczęła rosnąć w latach dwudziestych po okresie wojen i epidemii; w niemieckim księstwie Wirtembergii wzrosła z 428 000 w roku y34 do
Stosunki demograficzne, choroby i śmierć t i
ą, 620000 w roku i~9o. Liczba ludności Hiszpanii rosła szybciej po
aź- roku y~o, jednak przez większą część stulecia wzrost przypadał glównie
sly na prowincje peryferyjne i nadmorskie, jak Walencja, nie zaś uboższe,
wii rolnicze prowincje centralne. Różnice stają się jeszcze wyraźniejsze,
'ku gdy weźmiemy pod uwagę mniejsze obszary, przede wszystkim populację
do miast. I tak, chociaż ludność Włoch wzrosła w ciągu tego stulecia
óre z r3 do y milionów, w Turynie, ważnym ośrodku administracyjnym,
cji. choć pozbawionym silniejszego przemysłu, odnotowano wzrost z q.4
ku do 92 tysięcy. Rozwój miast uzależniony był głównie od migracji.
clą O ile liczba mieszkańców Nadrenii wzrosła w ciągu całego stulecia
0 3o proc., populacja Dusseldorfu i okolicznych wsi, dzięki wyższej
res stopie urodzeń oraz imigracji, podwoiła się w latach y5o-y9o. Berlin,
ym stolica Prus, stał się areną spektakularnego wzrostu z 55 000 w roku
go t zoo do t So 000 w roku z 800.
75. Bardziej szczegółowa analiza zróżnicowań ruchów ludnościowych
mo pozwala przedstawić pewne sugestie dotyczące przyczyn obserwowanych
dal przemian demograficznych, jednak równocześnie jeszcze bardziej utrudnia
ąca formułowanie jakichkolwiek uogólnień. Istotny wpływ na liczbę rodzących
~w, się dzieci wywierały metody kontroli urodzeń, w tym wyższy wiek
zawierania małżeństw, natomiast wielkość całej populacji ograniczały
tne przede wszystkim choroby i niedożywienie. Przeciętny wiek zawarcia
...
qwertych25