Kazimierz St�pczak OCHRONA I KSZTA�TOWANIE �RODOWISKA Wydanie czwarte Warszawa 1996 Wydawnictwa Szkolne l Pedagogiczne Ok�adk� i kart� tytu�ow� wykona� Dariusz Miro�ski Rysunki wykona�a /L , Ma�gorzata Wa�kiewicz Fotografie: Jerzy Baranowski 24, CAF 12, 14, 15, 16, 36, 70, 74, 79, 80, 84, 86, 89, 91, Adam Czarnowski 33, Edward Falkowski 43, Zygmunt Gamski 45, 62, Henryk Hermanowicz 6, 11, 71, Teodor Herma�czyk 35, Wojciech Kuna i Igor Straburzy�ski 90, Marek Ostrowski 42, 46, 50, 54, 60, 77, 81, Kazimierz St�p-czak 55, Igor Straburzy�ski 82 Redaktor Krystyna Wro�ska Redaktor techniczny f Agnieszka Ziemkiewicz Ksi��ka zalecana przez Ministra Edukacji Narodowej do u�ytku szkolnego i wpisana do zestawu ksi��ek pomocniczych do nauki biologii na poziomie szko�y ponadpodstawowej. Numer w zestawie 479/93 (c) Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1987 ISBN 83-02-03629-3 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1996 Wydanie czwarte Arkuszy drukarskich 12,5 Papier offset, kl. III 80 g, 61x86 cm Bia�ostockie Zak�ady Graficzne SPIS TRE�CI Przedmowa ....................... 5 Cz�owiek w �rodowisku �rodowisko i jego elementy ................. 10 �rodowisko naturalne dobrem og�lnoludzkim .......... 13 Zachowanie warto�ci �rodowiska ............... 16 Przyrost ludno�ci ..................... 20 Problemy wy�ywienia ludno�ci ................ 23 Urbanizacja ....................... 27 Skutki urbanizacji .................... 31 Sprawd�, w jakim stopniu opanowa�e� wiadomo�ci z przerobionego dzia�u ......................... 36 Zasoby przyrody i ich ochrona Zasoby przyrody ..................... 40 Eksploatacja zasob�w naturalnych .............. 43 Racjonalna gospodarka zasobami ............... 49 �r�d�a zanieczyszcze� powietrza ............... 56 G��wne zanieczyszczenia powietrza .............. 60 Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniami .......... 64 Woda w �yciu cz�owieka .................. 72 Rodzaje zanieczyszcze� w�d ................. 77 Ochrona w�d ...................... 81 Przyczyny niszczenia i ubytku gleb .............. 87 Degradacja gleb ..................... 92 Ochrona gleb ...................... 97 Sprawd�, w jakim stopniu opanowa�e� wiadomo�ci z przerobiontgo dzia�u ...-: ..................... 104 Ochrona krajobrazu Krajobraz i jego elementy ................. 108 Lasy w krajobrazie .....,.,,,,,,,,,,,,, 113 G��wne zagro�enia las�w ................... 119 Metody i formy ochrony krajobrazu .............. 123 Tereny zielone ...................... 129 Sprawd�, w jakim stopniu opanowa�e� wiadomo�ci z przerobionego dzia�u ......................... 134 Post�p techniczny i �rodowisko pracy, a ochrona cz�owieka �rodowisko pracy .................... 137 Ha�as jako czynnik �rodowiskowy .............. 141 Inne zago�enia w miejscu pracy ............... 146 Ochrona zdrowia cz�owieka w miejscu pracy .......... 151 Organizacja pracy i znaczenie zieleni ............. 156 Wypoczynek i rekreacja .................. 161 Sprawd�, w jakim stopniu opanowa�e� wiadomo�ci z przerobionego dzia�u ......................... 167 Pniwo 11:1 slrn/y ochrony �rodowiska Ochrona przyrody i ochrona �rodowiska ............ 171 Obowi�zuj�ce w Polsce akty prawne dotycz�ce ochrony i kszta�towania �rodowiska ....................... 175 Mi�dzynarodowa wsp�praca w zakresie ochrony �rodowiska .... 178 Sprawd�, jak� masz og�ln� orientacj� w zagadnieniach zwi�zanych z ochron� przyrody oraz /. ochron� i kszta�towaniem �rodowiska ... 184 S�owniczek ....................... 187 Skorowidz ............... . ....... 195 .V.' PRZEDMOWA Astronomowie obliczaj�, �e Galaktyka, w kt�rej �yjemy, nazwana Uk�adem Drogi Mlecznej, powsta�a oko�o 10 miliard�w lat temu. S�o�ce wchodz�ce w sk�ad tej galaktyki istnieje oko�o 5 miliard�w lat, a nasza Ziemia, nale��ca do Uk�adu S�onecznego, oko�o 4,5 miliarda lat. Pierwsze �lady �ycia, jakich zdo�ano si� doszuka� na Ziemi, pochodz� sprzed 3 miliard�w lat, a szcz�tki pierwszych ssak�w znane s� z pok�ad�w licz�cych nie wi�cej ni� 200 milion�w lat. Gatunek nosz�cy �aci�sk� nazw� Homo sapiens, czyli cz�owiek rozumny, pojawi� si� na Ziemi mniej wi�cej 500 tysi�cy lat temu. Cz�owiek ten pocz�tkowo czerpa� z przyrody tylko �rodki niezb�dne do �ycia, a wi�c g��wnie pokarmy, oraz korzysta� z naturalnych kryj�wek. Bardzo szybko nauczy� si� jednak wykorzystywa� przyrod� nie tylko do zaspokajania podstawowych potrzeb �yciowych, ale tak�e do zapewnienia sobie coraz wy�szego komfortu. W tej sytuacji naturalne korzystanie z d�br przyrody przekszta�ci�o si� w ich rabunkow� eksploatacj�. G��wnym celem takiego post�powania sta� si� zyik materialny, najcz�ciej znacznie przekraczaj�cy rzeczywUtp |Hfi trzeby cz�owieka. Szczeg�lne rozmiary osi�gn�a eksploulm-Jn Wjk gactw naturalnych wraz z gwa�townym rozwojem techniki, I(W* ry zosta� zapocz�tkowany wynalezieniem w roku l Vii1.' inNMxyny parowej. Od tego momentu do czas�w wi.|"ilc ��� ��-niewiele ponad 200 lat. W ci�gu tych dwu.-.iu liii na Ziemi, w wyniku dzia�ania cz�owieku ..,;>.. Wp�yw rabunkowej gospodarki, r�norodnych Inni i up�yn�o .'lv jednak /m lany. lu<lxklch, rozwijaj�cej si� komunikacji oraz przemya�u na lro<l�wl�ko przy- Stonce ^ Ziemia j 1 (c)�ycie � Ssaki -- 1 - -- 1 ---- 1 - �*H --- 1 1 H -- ' , ' -i --- i - -- 1 ' ' ' ' 1 0 9 8 7'6 5 4 3 2 1 0 Czas w miliardach lat Ry�. 1. Liniowe przedstawienie czasu powstania naszej Galaktyki, S�o�ca i Ziemi oraz czasu pojawienia si� �ycia na Ziemi i pierwszych ssak�w. Zerem (0) oznaczono czasy wsp�czesne rodnicze sta� si� w wielu rejonach Ziemi katastrofalny. Dosz�o wreszcie do tego, �e cz�owiek wsp�czesny dysponuje si�ami, kt�rymi mo�e zniszczy� ca�y �wiat �ywy i samego siebie, a nawet ca�� kul� ziemsk�. Podane wy�ej liczby, dotycz�ce powstania i rozwoju naszej Galaktyki, S�o�ca i Ziemi oraz pojawienie si� na Ziemi organizm�w �ywych wraz z cz�owiekiem, odnosz� si� do tak d�ugich okres�w czasowych, �e trudno je sobie wyobrazi�. Aby lepiej zda� sobie spraw� z czasu trwania wymienionych okres�w, mo�na je przedstawi� graficznie w postaci prostego odcinka. Odcinek taki znajduje si� na rycinie 1. Czasy wsp�czesne oznaczono na nim zerem (0), a powstanie Galaktyki liczb� 10 oznaczaj�c� 10 miliard�w lat wstecz. Ca�y odcinek zosta� podzielony na okresy odpowiadaj�ce dziesi�tkom miliard�w lat. W odpowiednich miejscach oznaczono symbolami i napisami powstanie S�o�ca, Ziemi, �ycia na Ziemi i pojawienie si� pierwszych ssak�w. Nie mo�na by�o jednak oznaczy� na tym odcinku momentu pojawienia si� cz�owieka na Ziemi, gdy� przy tak ma�ej skali okres rozwoju cz�owieka musia�by si� zmie�ci� ca�kowicie w bezwymiarowym punkcie zerowym. Licz�c miar� astronomiczn� jest to zreszt� okres niezwykle kr�tki. Aby go przedstawi� liniowo i proporcjonalnie do pozosta�ych okres�w, ca�y odcinek z ryciny musia�by mie� d�ugo�� 100 kilometr�w. W�wczas ka�dy milimetr tego stu- 6 kilometrowego odcinka odpowiada�by okresowi 100 lat. W takim uj�ciu pojawienie si� �ycia na Ziemi wyznacza�by punkt le��cy 30 kilometr�w przed punktem zerowym, a pojawienie si� pierwszych ssak�w - punkt le��cy zaledwie 2 kilometry przed punktem zerowym. Historia cz�owieka rozumnego obejmowa�aby na tym stukilometrowym odcinku ostatnie 5 metr�w. Dwustuletni okres szybkiego rozwoju techniki i najwi�kszych zniszcze� dokonanych w przyrodzie nadal trudno by�oby na odcinku oznaczy�, gdy� proporcjonalnie do okres�w poprzednich by�by to kawa�eczek odcinka ucz�cy zaledwie 2 milimetry. Ostatnie dwa wieki naszej ludzkiej dzia�alno�ci stanowi� zaledwie �� cz�� okresu, jaki up�yn�� od pojawienia si� cz�o-2500 i wieka na Ziemi i tylko 15 jawi�o si� i rozwin�o �ycie na Ziemi. I w tym bardzo kr�tkim okresie cz�owiek zacz�� zagra�a� martwym i �ywym tworom przyrody, kt�re powstawa�y, rozwija�y si� i kszta�towa�y przez miliony, a nawet miliardy lat. Dzia�alno�� ludzka jest niezwykle szybka, a jej nasilenie stale wzrasta. Przyroda zapewnia nam zaspokojenie podstawowych potrzeb �yciowych, z niej czerpiemy te� wszelkie inne dobra. Ona stanowi nasze naturalne �rodowisko. Niszcz�c j� niszczymy to, co jest nam niezb�dne do �ycia. Ca�kowite zniszczenie przyrody oznacza koniec egzystencji cz�owieka na Ziemi. U�wiadomienie sobie d�ugo�ci trwania okresu, w jakim rozwija�a si� otaczaj�ca nas przyroda oraz nieproporcjonalnie kr�tkiego okresu, w jakim cz�owiek zacz�� jej zagra�a�, jak r�wnie� uzmys�owienie sobie �cis�ej zale�no�ci cz�owieka od przyrody pozwala zrozumie� powag� sytuacji i wa�no�� problem�w orhro-ny przyrody i ochrony �rodowiska. Spo�ecze�stwo nasze jeszcze nie zdaje sobie w pe�ni sprawy z konsekwencji dacji �rodowiska kraju oraz z koszt�w ekonomic/.nyc-h l s|n>Nv/-nych niszczenia �rodowiska cz�owieka. Brak te� w �p<>l<v/.�'�-stwie postawy wsp�odpowiedzialno�ci za stan drodowlakn, n tuk-�e brak dyscypliny w stosunku do obowiu/uj^cych /.iii/ijdM�. Problemy te s� jednak obecnie rozwa�ano przt-y. nujwy�aza Organa pa�stwowe i mi�dzynarodowe. Nic wiijc dziwnego, ii w coraz szerszym zakresie s� r�wnie� uwzgl�dniane w nauczaniu i wychowywaniu m�odzie�y. Temu w�a�nie wa�nemu celowi ma s�u�y� niniejszy podr�cznik. Jego g��wnym zadaniem jest u-�wiadomienie m�odzie�y zagro�e�, jakie niesie ze sob� cywilizacja i zapoznanie jej z mo�liwo�ciami unikni�cia lub z�agodzenia skutk�w negatywnego wp�ywu cz�owieka na przyrod�. Podr�cznik ma te� spowodowa�, by m�odzie� zda�a sobie spraw� z konieczno�ci podj�cia wszelkich dzia�a� na rzecz ochrony i kszta�towania naszego �rodowiska. .f* '* '� '�� '..l''' :>'�,',.'� CZ�OWIEK W �RODOWISKU "!'�' Ustawa z dnia 3111980 r. *' o ochronie i kszta�towaniu �rodowiska Art. 1. 1. Ustawa okre�la zasady ochrony i racjonalnego kszta�towania �rodowiska, zmierzaj�ce do zapewnienia wsp�czesnemu ...
mars2323