MŁODA POLSKA, MŁODA EUROPA
1. Różne nazwy epoki i ich uzasadnienie, ramy czasowe.
· Fin de siecle-, bo koniec wieku
· Modernizm-, bo „nowe” występuje przeciw staremu (modernizm- nowoczesne)
· Dekadentyzm-, bo schyłek wieku
· Neoromantyzm-, bo przejmuje duchowe dziedzictwo romantyków
· Symbolizm-, bo symbol stanie się ważny w literaturze i sztuce
· Secesja-, bo modny stał się taki styl w stroju, sztuce użytkowej
· Impresjonizm-, bo taki nurt zdominował sztuki plastyczne i przeniósł się też do literatury.
Epoka w Polsce:
I faza- 1890- 19000r- czas poetycki Młodej Polski. Krystalizacja programu.
II faza- 1900- 1910- okres literatury zaangażowanej w sprawy kraju (Żeromski, Wyspiański, Reymont, Zapolska).
III faza- po 1910r- faza schyłkowa, rozrachunek z literaturą Młodej Polski aż po 1918r- czyli odzyskanie niepodległości.
2. Filozofia A. Schopenhauera, F. Nietschego, H. Bergsona:
· Koncepcja schopenhaueryzmu- poglądy filozoficzne, którym początek dał A. Schopenhauer ( „O wolności woli ludzkiej”, „ O podstawie moralności”). Według nich życie ludzkie jest bezcelowe, podtrzymują je tylko siły ślepe- różne rodzaje popędów, a jego istotę stanowi bezmiar cierpienia. Wyjściem z sytuacji byłoby zrezygnowanie z wszelkiego działania i z woli życia, bo i tak szczęście jest nieosiągalne, pogrążenie się w nirwanę lub kontemplacja sztuki. Schopenhaueryzm był podstawą ideową dla dekadentów końca XIX w.
· Koncepcja Nietschego – zespół poglądów filozoficznych i literackich powstałych w nawiązaniu do filozofii niemieckiego myśliciela F. Nietschego. Nietsche („Tako rzece Zaratustra”) występował przeciwko pesymizmowi, bierności i słabości, głosząc kult życia. Bezwzględnie potępiał panujące ówcześnie zasady moralne, odrzucał humanitaryzm, altruizm jako metody ludzi słabych, postulując moralność „nadludzi”, rasy panów, którzy mogą działać poza dobrem i złem, tworząc nowe zasady. Głosił pochwałę siły, tężyzny fizycznej, wolności działania wybitnej jednostki. Nietscheanizm był reakcja na dekadentyzm końca XIX w.
· Koncepcja Bergsona- wywarła duży wpływ na kształtowanie się późnego symbolizmu i futuryzmu, ekspresjonizmu oraz strumienia świadomości. Filozofia ta zwrócona jest przeciwko racjonalizmowi, nadrzędna rolę w poznaniu przyznawała intuicji. Jednym z jej kluczowych haseł była koncepcja elan vital (pędu życia), zakładająca istnienie w człowieku wewnętrznej energii witalnej, nadającej dynamizm istnieniu.
3. Nowe prądy, założenia i przedstawiciele (symbolizm, impresjonizm, secesja)
· Symbolizm- prąd literacki rozwijający się w XIX w. We Francji i Belgii. Symbolizm odwoływał się do filozofii Schopenhauera i Bergsona oraz twórczości operowej Wagnera. U jego podstaw tkwiło filozoficzne przeświadczenie, że świat i zjawiska zmysłowe to tylko znaki, za którymi ukrywają się istotne prawdy i idee. Według symbolistów poezja powinna oddziaływać na odbiorcę w sposób emocjonalny i wrażeniowy, wiersz ma wywoływać określony nastrój oraz atmosferę i oddziaływać również poprzez swoje walory muzyczne i obrazowość.
· Impresjonizm- kierunek w sztuce i literaturze powstały we Francji w drugiej połowie XIX wieku, którego głównym założeniem było ukazywanie świata z punktu widzenia indywidualnej wrażliwości artysty, przedstawienie ulotnych, pierwotnych wrażeń, jakie rzeczywistość wywołuje w człowieku.
· Secesja- kierunek w sztukach plastycznych rozwijający się na przełomie XIX i XX wieku. Twórcy secesji dążyli do wypracowania nowych form, wykorzystywali oryginalne motywy roślinne, posługiwali się linią falistą, bogatą ornamentacją.
4. Koncepcja sztuki i artysty w okresie Młodej Polski (artykuły A. Górskiego „Młoda Polska”, S. Przybyszewskiego „ Confiteor”).
· „Młoda Polska”- autor krytykuje całe pokolenie pozytywistów, niezdolne „bohaterstwo czynu”. Znajdujemy tu charakterystykę pokolenia „ młodych”, żyjących w czasach „bankructwa idei”. Górski prezentuje zupełnie nowy system wartości młodopolskiej literatury i jej twórców. W myśl jego postulatów artystów obowiązywały: szczerość tematów i wewnętrznych przekonań nieskrępowanych normami społecznymi i moralnymi. W imię sztuki artysta mógł odejść od haseł realizmu.
· „Confiteor”- tekst ten traktowany jest jako manifest młodopolskiego rozumienia koncepcji sztuki i roli artysty w społeczeństwie. Całość zagadnienia można ująć w haśle „sztuka dla sztuki”, tytuł oznacz po łacinie „wyznaję”. Autor pragnie uwolnić sztukę spod jakichkolwiek idei, założeń politycznych. W innym przypadku, jeśli staje się użyteczną staje się „biblią pauperum dla ludzi, którzy nie umieją myśleć”. Tak, więc sztuka winna być uniwersalna, ponadnarodowa. Sztuka jest religią, zaś artysta kapłanem. Artysta jest wolny absolutnie, jest święty, czysty i niezależny.
5. Dekadent i jego obraz świata w poezji małopolskiej.
Dekadentyzm odrzucał materializm i filozofię pozytywistyczną, ukazywał człowieka jako istotę słabą, podatną na choroby, cierpienie i śmierć. Dostrzegając nieuchronny koniec wszystkiego, kryzys sztuki, filozofii oraz wszelkich wartości, podkreślał związane z tym stępienie ludzkiej wrażliwości. Dlatego dekadenci wzbogacili swoje życie wewnętrzne przez ucieczkę w tzw. „sztuczne raje” (alkohol, narkotyki), w hedonistyczny tryb życia, w świat wyrafinowanej sztuki. Dekadentyzm w poezji młodopolskiej charakterystyczny jest dla K. Tetmajera w „ Końcu wieku XIX” oraz w twórczości J. Kasprowicza „Krzak dzikiej róży”.
· K. Przerwa- Tetmajer- „Koniec wieku XIX”, wiersz składa się z pytań retorycznych- każda zwrotka jest jakby definicją postawionego w pytaniu pojęcia. Są to: Przekleństwo, Ironia, Wzgarda, Rozpacz, Walka, Rezygnacja, Byt przyszły. Okazuje się, że nic z tych rzeczy nie jest wartością- każde z pojęć jest zdezaktualizowane. Np. walka-, „ale czyż mrówka rzucona na szyny może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie?” Tą mrówką jest człowiek- pociągiem los. Obraz człowieka końca wieku odrysowany jest w końcu utworu, w ostatnie zwrotce, która wobec powyższych negujących odpowiedzi pyta: „cóż, więc jest?”. A odpowiedź człowieka końca wieku XIX brzmi następująco: „głowę zwiesił niemy”.
„ Nie wierzę w nic”- podejmuje kwestie podstawowe dla egzystencji człowieka i nie znajduje pozytywnej odpowiedzi. Podmiotem lirycznym jest tu artysta, który nie tylko tworzy, lecz wręcz przeciwnie niszczy. Jego destrukcyjna siła wyraża się w ekspresywnych czasownikach: „drwię”, „zrzucam”. Stosunek artysty do świata określają z kolei słowa: „wstręt mam”, „krzyk bólu”, „śmiech”, „przekleństwo”. Lekarstwo na ból istnienia może być tylko jedno: nirwana, śmierć, niebyt- nieistnienie. Wyczuwamy tu nawiązanie do filozofii Schopenhauera, lecz sam motyw centralny, czyli temat sztuki jako źródła cierpień, nawiązuje do utworów romantycznych: „Wielkiej Improwizacji” i „Fortepianu Szopena”.
· J. Kasprowicz- „Krzak dzikiej róży”- na tle szarych skał, wśród pięknych górskich ujęć, kwitnie krzak dzikiej róży. Obok umiera, powalona przez zamieć limba. Już sam opis przestrzeni jest wyrazem impresjonizmu. Jeżeli potraktujemy krzak róży i starą limbę jako bohaterów utworu, stwierdzimy, że są one symbolami: młodości i przemijalności, pełni sił twórczych i schyłku istnienia. Współistnieją razem, lecz róża- istota młoda i twórcza jest wyrazem filozofii dekadenckiej. Oto przezywa dziwne tęsknoty i rozterki, wtula się w skały, lękając się życia, podległą lękom istnienia.
6. Katastrofizm w liryce młodopolskiej.
Katastrofizm to przekonacie o nieuchronności zagłady, którą spowodować może kryzys wartości filozoficznych, moralnych lub czynniki zewnętrzne. Katastrofizm przejawia się w Hymnach J. Kasprowicza. Kasprowicz w swoich Hymnach przedstawia wizję świata idącego ku zagładzie, tendencje głoszące upadek i zagładę Ziemi. W Hymnach widzimy otwarty grób, miliardy krzyży, walące się nieba, rzeki i morza ciepłej krwi, wreszcie żmije, pijawki o dziwnych ludzkich głowach. W Hymnach swych Kasprowicz nawiązuje do Apokalipsy.
7. Symbolizm i impresjonizm w poezji młodopolskiej.
8. Wyjaśnij pojęcia:
· „sztuka dla sztuki”- hasło wysunięte w I połowie XIX w przez pisarzy francuskich, postulujące uwolnienie sztuki od służebności i skupienie się wyłącznie na celach estetycznych. Sztuka powinna być wartością absolutną, niepodporządkowaną żadnym celom utylitarnym, dydaktycznym i społecznym. W Polsce teoria ta głoszona była przez Przybyszewskiego „Confiteor”.
· Nirwana- termin ten w buddyzmie oznacza najwyższy stan ducha. Nirwana to niebyt, uczucie szczęśliwości, wywołane uwolnieniem się od wszystkich cierpień świta. Termin przyjęty przez Schopenhauera, który uznawał życie za pasmo cierpień i bólu i dlatego postulował odsunięcie się od niego przez odrzucenie woli życia i osiągnięcie stanu niebytu. W literaturze polskiej pragnienie osiągnięcia nirwany, która uwolnić może człowieka od trosk i nieszczęść życiowych, pojawia się w wierszu K. Przerwy- Tetmajera „Hymn do Nirwany”
· Synestezja- zabieg stylistyczny polegający na przypisywaniu wrażeń jednego zmysłu innemu zmysłowi, np. przypisywania kolorów dźwiękom, bądź smaków barwom). K. Przerwa- Tetmajer „Widok ze Świdnicy do Doliny Wierchcichej”.
· Sonet- utwór liryczny składający się z 14 wersów, zgrupowanych na ogół w 2 czterowierszach i 2 tercynach. Część pierwsza jest na ogół opisowa, druga- refleksyjna. Np. twórczość K. Przerwa- Tetmajer „Hymn do Nirwany”
· Dekadentyzm- kierunek literacki zapowiadający symbolizm we Francji, ale przede wszystkim prąd duchowy, światopoglądowy, postawa życiowa charakterystyczna dla epoki modernizmu. W literaturze kierunek ten ukształtował postać zbuntowanego przeciwko światu artysty, sceptycznego, słabego i wyrafinowanego. Np. „Na wspak”- Huysmans.
· Dramat symboliczny- tworzył go S. Wyspiański, a także Przybyszewski. W tych dramatach oprócz warstwy realiów i zwykłych wydarzeń, ogromna rolę odgrywa warstwa symboliczna.
· Tragifarsowość-
· Parnasizm- charakteryzował się odrzuceniem romantyzmu z jego skłonnościami do ukazywania intymnych przeżyć wewnętrznych. Naczelna cecha parnasistów stanowiło dążenie do doskonałości i wirtuozerii formy artystycznej. Z. Przesmycki
· Symbol- motyw, bądź zespół motywów, pojęć, obrazów, które oprócz znaczenia dosłownego maja także znaczenie ukryte- symboliczne. Symbol ma charakter migotliwy i opalizujący, możliwości jego interpretacji są bardzo dowolne. Symbol odczytywany jest w kontekście całego utworu, ma charakter tajemniczy, cechuje się nie jednoznacznością i zagadkowością. Np. Chochoł z „Wesela”, można go interpretować jako ideę narodowowyzwoleńczą, odłożoną na później, symbol uśpienia narodu, bądź symbol dwoistości charakteru narodowego.
· Synkretyzm- przemieszanie w jednym dziele elementów różnych stylów i prądów myślowych, gatunków i rodzajów.
· „chłopomania”- fascynacja siłą witalną, żywiołowością, kulturą chłopów, w których egzystencji starano się odnaleźć pierwotne siły oraz ideał życia zgodnego z zasadami natury. Oczarowanie światem chłopów pozbawione było świadomości ich ciężkiej pracy i trudnych warunków życia. „Wesele” S. Wyspiański.
· „dulszczyzna”- postawa charakteryzująca się obłudą, hipokryzją, ograniczeniem umysłowym. Nazwa ta pochodzi od nazwiska bohaterki utworu G. Zapolskiej „Moralność pani Dulskiej”, która godzi się na brak moralnych zasad i nieuczciwe postępowanie własnych dzieci w swoim domu, dbając jedynie o to, by w opinii publicznej jej rodzina została nieskazitelna.
· Dramat naturalistyczny- realizowany przez G. Zapolską, najbardziej tradycyjny, wyrastający z tradycji realistycznych
· Postawa franciszkańska-
9. Ludowość i chłopomania w literaturze młodopolskiej.
Wieś widziana okiem ludomana jest barwna, tętni życiem i energią czerpaną z siły natury. Pamiętajmy jednak, że choć u Wyspiańskiego „chłop potęga jest i basta”- to poeta wyśmiewa się trochę z ludomaństwa, podejrzewając w owej postawie pozór i modę, a nie szczery zachwyt.
10. „Wesele” jako synteza sztuk.
11. „Wesele” pytaniem o świadomość narodowa Polaków.
12. Rozprawa z romantycznymi mitami w „Weselu”.
13. Naturalizm w dramacie G. Zapolskiej „Moralność pani Dulskiej”
Powieść naturalistyczna przedstawia losy ludzkie jako materiał badań, na wzór nauk biologicznych, eksponuje biologizm człowieka, bierze pod uwagę kwestie dziedziczności.
Tak czyniła G. Zapolska w „Moralności pani Dulskiej”. Opis pani Dulskiej, genetycznie zakodowana dulszczyzna, dyskusje panienek na tematy tabu w typie „skąd się biorą dzieci”, sam temat i technika realizmu w dramacie to cechy naturalistyczne.
wojtus2461