Wstęp do językoznawstwa.doc

1. Język

·         system znaków prymarnie dźwiękowych, wtórnie również graficznych.

·         Służy do porozumiewania się ludzi

a) Język naturalny

·         Język powstały na drodze rozwoju historycznego, zróżnicowany geograficznie i społecznie

·         Jest on lub był używany jako rodzimy przez członków jakiejś grupy etnicznej

·         Synonimem języka naturalnego jest język etniczny

·         Przeciwstawia się językom sztucznym (esperanto) i językom formalnym (np. język logiki)

b) Język sztuczny

·         Język pomocniczy

·         Utworzony w celu porozumiewanie się w określonej dziedzinie wiedzy (np. języki programowania) lub porozumiewania się międzynarodowego

Cechy odróżniające język naturalny od sztucznego:

·         Polisemia znaczeń

·         W swoim rozwoju podlega powolnym, ale ciągłym zmianom

c) Języki żywe

·         Języki używane przez daną społeczność

·         Przekazywane w sposób naturalny z pokolenia a pokolenie

d) Języki martwe

·         Przestały być używane jako rodzime na co dzień

·         Język może wyjść z użycia ze względu na wyparcie go przez inny język

·         Może być martwy ze względu na zróżnicowanie dialektów (które dadzą początek innym językom)

·         Niektóre języki martwe są nadal używane (łacina)

·         Język martwy może zostać „wskrzeszony” jeśli nie wyjdzie zupełnie z użycia (hebrajski)

2. Językoznawstwo – nauka o języku, teoria języka, lingwistyka

·         Głównym przedmiotem badań jest język

·         Językiem interesują się też inne dziedziny wiedzy (logika, filozofia) ale w nich język jest pobocznym tematem badań

a) Językoznawstwo zalicza się do:

·         Semiologii ogólnej (ogólna nauka o znakach) – od czasów Ferdynanda de Saussure’a język definiuje się jako system znaków

·         Psychologii – zwolennicy gramatyki transformacyjno-generatywnej opowiadają się z językoznawstwem zorientowanym naturalistycznie i dlatego uwzględniają czynniki psychiczne (to co mówimy zależy od mózgu, a jednocześnie język wpływa na obraz świata

b) Przedmiotem badań językoznawczych jest język naturalny i języki sztuczne, przedmiotu badań nie stanowią natomiast języki formalne ani też inne żadne inne twory (np. język sztuki, muzyki)

c) W językoznawstwie wyróżnia się dwa rodzaje wiedzy o języku:

·         Wiedza jasna (implicytna) – nabywa ją dziecko w tzw. ontogenezie (rozwój języka w historii jednostki; w momencie gdy dziecko potrafi ułożyć zdanie, którego wcześniej nie słyszało, powiemy, że nauczyło się mówić). Pozwala na tworzenie własnych i rozumienie cudzych wypowiedzi; nie musi być uświadomiona.

·         Wiedza wyraźna (eksplicytna) – zbiór sądów, które jesteśmy w stanie sformułować na temat naszej wiedzy jasnej (wiedza wywnioskowana przez nas na podstawie obserwacji własnych i cudzych wypowiedzi językowych)

d) Wypowiedzi językowe są w językoznawstwie określane mianem tekstu

e) Między tekstem a językiem istnieją ścisłe związki i uwarunkowania. U podstaw niezliczonej ilości tekstów leży system językowy, stanowiąc rację bytu dla tekstu.

·         Jeżyk istnieje o tyle, o ile realizuje się w tekście

·         Tekst (zjawisko konkretne) i język (twór abstrakcyjny) wzajemnie się warunkują i mogą być uznawane za dwie strony tego samego zjawiska, które za de Saussur’em nazwiemy mową

Mowa = tekst + język

·         Język nie jest nam dany do obserwacji bezpośrednio, a więc wiedza wyraźna budowana przez językoznawców nie jest równoznaczna z wiedzą jasną; może być tylko przybliżonym jej wyobrażeniem

·         Model systemu językowego – budowany przez językoznawców przybliżony obraz systemu językowego

3. Funkcje języka:

·         komunikatywna (następuje za pomocą sygnałów akustycznych). Znaki te są zbiorem uporządkowanym i wzajemnie łączą ważne elementy (wzajemnie współdziałają i wzajemnie się warunkują)

·         funkcja przedstawiająca (reprezentatywna, symboliczna, denotacyjna, referencjalna) jest to relacja, która łączy znaki językowe z przedmiotami i zjawiskami świata zewnętrznego, do których znaki językowe odsyłają.

Ø      Funkcja ta implikuj wyjście języka na zewnątrz i powiązanie go ze światem realnym obiektywnie obserwowalnym

Ø      Stanowi warunek konieczny funkcji komunikatywnej

Ø      Za pomocą znaków są reprezentowane zjawiska realne

Ø      Jest relacją kodu językowego z rzeczywistością namacalną

·         ekspresywna (emotywna)

Ø      polega na „zdradzaniu” za pomocą języka pewnych przeżyć emocjonalnych lub cech nadawcy

Ø      chodzi tu o konwencjonalne elementy języka (wykrzykniki typu: fuj!), formy zdrobnień, zgrubiające i tryb …

·         impresywna

Ø      za pomocą wyrażeń językowych możemy wywierać nacisk na słuchacza w celu oddziaływania na jego zachowanie (np. kiedy każemy komuś coś zrobić); szczególnie w zdaniach rozkazujących

·         fatyczna

Ø      służy do ustalanie i podtrzymywania kontaktu między nadawcą i odbiorcą (np. „słuchaj”, „aha”, „mhm”)

·         poetycka

Ø      wiąże się z samą budową tekstu (gra słów, brzmienie, piękno)

·         metalingwistyczna

Ø      polega na skoncentrowaniu się na języku jako kodzie (kiedy pytamy o kwestie gramatyczne, znaczenie wyrazu

4.      Znak – każdy element rzeczywistości (przedmiot materialny, właściwość tego przedmiotu lub jakieś wydarzenie postrzegalne, np. czynność), który jest nośnikiem jakiejś dodatkowej treści, czyli informuje nas o czymś różnym o d siebie, tzn. o czymś, czego bezpośrednio nie ma w tym znaku (np. chmura → deszcz)

a.       istotą znaku jest ścisłe połączenie dwóch zjawisk:

·         formy oznaczającej

·         treści oznaczającej

b.      każdy znak ma więc dwie strony

·         stronę znaczącą (formę)

·         stronę znaczoną (treść)

c.       każdy znak musi spełniać dwa warunki, żeby być znakiem

·         musi być postrzegalny przez zmysły

·         musi spełniać funkcję porozumiewawczą

d.      znaki różnią się między sobą jakościowo

e.       znaki klasyfikują się na podstawie dwóch kryteriów:

·         ze względu na rodzaj kanału informacyjnego, przez który przechodzą (tyle rodzajów znaków ile zmysłów)

o       ten sam kod może być realizowany za pomocą innych kanałów

o       kod językowy realizowany jest przez kilka subkodów w zależności od kanału, którym do nas dociera

o       znaki przekazuje się za pomocą sygnalizacji (znaki nietrwałe, uporządkowane w czasie, np. mówienie) lub notacji (znaki trwałe, uporządkowane w przestrzeni)

Ø      znaki wzrokowe (przemijające – mowa mimiczna; trwałe – pismo)

Ø      znaki węchowe

Ø      znaki słuchowe (wokalno-audycyjne)

Ø      znaki dotykowe

Ø      znaki smakowe

·         ze względu na ich funkcję i strukturę

Znaki

1.      symptomy (objawy) - znaki naturalne (np. zjawiska przyrody – chmura). Nie mają świadomego myślącego nadawcy. Funkcja znakowa jest dla nich wtórna i uboczna, są znakami niezwrotnymi (tylko dla odbiorcy, sygnał kierowany jest tylko do odbiorcy, nigdy od odbiorcy)

2.      sygnały właściwe – tworzą kod dwustronny; relacja nadawca – odbiorca. Są świadomie kierowane przez ludzi w celu porozumiewania się. Nadawca i odbiorca wiążą te znaki z identyczną funkcją. Są zwrotne (naprzemienny podział ról odbiorca-nadawca), celowe (funkcja znakowa jest w nich podstawowa)

·         apele (nie odnoszą się do świata zewnętrznego. Mają tylko wywołać określone zmiany w psychice i w zachowaniu odbiorcy (taniec baletowy, muzyka)

·         sygnały semantyczne – odsyłają odbiorcę do jakiegoś zjawiska otaczającego świata. Oznaczana przez nie treść to wyobrażenie jakiegoś zjawiska zewnętrznego. Treść ta powtarza się u wszystkich członków danej społeczności.

Ø      Obrazy – sygnały semantyczne umotywowane. Umotywowane są te, w których cechy formy (np. Obraz, fotografia) są umotywowane cechami treści

Ø      sygnały arbitralne – są diakrytyczne, znaczące (diakryt – jednostka różnicująca znaki). Znaki arbitralne są powtarzalne, stanowią za każdym razem powielenie tej samej umowy. Są dwukierunkowe (przyjmujemy je i możemy je nadać)

o       jednoklasowe (zamknięte, nieproduktywne, np. znaki drogowe) ilość znaków określona i ograniczona, znaki te są nie podzielne na mniejsze elementy. Każdy znak ma z góry określone znaczenie. Za pomocą tych znaków nie przekażemy nowej treści

o       dwuklasowe (np. język naturalny) otwarte i produktywne. Na systemy dwuklasowe składają się dwa rodzaje znaków: znaki proste (sygnały słowne) – odsyłają do zjawisk świata zewnętrznego, ich liczba, choć bardzo duża, jest jednak skończona, zdania - są kombinacją znaków prostych, ta klasa jest otwarta i produktywna; łączenie znaków prostych w znaki złożone odbywa się na podstawie określonych reguł, tj gramatyki (która pozawala na komunikowanie treści złożonych oddalonych w czasie i przestrzenie, na wypowiadanie i rozumienie zdań, których się nigdy nie słyszało)

§         bezfonemowe

§         fonemowe

f.        główne cechy znaków językowych

·         sygnały celowo i  świadomie wytwarzane w celu porozumiewania się

·         sygnały semantyczne, gdyż odsyłają do elementów świata zewnętrznego

·         sygnały arbitralne (konwencjonalne). Gdyż  brak tu naturalnego związku między formą znaku a jego treścią

·         system dwuklasowy (ma charakter foniczny tzn. określone cech akustyczne służą do odróżnienia znaków, więc pełnią funkcję diakrytów)

*różne kombinacje tych cech tworzą fonemy

·         ciągi fonemów różnią się od siebie ilością, jakością lub uporządkowaniem fonemów

·         fonemom w języku mówionym odpowiadają litery w języku pisanym

·         w języku naturalnym wyróżnia się okazy i typy

Ø      okazy – konkretny fizyczny obiekt, stanowiący egzemplarz danego typu; nie występują w tekstach

Ø      typy – typ to grupa okazów o określonych cechach; okazy reprezentują w tekście odpowiadające im typy; typy są abstrakcyjne, tzn. niematerialne, co nie znaczy, że nierealne; typy nie występują w tekstach. Typy istnieją w świadomości mówiących, czego dowodem jest zdolność posługiwania się językiem,

      np. lala→cztery okazy (cztery litery)

                              →dwa typy (dwa okazy typu „a”, dwa okazy typu „l”)

fonem = typ

głoska = okaz

5.      Synchronia i diachronia w językoznawstwie

a.       Językoznawstwo synchroniczne – badanie stanu danego języka w określonej epoce, w jakimś wybranym przez nas momencie, np. gramatyka współczesnego języka polskiego albo gramatyka polska w XIII w.

b.      Językoznawstwo diachroniczne – interesuje się zmianami jakim uległ język, obserwuje dzieje, ewolucję języka (np. gramatyka historyczna języka polskiego

·         Podziału dokonał de Sausser, który postulował badanie synchroniczne jako bardziej skuteczne. Rozróżnienie między synchronią i diachronią porównał do gry w szachy (jeśli każdy ruch się analizuje – analogia do diachronii, jeśli w danym momencie opisuje się położenie figur – analogia do synchronii)

·         Nie należy utożsamiać językoznawstwa synchronicznego z językoznawstwem współczesnym

6.      Rodzaje językoznawstwa

a.       Językoznawstwo opisowe - charakteryzuje gramatykę, semantykę konkretnych wybranych języków

·         Podstawą opisu są konkretne teksty z danego języka (językoznawstwo empiryczne)

·         Może zajmować się jednym językiem (szczegółowe, poszczególne) – nie odwołuje się do faktów z innych języków, nie porównuje.

·         ...