Kurpie
Krajobraz Doliny Dolnej Narwii(fot. T.Sumiński)
Kurpie leżą w północno-wschodniej Polsce, w północno-wschodniej części Mazowsza. Byłe województwo ostrołęckie obejmowało swym obszarem właściwie cały obszar kurpiowszczyzny. Przed wiekami na tym właśnie obszarze znajdowała się olbrzymia puszcza zwana Puszczą Zieloną.
Nazwa regionu pochodzi od butów "kurpsi" wyrabianych z drzewa lipowego, noszonych ludność chłopską tego regionu.
Piękna pozostałość Puszczy Zielonej (fot. T.Sumiński)
Tereny na których porastała puszcza to głównie piaski i bagna. Ponadto liczne rzeki czyniły ją niedostępną. Dlatego też osadnictwo na tych terenach rozpoczęto w XV wieku. Ważną datą w histori kurpii jest rok 1526 kiedy ziemie Mazowsza włączono do Korony. Wtedy właśnie dziesiątki dzielnych ludzi, których zajęcia bezpośrednio związane są z eksploatacją bogactwa leśnych i wodnych (bartnicy, rudnicy, smolarze, rybacy i inni) osiedlają się coraz głębiej w lasach kurpiowskich. Kolonizacja puszczy trwa do XIX wieku. W tym też czasie przewagę nad leśnictwem uzyskuje rolnictwo. Piaszczyste gleby nie pozwalają jednak uzyskać dobrych plonów. Dlatego też ludność masowo zaczyna wyjeżdżać z terenów do Niemiec, USA aby zarabiać. Ci którzy nie wrócili przysyłali rodzinom paczki, głównie na dokupienie ziemii. Kurp bowiem niezależnie od tego czy był w kraju czy za granicą był bardzo mocno przywiązany do ojcowizny. Pomimo biedy i emigracji na kurpiach przetrwała silna więź rodzinna i przywiązanie do miejsca urodzenia. W 1864 roku zanikają prawie całkowicie tradycyjne zajęcia ludności a na tych ziemiach powstawały osady wolnych chłopów. Osady rozrzucone wśród bezdroży i mokradeł zdane były na samowystarczalność produkcji wszystkiego, co niezbędne do życia. Tak właśnie tworzyła się miejscowa kultura materialna, a wraz z nią kultura duchowa tego ludu składała się na tradycje rzemieślników zamieszkujących przed wiekami Kurpie. Tak powstałą odmienna, lokalna kultura kurpiowska, która właściwie regulowała wszystkie sfery życia mieszkańców.
Początek Położenie Kultura
Domy były wyłącznie drewniane, dwuspadowe, pokryte słomą. Na szczytach domów umieszczany był krzyżyk lub chorągiewka. Okna z 6 szybek, miały ornamentowe górne belki. Okiennice malowane zwykle były na niebiesko, zdobione w kwiaty. Podobnie zdobione były drzwi. Plan domy był nastepujący: sień, alkierz, izba, komora. Wnętrze było ubogie, podłoga była z desek nie bielonych, sćiany były bielone, sprzęty własnej roboty lub sąsiadów. Małem a nawet niektóre średnie gospodarstwa starały prowadzić działalność samowystarczalną. Dokładny wygląd chaty kurpiowskiej można zobaczyć we wsi Kadzidło ok. 10km od Ostrołęki.
Rekonstrukcja chaty kurpiowskiej - Kadzidło (fot. S.Balas, A.Wołosz)
Strój ludowy jest również charakterystycznę cechą Kurpiowszczyzny. Strój świąteczny składał się z:
· Koszuli lnianej haftowanej (kolor biało-czerwony), zdobionej koronką,
· "kitla" - spódnicy wełnianej,
· Fartucha,
· "zapaski" narzucanej na ramiona,
· Kaftanika, również wełnianego,
· "wystki" - gorsecika,
· Na nogach łapcie, chodaki-trepy zimą skórzane trzewiki,
· Strój uzupełniały rzędy bursztynów i korali.
Młode i starsze kurpianki spltały włosy w 2 warkocze, wiążąc je razem wstążeczką, czasem chowały włosy pod chustkę. Chustki były na ogół jasne(czerwone lub żółte), w drobne kolorowe kwiatki, obwiązane dokoła czoła na kształt przepaski i związane z tyłu głowy. Zimą kobiety nakrywały głowym dużymi chustami, tkanymi w kratę, a pod nie nakładały sukmany lub watowane palta-szuby, tylko zamożniejsze nosiły kożuchy.
Strój świąteczny męski składał się z:
· Sukmany, z granatowym stojącym kołnierzem i granatowymi klapami i rękawami,
· "jaki" (kamizelki),
· Spodni wełnianych obcisłych(szarych lub białych),
· Koszuli lnianej wiązana pod szyją czerwonym "faforkiem" (wstążeczką),
· Nakrycie głowy stanowił kapelusz ozdobiony pawim piórem, w zimie była to granatowa czapka z czterema rogami obłożona "barankiem"
· Całość uzupełniała laska, fajka, skórzana torba.
Stroje ludowe można było zobaczyć na jarmarkach, odpustach, w Boże Ciało jeszcze w latach dwudziestych w Myszyńcu lub w Kadzidle. Dzisiaj można je zobaczyć jedynie na obrazkach takich jak poniżej lub w w Kurpiowskich skansenach i muzeach.
Strój kurpiowski
Kurpie jako region słyną z kilku specyficznych tylko dla tego regionu wytworów kulturalnych. Najsłynniejsze z nich to wyroby z bursztynu powstające tutaj od początku 17 wieku, inne to kurpiowskie wycinanki, rzeźby i palmy wielkanocne.
Wycinanki robiły tylko i wyłącznie kobiety. Przedstawiają one rozmaite figury, smoki, kwiaty i różnych dziwacznych zwierząt. Kiedyś wycinanki te służyły do ozdabiania kurpiowskich chat, teraz są one ciekawymi pamiątkami z tego regionu. Poniżej można zobaczyć kilka wycinanek, więcej do obejrzenia w dziale galeria. Wyróżniamy kilka podstawowych rodzajów wycinanek:
· Leluja
· Koła-gwiazdy
· Koguty
· Wstęgi
· Zielka
Mężyźni na kurpiach trudnili się głównie rzeźbiarstwem. Tworzyli oni przede wszystkim rzeźby religijne np. rzeźba Pana Jezusa Frasobliwego. Większe figury stawiane były na rozstajach dróg i przy drogach we wsiach. Do dzisiaj jeszcze we wsiach pozostał zwyczaj aby na nabożeństwa "majowe", "czerwcowe" lub różaniec spotykać się przy przydrożnych krzyżach i figurach.
Uzdolnione kurpianki z okazji świąt wielkanocnych robiły piękne pisanki, ugniatały baranki z cukru i chleba. Pięknej tradycji Puszczy Zielonej należy robienie dużych palm wielkanocnych sięgających niekiedy wyskości kilku metrów. Najpiękniejsze i największe zostawały w kościele do następnych świąt, inne po poświęceniu zdobiły domowe ołtarzyki. Największe palmy wielkanocne powstają we wsi Łyse. Sięgają one czase wielkości 7-8 metrów. Wyskość palm wiąże się z wierzeniami, iż po zjedzeniu kilku baziek wierzbowych zabezpieczało przed bólem gardła. Same zaś palmy chroniły dom przed złymi duchami, dlatego też były takie wysokie. Inny zwyczaj związany z palmami polegał na tym, że kto wcześnie wstał w Niedzielę Palmową, ten biegł z palmą budzić innych bijąc nią wołał:
"Wierzba bije - nie zabijeza tydzień - wielki dzieńza sześć noc - Wielkanoc"
W Wielki Piątek przy grobie Chrystusa stawiano straże, w Wielką Sobotę natomiast przy kościele palono ognisko w którym spalano stare palmy, ramy obrazów itp. Dawniej z tego ogniska zabierano popiół, którym rozniecano ogień w kuchni na Wielkanoc. W okolicach Łomży w czasie Śmigusa-Dyngusa był zwyczaj chodzenia z Kurpiem dyngusowym. Jednego z chłopców przebierano za koguta, zakładając mu na głowę czerwona chustę. Pozostali obchodzili z nim całą wieś śpiewając przy tym piosenki, za co częstowani byli słodyczami.
Zielone świątki były wielkim wydarzeniem. Dome dekorowane były gałązkami brzozowymi, strojony również płoty i bramy. Magiczne znaczenie miało zatykanie tychże gałązek w zagony warzywne.
W przeddzień tego święto wykonywano 4 ołtarze przybrane zielonymi gałązkami, najczęściej brzozowymi. Na procejsę Bożego Ciała obowiązkowo należało włożyć strój regionalny. W tym też dniu święcone były pola. Gałązki brzozowe zabierano z ołtarzy do domów, strojono nimi ołtarze ale także zatykano je w grządki kapusty co miało chronić przed szkodnikami. Zwyczaj ten pozostał dnia dzisiejszego.
Zwyczajem związanym z żniwami był zwyczaj tzw. "przepiórki". Polegał on na tym, iż po skończonym skoszeniu zboża kilka kłosów pozostawało na polu nie skoszonych, były one przyozdabiane kwiatami, a na kamieniu obok kładziono kromkę chleba i sól. Wracający z pola żniwiarze natomiast chwytai i podrzucali gospodarza do góry tak długo, dopóki ten się nie wykupił. Gospodynię natomiast, lub inną żniwiarkę biorącą pierwszy raz udział w żniwach, ciągnięto z nogi po ściernisku dookoła ostatnich kłosów zboża.6 sierpnia dokonywano poświęcenia tegorocznych plonów. Wykonywano wtedy bukiet z kłosów zboża, kwiatów polnych, które święcone były w kościele a następnie wykorzystywane do siewu(poświęcone kłosy kruszono i wrzucano do worków przeznaczonych do wysiewu). Miało to zwiększyć plony i zapewnić lepszy urodzaj.
Jesienią wyróżniał się zwyczaj zabaw towarzyskich w Wigilię świętego Andzreja. W tym dniu właśnie dokonywano licznych wróżb o charakterze matrymonialnym.
Pierwszym ważnym dniem w okresie zimy był 6 grudnia. W tym dniu gospodarze zachowywali ścisły post w intecji ochrony bydła przed wilkami. "Chłopski post" zanikł w momencie zabicia ostatnich drapieżników żyjących na tych terenach. W Wigilię Bożego Narodzenia dzielono się opłatkiem, pod obrus kładziono siano. Gospodarz dawał również opłatek krowom i owcom. Podczas Wigilii wspominano zmarłych z rodziny, zostawiając jedno wolne miejsce dla gościa. W kościele natomiast przygotowywana była szopka. Z Godami wiąże się również zwyczaj kolędowania. Młodzi chłopcy wykonyali gwiazdę kolędniczą, z którą chodzili od domu do domu, za co otrzymywali datki. Gwiazdy te zwane "kozami" - wykonywane były z papieru i ozdabiane wstążkami.Na Nowy Rok panował zwyczaj robienia noworocznych wypieków. Były to tzw. "Byśki" i "nowe latka". "Byśki przedstawiały zwierzęta : krowy, byki konie i inne; "latka" natomiast były w kształcie koła, na którym umieszczono ptactwo. Ciasta te po upieczeniu i wysuszeniu zawieszane by na nitkach u pułapu izby.
Okres karnawału pełen był zabaw i kawałów jak np. malowanie okien w Sylwestra, lub przenoszenie bram.
Jeśli ktoś akurat miał wesele w domu wypiekano "koruny" Korona taka wkładana była pannie młodej podczas obrzędu oczepin.
Mimo trudnych warunków chłopi lubili muzykę, byli weseli, roztańczeni i rozśpiewani. Głośne były wesela kurpiowskie. Mężczyźni grali na skrzypcach, basteli, klarnecie i innych. Najchętniej tańczono poloneza, kujawiakam fafura powolniaka. Śpiewano pieśnie religijne jak i zwykłe piosenki świeckie, znanych poetów jak i lokalnych autorów. Piosenki były zróżnicowane tematycznie. Śpiewane były one głośno, a nawet bardzo głośno. Kurpiowszyzna jako region słynie z ilości piosenek. W 1939r. oficjalnie spisano aż 790 pieśni. Wspomnieć należy również o sztuce "Wesele na kurpiach" pierwszy raz wystawionej w Płocku. Pieśniami kurpiowskimi zainteresował się również swego czasu K. Szymanowski.
misieko42