Powstanie starożytnego Izraela w świetle współczesnych koncepcji historyczno-archeologicznych.pdf

Studia Judaica 2: 1999 nr 1(3) s. 1-9

Artyku‡y

Przemys‡aw Nowog ó rski

Warszawa

POWSTANIE STARO ¯ YTNEGO IZRAELA

W Œ WIETLE WSP Ó £CZESNYCH KONCEPCJI

HISTORYCZNO-ARCHEOLOGICZNYCH

W historii staro¿ytnego Izraela nadal wiele zagadnieæ pozostaje

problematycznych i niewyja œ nionych, a utarte dotychczas schematy nie

zawsze znajduj„ potwierdzenie we wsp ó ‡czesnej nauce. Do takich prob-

lem ó w nale¿y powstanie Izraela jako narodu i jego zaistnienie w Kana-

anie. Biblia, przede wszystkim w KsiŒdze Jozuego, daje niemal gotowe

rozwi„zanie, ukazuj„c jasny proces powstania Narodu Wybranego. Do-

kona æ siŒ to mia‡o na Synaju, sk„d plemiona hebrajskie wyruszy‡y do

Ziemi Obiecanej. Pod wodz„ Jozuego przekroczy‡y Jordan i zbrojnie

zajŒ‡y Kanaan, pokonuj„c tamtejsze kr ó lestwa. PostŒp w nauce, zw‡asz-

cza w biblistyce (krytyka biblijna), archeologii i historii, coraz czŒ œ ciej

prowadzi do kwestionowania takiego obrazu. Od pocz„tku bie¿„cego stu-

lecia pojawiaj„ siŒ r ó ¿ne koncepcje na temat pocz„tk ó w staro¿ytnego

Izraela, kt ó rych przegl„du dokonano w niniejszym artykule.

I. � R Ó D£A HISTORYCZNE

PrzystŒpuj„c do badaæ nad powstaniem staro¿ytnego Izraela, staje

siŒ przed powa¿nym problemem braku Ÿ r ó de‡ historycznych bezpo œ red-

nio dotycz„cych tego zagadnienia. Zasadniczo do prze‡omu XIX i XX w.

za Ÿ r ó d‡a takie uwa¿ano przede wszystkim ksiŒgi Jozuego i SŒdzi ó w.

KsiŒga Jozuego stanowi kontynuacjŒ opowie œ ci zawartych w KsiŒ-

dze Wyj œ cia. W sp ó jny spos ó b omawia ona zajŒcie Kanaanu w wyniku

zbrojnego ataku plemion izraelskich pod wodz„ Jozuego. Wed‡ug niej

by‡ to proces kr ó tki, przeprowadzony dziŒki zdecydowanemu dzia‡aniu

wszystkich szczep ó w hebrajskich. KonsekwencjŒ podboju stanowi‡ podzia‡

2 PRZEMYS£AW NOWOG Ó RSKI

zdobytej Ziemi Obiecanej pomiŒdzy poszczeg ó lne plemiona. Natomiast

odmiennie przedstawia osiedlenie siŒ plemion izraelskich pomiŒdzy

miastami kananejskimi 1 rozdzia‡ KsiŒgi SŒdzi ó w, ukazuj„c pokojowy

jego charakter. Taki obraz pozostaje w opozycji do informacji zawartych

w KsiŒdze Jozuego.

Problem ten nale¿y rozpatrzy æ na dw ó ch p‡aszczyznach. Po pier-

wsze, w zakresie krytyki biblijnej, kt ó ra od lat wykazuje, ¿e KsiŒga Jozu-

ego nie stanowi dzie‡a w pe‡ni historycznego (wed‡ug klasycznego pojŒ-

cia dokumentu historycznego). Podobnie jak w przypadku PiŒcioksiŒgu

sk‡ada siŒ na ni„ kilka tradycji literackich, co zn ó w powoduje jej wielo-

warstwowo œæ . R ó wnie¿ czas jej powstawania jest bardzo d‡ugi, poniewa¿

obecnie przypuszcza siŒ, ¿e ksiŒgŒ tŒ spisano ostatecznie po niewoli ba-

biloæskiej (g‡ ó wnie z my œ l„ o celach liturgicznych). 1 Po drugie, nale¿y

zwr ó ci æ uwagŒ na pojŒcie „ historii ” w ujŒciu staro¿ytnego Izraelity, co

znajduje naturalne konsekwencje w Biblii.

W ostatnich latach bardzo precyzyjnie zagadnienie to ujŒli W.G. De-

ver i inni badacze. 2 Zwr ó cili oni uwagŒ na to, ¿e w Biblii, w przypadku

KsiŒgi Jozuego (i w niekt ó rych innych pismach) nie mamy do czynienia

z klasycznym i nowoczesnym pojŒciem „ historii ” . Dla autora biblijnego

histori„ jest interpretacja dziej ó w Izraelit ó w w kontek œ cie do œ wiadczenia

dzia‡ania Jahwe, szczeg ó lnie za œ do œ wiadczeæ synajskich. Wed‡ug Biblii

to w‡a œ nie na Synaju powsta‡ jednolity Nar ó d Wybrany, kt ó ry podj„‡

walkŒ o ZiemiŒ Obiecan„. Dever mocno podkre œ la, ¿e nie nale¿y trakto-

wa æ wiŒkszo œ ci ksi„g Starego Testamentu jako dokumentu historycz-

nego. Taki pogl„d od razu rzutuje na stopieæ wykorzystania informacji

z ksi„g Jozuego i SŒdzi ó w przy badaniu genezy Izraela.

Drug„ grupŒ Ÿ r ó de‡ historycznych stanowi„ teksty pozabiblijne. Na-

le¿„ do nich: teksty z archiwum w el-Amarna (XIV w. p.n.e.), stela

Merneptaha, inskrypcja kr ó la Ramzesa III z Medinat Habu, upamiŒtnia-

j„ca jego zwyciŒstwo nad ludami morza. S„ to jednak Ÿ r ó d‡a po œ rednie,

poniewa¿ nie m ó wi„ one jednoznacznie i bezpo œ rednio o plemionach

hebrajskich. Na œ wietlaj„ za œ sytuacjŒ w Kanaanie przed pojawieniem siŒ

Hebrajczyk ó w. Jedynie na steli Merneptaha pojawia siŒ nazwa Izrael. 3

1 W. T y l o c h: Dzieje ksi„g Starego Testamentu. Szkice z krytyki biblijnej, wyd. 2,

Warszawa 1985, s. 111-115.

2 W.G. D e v e r: Recent Archaeological Discoveries and Biblical Research, Seattle-

-London 1990, s. 10; por. F. F e s t o r a z z i: Il problema storico e il problema teologico

delle origini di Israele, „ Rivista biblica ” 28: 1981, s. 9-32 oraz J. W a r z e c h a: Historia

u Izraelit ó w, „ Collectanea Theologica ” 64: 1994 fasc. 3, s. 39-45.

3 Odczytanie samej nazwy „ Izrael ” nadal budzi kontrowersje. Istnieje bowiem pogl„d,

¿e odnosi siŒ ona zar ó wno do pojŒcia geograficznego, jak i etnicznego (to jest bardziej

POWSTANIE STARO ¯ YTNEGO IZRAELA 3

II. STAN BADA Ñ

Obecnie badania nad genez„ staro¿ytnego Izraela s„ bardzo zaawan-

sowane. G‡ ó wny materia‡ badawczy stanowi„ wyniki prac archeologicz-

nych (zar ó wno na terenie dawnego Kanaanu, jak i w Zajordanii) w kore-

lacji z tekstami historycznymi – biblijnymi i pozabiblijnymi. Umo¿liwi‡o

to wysuniŒcie trzech hipotez na temat powstania i pojawienia siŒ w Kana-

anie Izraela: podboju (szko‡a amerykaæska i izraelska), pokojowej infil-

tracji (szko‡a niemiecka) i rewolucji spo‡ecznej (Mendenhall i Gottwald).

Stanowi„ one w ostatnich latach punkt wyj œ cia do dalszych badaæ kry-

tykuj„cych lub uzupe‡niaj„cych powy¿sze teorie. Pozwoli‡o to na sfor-

mu‡owanie nowych, mniej kategorycznych koncepcji, m.in. A. Mazara, 4

I. Finkelsteina, 5 V. Fritza, 6 czy wspomnianego W.G. Devera, 7 a tak¿e

A. Lemaire ’ a. 8

Od dawna w nauce poczesne miejsce zajmowa‡a teoria o podboju

Kanaanu przez plemiona hebrajskie pod wodz„ Jozuego. Oczywiste jest,

¿e u Ÿ r ó de‡ tej teorii le¿a‡o dos‡owne traktowanie informacji zawartych

w KsiŒdze Jozuego. Niekt ó rzy badacze ju¿ od lat 30-tych XX w. usi‡owali

znale Ÿæ dla niej potwierdzenie w rezultatach badaæ archeologicznych.

Nale¿eli do nich przedstawiciele „ szko‡y amerykaæskiej ” (W.F. Albright 9

i W.E. Wright 10 ) oraz „ izraelskiej ” (w latach 50-tych reprezentowanej

prawdopodobne), a nawet widziano tu zapis odpowiadaj„cy pojŒciu „ Jezreel ” lub „ Asriel ”

(Lb 26,31; Joz 17,2; 1Krl 7,14); zob. J. B i n s o n: Merneptah ’ s Israel and Recent Theo-

ries of Israelite Origins, „ Journal for the Study of the Old Testament ” 49: 1991, s. 3-29.

4 A. M a z a r: Archaeology of the Land of the Bible 10.000-586 B.C.E., New York-

-London 1990.

5 I. F i n k e l s t e i n: The Archaeology of the Israelite Settlement, Jerusalem 1988.

6 V. F r i t z: Conquest or Settlement? The Early Iron Age in Palestine, „ The Biblical

Archaeologist ” (=BA) 50: 1987, s. 84-100; ten¿e: Die Landnahme der israelitischen

St ä mme in Kanaan, „ Zeitschrift des Deutschen Pal ä stina-Vereins ” 106: 1990, s. 63-77.

7 W.G. D e v e r, jw.

8 A. L e m a i r e: Historia pocz„tk ó w staro¿ytnego Izraela: nowe kierunki badaæ,

„ Ruch Biblijny i Liturgiczny ” 40: 1987, s. 97-105; [ten¿e: Dzieje biblijnego Izraela, Poz-

naæ 1998 – przyp. red.] por. ponadto M. W e i p p e r t: Geschichte Israels am Scheide-

weg, „ Theologische Rundschau ” 58: 1993, s. 71-103.

9 Albright stara‡ siŒ potwierdzi æ j„ na podstawie rezultat ó w badaæ w Tell Beit Mersim

(identyfikowane z biblijnym Debir), w Beitin (= Betel), et-Tell (Haj) oraz ponadto w Hacor

i Dan; W.F. A l b r i g h t: Archaeology and Date of the Hebrew Conquest of Palestine,

„ Bulletin of the American School of Oriental Research ” (=BASOR) 58: 1935, s. 10-18;

ten¿e: The Israelite Conquest of Palestine in the Light of Archaeology, BASOR 74: 1939,

s. 11-23.

10 W.E. W r i g h t: Biblical Archaeology, Philadelphia 1967.

4 PRZEMYS£AW NOWOG Ó RSKI

przez Y.Yadina 11 ). Du¿e znaczenie w podtrzymywaniu tej teorii mia‡y

rezultaty wykopalisk Y.Yadina prowadzonych pod koniec lat 50-tych

w Hacor (1955-1958) i uzupe‡nionych w 1968 r.

Na obszarze C ods‡oniŒto piŒ æ warstw archeologicznych (od 4 do 1a),

kt ó re wydatowano na okres od Œ redniego Br„zu II do okresu ¯ elaza IA

(czyli od XVIII do XIII wieku p.n.e.). Odpowiada‡y one w og ó lnej stra-

tygrafii Hacor warstwie XIII. Warstwa przedostatnia, 1b, zawiera‡a œ lady

osadnictwa kananejskiego z okresu P óŸ nego Br„zu IIB (miasto wspomi-

nane w tekstach z el-Amarna). Zapewne zosta‡o ono zniszczone w XIV

wieku p.n.e. w wyniku dzia‡aæ zbrojnych kr ó la Seti I, ale szybko odbudo-

wane (warstwa 1a). W warstwie 1a ods‡oniŒte zosta‡y fragmenty cera-

miki mykeæskiej z grupy IIIB, znanej z wielu region ó w Syrii i Palestyny.

To miasto tak¿e zosta‡o gwa‡townie zniszczone. Wed‡ug Yadina jest to

zniszczenie opisane w KsiŒdze Jozuego 11,10-13. 12 Jednak koncepcja

zbrojnego podboju zosta‡a poddana ostrej krytyce i obecnie j„ siŒ od-

rzuca.

TeoriŒ pokojowej infiltracji plemion hebrajskich na tereny Kanaanu

wysunŒli w po‡owie lat 20-tych bie¿„cego stulecia A. Alt 13 i M. Noth, 14

wystŒpuj„c z krytyk„ wiarygodno œ ci tekstu KsiŒgi Jozuego. Uznali, ¿e

wykopaliska nie potwierdzaj„ w ¿aden spos ó b zbrojnej napa œ ci He-

brajczyk ó w na Kanaan. Sk‡aniali siŒ bardziej ku informacjom zawartym

w KsiŒdze SŒdzi ó w w rozdziale 1,1-36. Wed‡ug Alta i Notha Izraelici byli

seminomadami, kt ó rzy przeniknŒli na tereny Kanaanu i z czasem przeszli

do osiad‡ego trybu ¿ycia, zamieszkuj„c w osadach pomiŒdzy miastami

kananejskimi. Systematycznie powiŒkszali swoje tereny, nawi„zywali kon-

takty z miejscow„ ludno œ ci„, a nawet dosz‡o miŒdzy nimi do wymiany

kulturowej. Nie mo¿na wiŒc m ó wi æ o podboju, a zdecydowanie o poko-

jowej infiltracji ( „ die Landnahme ” ). Alt nie wyja œ nia‡ jednak sk„d noma-

dzi-Hebrajczycy przybyli do Kanaanu, co stanowi‡o s‡aby punkt tej hipo-

tezy. Od kilku lat teoria Alta rozpatrywana jest w kontek œ cie socjologii

i etnologii. Etnolodzy i socjolodzy zarzucaj„ Altowi, ¿e podejmuj„c za-

11 Y. Y a d i n: Hazor (The Schweich Lectures), London 1970; ten¿e: Excavations at

Hazor (1955-1958), w: D.N. F r e e d m a n, E.F. C a m p b e l l (ed.): The Biblical Ar-

chaeology Reader Account of the Israelite Occupation of Canaan Historically Reliable?,

BAR 8: 1982, s. 16-23.

12 Y. Y a d i n: Hazor, s. 209-212.

13 A. A l t: Die Landnahme der Israeliten in Pal ä stina, Leipzig 1925 (Reformations-

programm der Universit ä t Leipzig), s. 134-169; ten¿e: Erw ä gungen ü ber die Landnahme

der Israeliten in Pal ä stina, „ Bulletin of the Jewish Palestine Exploration-Society ” 35:

1939, s. 8-63.

14 M. N o t h: Storia d ’ Israele, Brescia 1975; ten¿e: Das Buch Iosua, T ü bingen 1953.

POWSTANIE STARO ¯ YTNEGO IZRAELA 5

gadnienie powolnej transformacji spo‡eczeæstwa nomad ó w, nie wzi„‡

pod uwagŒ prawid‡owo œ ci reguluj„cych rozw ó j spo‡eczeæstw w jego

wczesnym etapie. 15 Dzi œ czŒ œæ tej teorii przyjmowana jest w po‡„czeniu

z nowymi osi„gniŒciami i pogl„dami.

Trzeci„ koncepcjŒ pocz„tk ó w Izraela wysun„‡ w 1962 r. G.E. Men-

denhall, 16 a udoskonali‡ j„ i rozwin„‡ w latach 70-tych N.K. Gottwald. 17

Punktem wyj œ cia tej teorii s„ informacje zawarte w tekstach w archiwum

z el-Amarna. W niekt ó rych listach stamt„d m ó wi siŒ o pewnej marginal-

nej grupie spo‡ecznej zwanej ’ Apiru/Habiru. Nale¿y jasno stwierdzi æ , ¿e

nie by‡a to osobna grupa etniczna, lecz w‡a œ nie spo‡eczna. ’ Apiru stano-

wili problem dla zarz„dzaj„cych takimi centrami administracyjno-kul-

turowymi Kanaanu jak Megiddo, Bet Sze ’ an, Jerozolima, gdy¿ swoimi

wŒdr ó wkami wzniecali zamieszanie i niepokoje. W œ r ó d tej grupy Gott-

wald umie œ ci‡ czŒ œæ plemion izraelskich. Niekt ó re z nich na Synaju przy-

jŒ‡y religiŒ jahwistyczn„, a p óŸ niej w Kanaanie spotka‡y siŒ z innymi,

podobnymi sobie ludami oddaj„cymi kult bogu El. Z nimi stworzyli kon-

federacjŒ, do kt ó rej przy‡„czy‡y siŒ plemiona przyby‡e z Egiptu. Jahwizm

zast„pi‡ dotychczasowe b ó stwa. Skonfederowane plemiona systematycz-

nie umacnia‡y siŒ i konsolidowa‡y, mog„c konkurowa æ z miastami kana-

nejskimi. Ciekawe jest to, ¿e w ujŒciu Gottwalda pojŒcie „ rewolucji ” nie

oznacza jednorazowego, nag‡ego wstrz„su, lecz raczej wagŒ i donios‡o œæ

zmian, jakie nast„pi‡y w Kanaanie. 18 Potwierdzenie tej hipotezy mo¿na

by‡oby odnale Ÿæ w tekstach biblijnych, w kt ó rych przechowa‡a siŒ pa-

miŒ æ o pobycie w Egipcie oraz œ wiadectwa o tym, ¿e Izrael ukszta‡towa‡

siŒ z kilku grup migracyjnych i autochtonicznych. 19

III. NOWE KONCEPCJE

Na bazie przedstawionych wy¿ej teorii i rezultat ó w badaæ archeolo-

gicznych wykszta‡ci‡y siŒ nowe koncepcje, niekiedy zawieraj„ce ele-

menty dawniejszych pogl„d ó w. Problem, przed kt ó rym stoi wsp ó ‡czesna

nauka, trafnie uj„‡ R. Boling pisz„c, ¿e KsiŒga Jozuego przedstawia

podb ó j Kanaanu przez plemiona hebrajskie, a pocz„tek KsiŒgi SŒdzi ó w

15 Por. P. L e m c h e: Early Israel. Anthropological and Historical Studies on the

Israelite Society Before Monarchy, Leiden 1985 oraz F.S. F r i c k: The Formation of the

State in Ancient Israel. A Survey of Models and Theories, Sheffield 1985.

16 G.E. M e n d e n h a l l: The Israelite Conquest of Palestine, BA 25: 1962, s. 66-87.

17 N.K. G o t t w a l d: The Tribes of Yahweh. A Sociology of the Religion of Liberated

Israel, 1250-1050, New York 1979, s. 204-219.

18 Tam¿e, s. 210-211.

19 Tam¿e, s. 211.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: