Rozwój dziecka.doc

ROZDZIAŁ I

ETAPY ROZWOJU DZIECKA

1.1.            Okres niemowlęcy i poniemowlęcy

Okres niemowlęcy to pierwsze 12 miesięcy życia dziecka; jest pierwszą fazą okresu wczesnego dzieciństwa, który obejmuje przedział od urodzenia do 3 roku życia. Pierwszy miesiąc życia dziecka to faza noworodka.

Od połowy XX wieku szacuje się stopień rozwoju nowonarodzonego dziecka. Skalę Apgar stosuje się do oceny podstawowych parametrów życiowych, m.in. częstotliwości uderzeń serca, reakcji bólowej. Skala Oceny Zachowania Noworodka bada zdolność dziecko do habituacji, oceniając: fizjologiczną reakcję na stres, kontrolę pobudzenia, napięcie mięśniowe, uwagę i relacje społeczne. Te badania pozwalają zidentyfikować dzieci grupy ryzyka, które są zagrożone opóźnieniami rozwoju i wymagają wyjątkowej troski w kolejnych okresach życia.

Zachowaniem noworodka zawiadują ośrodki podkorowe. Kora mózgowa nie jest jeszcze na tyle rozwinięta, by pełnić rolę kontrolera i łącznika między nimi.

Reakcjami noworodka na bodźce zewnętrzne sterują głównie odruchy bezwarunkowe. Poza tymi specyficznymi odpowiedziami na bodziec, można zaobserwować niespecyficzne reakcje ruchowe całego ciała na ogół sygnałów docierających z otoczenia - nazywamy je ruchami błędnymi.

W wieku 2-3 miesięcy zachowania dziecka stają się coraz bardziej złożone, dzięki większej dojrzałości kory mózgowej. o tworzą się liczne związki czasowe, a zachowanie jego staje się coraz bardziej złożone. Dzieci w tym wieku tworzą wiele odruchów warunkowych. Szybkość ich wyuczenia i stabilność zależy przede wszystkim od stopnia rozwoju funkcji kory, czyli analizatora odbierającego bodziec warunkowy, oraz od siły fizjologicznego pobudzenia wywołanego przez ten bodziec.

Zanim dziecko zacznie chodzić - raczkuje. Raczkowanie to przemieszczanie ciała w pozycji poziomej za pomocą rąk i nóg. Okres ten jest wymuszony niedostatecznym rozwojem kończyn dolnych, które nie utrzymałyby dziecka w pozycji stojącej.

Tempo rozwoju motoryki to sprawa indywidualna. Przyjmuje się, że w wieku 10 miesięcy zdrowe dziecko potrafi samodzielnie siedzieć, a w wieku 18-28 miesięcy samo chodzi.

Małe dziecko opanowuje w pierwszej kolejności rozmaite ruchy głową, a dopiero potem ruchy rękami, umożliwiające chwytanie i manipulowanie przedmiotami. Następnie wykształca ruchy, przy pomocy których może utrzymać ciało w pionie.

Niemowlak uczy się przede wszystkim chwytać - najpierw oburącz, potem każdą dłonią oddzielnie. 5-7-miesięczne dziecko chwyta przy pomocy całej dłoni, kciuk nie przeciwstawia się pozostałym palcom. W III kwartale chwyt doskonali się i jest precyzyjny; kciuk jest przeciwstawny. Wtedy dziecko już manipuluje chwytanymi przedmiotami, obraca w rękach, wkłada mniejsze w większe, rzuca przedmiotami. Po upływie roku, dziecko potrafi posługiwać się przedmiotami w "dorosły" sposób.

Początkowo manipulacja przedmiotami sprowadza się do chwytania rzeczy pozostających w polu widzenia dziecka. W wieku 7-8 miesięcy niemowlę bez trudu sięga po zabawki znajdujące się w pobliżu. Dzieci w IV kwartale są bardzo ruchliwe, często przyjmują różne postawy ciała. Są bardzo wytrwałe w sięganiu po przedmiot znajdujący się w pewnym oddaleniu, jego zdobycie daje im wielką radość. Jest to etap manipulacji niespecyficznej. Koniec okresu niemowlęcego to początek naśladowania otaczającego dziecko świata dorosłych.

Zabawa to specyficzny składnik zachowania dzieci zdrowych. Ma kluczowe znaczenie dla rozwoju psychicznego. Celem zabawy wg dziecka jest przyjemność, bez uświadomionych praktycznych korzyści.

Zabawy manipulacyjne, czyli uderzanie przedmiotem o podstawę, o drugi przedmiot, odkrywanie zabawek, z których można wydobyć dźwięki i wsłuchiwanie się w nie, poznawanie przedmiotów przez dotyk.

Dziecko stopniowo zaczyna zdobywać interesujące zabawki oddalone od niego, pełzając, raczkując[1].

Pod koniec niemowlęctwa dziecko, naśladując osoby dorosłe, uczy się ciągnąć zabawki na sznurku, turlać piłkę po podłodze, wkładać klocki do pojemnika, układać klocki jeden na drugim, machać ręką na pożegnanie, klaskać. Zabawy manipulacyjne przeradzają się w rozmaite rodzaje zabaw wieku poniemowlęcego.

Noworodek posiada swoistą wrażliwość na bodźce świetlne - jest zdolny do krótkotrwałego fiksowania wzroku na nich. Niektórzy psychologowie rozwojowi twierdzą, że dziecko w 1 miesiącu życia różnie reaguje na różne barwy. Badania wykazały, że najdłużej przygląda się kartkom niebieskim i zielonym, krócej czerwonym, najkrócej żółtym.

Nie wiadomo dokładnie, kiedy dziecko nabywa zdolność nazywania barw; najczęściej przyjmuje się, że dopiero w wieku przedszkolnym[2].

Rozwój spostrzegania wzrokowego, bardzo intensywny w okresie niemowlęcym, obserwuje się w oparciu o rozwój reakcji na twarz ludzką. Noworodek potrafi lokalizować kontur głowy z niewielkiej odległości; dwumiesięczny niemowlak przygląda się twarzy matki w obrębie konturu i nawiązuje z matką kontakt wzrokowy, gdy ona do niego mówi. W wieku 3 miesięcy potrafi odróżnić zamaskowaną lub nie twarz matki. Gdy ma 4miesiące rozróżnia twarze znajome i obce, mając 7 miesięcy różnicuje mimiczne wyrazy gniewu i radości, występujące u tej samej osoby. Pod koniec IV kwartału dziecko rozróżnia wzrokiem przedmioty mu znane; zaczyna szukać wzrokiem przedmiotów nazywanych przez osobę dorosłą[3].

Pod koniec pierwszego miesiąca życia dziecko staje się wrażliwe na głos ludzki, a około 6-8 tygodnia zaczynają pojawiać się pierwsze reakcje mimiczne, np. uśmiech w odpowiedzi na dźwięk matczynego głosu.

Około 3 miesiąca życia dziecko zaczyna wytwarzać odruchy warunkowe na bodźce słuchowe; odruchy warunkowe na bodźce wzrokowe tworzą się nieco wcześniej[4].

Rozwój wrażeń słuchowych jest ściśle związany z rozwojem mowy. Wyniki najnowszych badań dowodzą, że noworodki wyposażone są w percepcyjne uprzedzenia, a zakres spostrzeganych przez nie bodźców jest większy, niż sądzono. Trwale preferują określone zapachy, dźwięki i widoki. 12 godzin od narodzin okazują zadowolenie w reakcji na smak słodzonej wody lub wanilii, uśmiechają się, wąchając esencję bananową. Nie podoba się im smak cytryny, krewetek i zapach zgniłych jaj.

Zmysł słuchu funkcjonuje już w okresie prenatalnym, dlatego noworodki są potrafią specyficznie reagować na niektóre dźwięki zaraz po urodzeniu. Wolą głosy kobiece od męskich; brzęki i trzaski zwracają ich uwagę; szybciej zasypiają, słysząc kojące bicie serca. Te preferencje słuchowe są wynikiem przede wszystkim występowania podobnych dźwięków w czasie ciąży.

Wzrok w chwili przyjścia na świat jest rozwinięty słabiej niż pozostałe modalności; noworodki w zasadzie są ślepe (ostrość wzroku noworodka to około 4% ostrości wzroku dorosłego).

Rozwój mowy przebiega etapami; wiek niemowlęcym to przygotowanie do produkcji mowy artykułowanej. Niemowlę 2-3-miesięczne grucha, czyli wydaje dźwięki artykułowane, zabarwione pozytywnymi emocjami. Gruchanie służy wyćwiczeniu aparatu artykulacyjnego. W 4-5 miesiącu dziecko zaczyna wymawiać proste sylaby, najczęściej: ma, la, ta, pa, ba. Półroczne dziecko zaczyna łączyć proste sylaby w bezsensowne łańcuchy sylab. W IV kwartale gaworzy i wypowiada pierwsze słowa, zbudowane z powtarzanych (przez siebie i innych) i powtarzających się sylab: ba-ba, ma-ma, la-la, pa-pu. Słowa te są nazwami osób, rzeczy lub prostych czynności. Słownik rocznego dziecka to od 3 od 5 sensownych wyrazów[5].

W rozwoju myślenia faza noworodka odpowiada stadium inteligencji zmysłowo-ruchowej. Dziecko uczy się widzieć i słyszeć to, co je otacza. Przedmioty poznaje przy pomocy narządów zmysłów - smakując, dotykając, wąchając. Zdobyte doświadczenia niemowlę uogólnia w pierwsze schematy rzeczy i czynności. Myślenie niemowlaka jest integralną częścią systemu wrażeń zmysłowych i aktywności motorycznej.

Pierwotne emocje noworodka są związane z potrzebami fizjologicznymi - z odczuwaniem głodu, zimna, niewygodnym ułożeniem ciała. Daleko im do późniejszych skomplikowanych reakcji emocjonalnych , związanych z sytuacjami społecznymi.

Dziecko uczy się reagować emocjonalnie, w miarę nabywania doświadczeń społecznych. Kilkunastotygodniowe niemowlę uśmiecha się, odpowiadając na uśmiech, kilkunastomiesięczne naśladuje w interakcji mimikę osoby dorosłej. W wieku 3 miesięcy uśmiecha się do znajomych osób, bez antycypowania ich wyrazu mimicznego. W 4 miesiącu okazuje radość z widoku matki; gdy widzi osobę obcą najczęściej reaguje płaczem - jest to świadectwo zarówno precyzji różnicowania wrażeń wzrokowych, jak i pojawienia się zalążków uczuć[6].

Niemowlę 2-3 miesięczne reaguje żywo na specyficznie ludzkie bodźce: twarz, ton głosu, uśmiech. Jeżeli jest syte i suche, kontakt z życzliwą mu osobą dorosłą wywołuje u niego stan radosnego ożywienia, niezwykle istotny dla rozwoju psychicznego, a przede wszystkim emocjonalnego i społecznego dziecka.

Nie można, oczywiście, być pewnym, że reakcja radosnego ożywienia jest przejawem pierwszych uczuć niemowlęcia. Jednak można przyjąć, że jest ona podstawą rozwoju złożonych form relacji interpersonalnych.

Podobną funkcję pełni wykształcona umiejętności manipulowania przedmiotami - tak dziecko zaczyna współpracować z innymi ludźmi. Dorośli podają mu jakiś przedmiot, dziecko bierze go do rąk i rzuca, dorośli ponownie podsuwają ten przedmiot, a dziecko znowu go rzuca. Tak nawiązany poprzez zabawę kontakt nazywamy obcowaniem przedmiotowym (przedmiot pośredniczy między dorosłymi a dzieckiem). Jest on wstępem do nauki zachowań przez naśladowanie dorosłych.

Sfera pragnień małego dziecka nie jest zróżnicowana, zwłaszcza jeżeli porówna się ją z zakresem woli dzieci starszych, czy osób dorosłych. Jednak aby zrozumieć zachowanie niemowlęcia, należy zwrócić uwagę na rozwijającą się wolę.

Pragnienia niemowlęcia, tak jak jego emocje, w pierwszych miesiącach życia związane są z zaspokajaniem potrzeb fizjologicznych.

Pierwotne przejawy woli to np. intencjonalne sięganie po dany przedmiot u 4-5-miesięcznego dziecka[7].

2.2. Okres przedszkolny

Wiek przedszkolny to nazwa okresu w życiu dziecka poprzedzającego rozpoczęcie obowiązkowej nauki szkolnej. W Polsce przypada on na wiek dziecka pomiędzy trzecim a szóstym rokiem życia. W rozwoju dziecka następują wówczas typowe zmiany.

W tym okresie dziecko zdobywa umiejętności wewnętrznego przedstawiania większych wycinków otaczającego go świata za pomocą odtwórczych wyobrażeń. Poznawanie sprowadza się do bardziej refleksyjnego działania. Najważniejsze osiągnięcia tego okresu to dążenie do samodzielnego i odpowiedzialnego podejmowania różnych działań.

Wiek przedszkolny to okres kształtowania się podstawowych struktur osobowości. Około 3 roku życia następuje wyodrębnienie struktury „ja” co sprzyja późniejszemu osiągnięciu poczucia własnej tożsamości i możliwości kontrolowania własnego zachowania. Wszechstronny rozwój dziecka, który dokonuje się w okresie przedszkolnym, ma istotny wpływ na opanowywanie przez nie umiejętności czytania. Rozwój procesów intelektualnych pozwala dziecku na odbiór informacji, ich przechowywanie oraz reprodukcję, a także na przetwarzanie. Wzrost interakcji, w wyniku rozszerzenia się kontaktów społecznych dziecka z osobami dorosłymi i rówieśnikami powoduje zwiększenie się i rozbudowanie jego doświadczeń oraz perspektywy czasowej. W miarę jak wzrasta samodzielność i postępuje rozwój intelektualny dziecka poszerza się sfera jego zainteresowań, wybiegając coraz bardziej poza najbliższe otoczenie. Efektem są stałe postępy w rozwoju umysłowym oraz w procesie rozwoju fizycznego, które powodują równoczesne przekształcenie się zachowań[8].

Zmiany, które zachodzą w rozwoju dziecka w okresie przedszkolnym, mają duże znaczenie w oddzieleniu się czynności poznawczych od działań praktycznych.
Rozwój dziecka to wzajemne powiązanie i przeplatające się ze sobą sfery rozwoju fizycznego, psychicznego, społecznego i emocjonalnego. W wieku przedszkolnym, mimo że jest to okres intensywnych zmian, różnice w rozwoju dziecka trzy i czteroletniego są stosunkowo niewielkie. Dopiero u dziecka pięcioletniego i sześcioletniego obserwujemy odrębny rytm rozwoju.

W okresie przedszkolnym następuje szybki rozwój psychiczny. W trakcie swojej aktywności ruchowej poznaje ono coraz więcej nowych przedmiotów i zjawisk. Posługując się przedmiotami, coraz łatwiej różnicują ich cechy. Ale dopiero w szóstym roku życia rozpoznaje prawidłowo konkretne przedmioty i ich kształty, np. figury geometryczne. Zdaniem L. Wołoszynowej dopiero udział możliwie największej liczby narządów zmysłowych w percepcji zwiększa zmysłową aktywność dziecka, zapewniając mu pełniejsze, konkretniejsze i dokładniejsze spostrzeżenia.

Rozwój fizyczny ma bezpośredni i pośredni wpływ na zachowanie się dzieci. Bezpośrednio rozwój fizyczny determinuje to, co dzieci mogą robić. Jeżeli na przykład dzieci są dobrze na swój wiek rozwinięte, będą mogły współzawodniczyć w zabawach i w sporcie na tych samych warunkach co ich rówieśnicy. Jeżeli nie są dobrze rozwinięte fizycznie, wówczas ich sytuacja we współzawodnictwie jest gorsza i mogą być wykluczone z grupy rówieśniczej. Pośrednio rozwój fizyczny wywiera wpływ na postawy dzieci w stosunku do siebie samych i innych ludzi. To z kolei znajduje odbicie w sposobie przystosowania się dzieci[9].

W wieku przedszkolnym większość dzieci ma trudności z analizą i syntezą danych spostrzeżeniowych, ponieważ percepcję cechuje znaczny stopień synkretyzmu, powodujące całościowe odbieranie przedmiotów i zjawisk bez uchwycenia poszczególnych elementów składowych. Natomiast jeśli postrzegany obiekt jest bliski doświadczeniu dziecka, to potrafi ono powiązać poszczególne elementy w jedną całość.

Poziom dokonywania analizy i syntezy zależy nie tylko od możliwości rozwojowych dziecka, lecz i od treści konkretnych spostrzeżeń. W wieku przedszkolnym zwiększa się zakres tego, co może być przedmiotem analizy. Dziecko zaczyna różnicować przedmioty ze względu na ich cechy, m. in. zwraca uwagę na kształt. Systematycznie, a jednocześnie w sposób zorganizowany i ukierunkowany eksploruje przedmioty w toku działania, przez co zwiększa i poszerza zakres informacji o nich oraz różnych związkach między ich składnikami.

Rozwój percepcji wzrokowej i słuchowej musi odpowiadać wymaganiom jakie stawia przed dzieckiem proces nauki czytania i pisania. Proces ten wymaga subtelnego różnicowania znaków graficznych oraz analizy struktur językowych w celu wyodrębnienia wyrazów w zdaniach oraz dźwięków w wyrazach[10].

W okresie przedszkolnym dzięki wrażliwości zmysłów, zwłaszcza wzroku i słuchu, wzrasta u dziecka reakcja na bodźce złożone. Uwaga jest mimowolna i skoncentrowana przede wszystkim na silnych bodźcach. Powoli kształtuje się spostrzeganie całościowe, którym kieruje nowość, a chaotyczne zainteresowanie dziecka, ze względu na stopniowe wykształcenie się uwagi dowolnej, ustępuje miejsca analizie i syntezie postrzeganego materiału.

W miarę rozwoju dziecka i gromadzenia przez nie coraz większej liczby doświadczeń oraz ich porządkowania i różnicowania większego znaczenia zaczyna nabierać pamięć, która jednak przez prawie cały okres przedszkolny ma charakter mimowolny. Dopiero około szóstego roku życia zaczynają się pojawiać początki pamięci dowolnej, która umożliwia nabywanie doświadczeń, przechowywanie ich, a następnie wykorzystanie w różnych okolicznościach. Procesy pamięci odgrywają szczególną rolę w procesie czytania, gdyż przechowują informacje i umożliwiają czytającemu dostęp do posiadanej wiedzy zgodnie z wymaganiami tekstu. Pamięć wzrokowa i słuchowa umożliwia zapamiętywanie i odtwarzanie poznanych znaków graficznych. Zapewnia też ciągłość myślowego przetwarzania informacji[11].

W wieku przedszkolnym pojawiają się zaczątki myślenia pojęciowego, tworzącego się w wyniku operowania przez dziecko schematami poznawczymi obok stale dominującego myślenia konkretno – wyobrażeniowego. Dziecko w wieku 3-5 lat dokonuje uogólnień na podstawie mało istotnych szczegółów, jakie dostrzega w otoczeniu i które to przykuwają jego wagę w sposób bezpośredni. Około 6 roku życia zaczyna się kształtować u dziecka myślenie pojęciowe. Obrazy zaczynają pozostawać w pamięci w oderwaniu od konkretu.
Dziecko w wieku przedszkolnym przejawia silne i rozległe potrzeby poznawcze. Realizacja tych potrzeb umożliwia mu drogę poznania poprzez działanie na rzeczywistych przedmiotach lub na ich symbolicznych zastępnikach, którym odpowiadają wcześniejsze wyobrażenia i pojęcia. Bardzo intensywny rozwój zdolności do symbolicznego ujmowania rzeczywistości pozwala dziecku stosować różnego rodzaju oznaczenia i używać ich w zabawie symbolicznej i doskonaleniu orientacji w świecie.

Procesy poznawcze dziecka przedszkolnego charakteryzuje: animizm (ożywianie przedmiotów martwych) i antropomarfizm (nadawanie przedmiotom cech ludzkich). Zdaniem H. Mystkowej (1974, s.29) to „magiczne” dziecięce myślenie ginie stopniowo w miarę gromadzenia doświadczeń, zdobywania coraz większej liczby informacji, rozwijania się czynności umysłowych: postrzegania, porównywania, a także poznania przyczyn i skutków służących rozwojowi wyobraźni[12].

W okresie przedszkolnym pojawia się u dziecka tendencja do myślenia krytycznego, która przybiera często postać zachowań cechujących się tym, że nie chce się ono podporządkować regułom i często krytykuje wszystko i wszystkich dookoła. Wraz z rozwojem myślenia pojęciowego pojawia się spontaniczne podejmowanie prób samodzielnego czytania.

Wiek przedszkolny w porównaniu z wcześniejszymi okresami rozwojowymi cechuje wzbogacanie i różnicowanie życia uczuciowego. Mimo że już w wieku poniemowlęcym obserwujemy w zachowaniu się dzieci przejawy takich uczuć, jak gniew, strach, radość, wstyd, niechęć czy też zazdrość, ale przejawy te są często niewyraźne i niejednoznaczne. W wieku przedszkolnym te jakości uczuciowe występują bardzo wyraziste, w postaci czystej i nieskażonej. Dziecko w tym wieku nie potrafi jeszcze stłumić i opanować swoich emocji i uczuć do tego stopnia, aby nie zaważyło to na ich wyrazie zewnętrznym. Wiele czynności dziecka ma charakter ekspresyjny, to znaczy służą one właśnie wyrażaniu przeżyć emocjonalnych, których dziecko nie umie maskować. W zachowaniu dziecka bardzo wyraźnie odzwierciedlają się afekty, tj. uczucia silne, gwałtowne i krótkotrwałe. Radość, gniew czy strach dziecko uzewnętrznia w żywych gestach i mimice twarzy, w okrzykach i ruchach całego ciała, a także w słowach, którym nadaje zależnie od przezywane uczucia odpowiednią intonację. Dziecko nie tylko łatwo przejawia afekty, ale też łatwo one u niego powstają i wybuchają. Tę właściwość uczuć nazywamy impulsywnością[13].

Dziecko w wieku przedszkolny jest nie tylko impulsywne, skłonne do wyładowywania swoich afektów, lecz także zmienne w swoich uczuciach i nastrojach. Jego emocje szybko się wytwarzają, ale też szybko gasną, a raczej przeradzają się w inne, nawet krańcowo odmienne. Dziecko niemal w jednej chwili potrafi przejść od śmiechu do łez; raz jest pogodne i wesołe, to znów niespokojne albo zasmucone (labilne uczuciowo).

W ostatniej fazie okresu przedszkolnego, około połowy szóstego roku życia, dzieci dojrzewają emocjonalnie. Uczą się opanowywać swe afekty i ich przejawy zewnętrzne ruchowe i słowne. U tych dzieci obserwuje się wydatny rozwój uczuć wyższych intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych. Uczucia wyższe, są skierowane na określone obiekty w sposób bardziej trwały niż przy doznawaniu chwilowych emocji, pryzmat własnych potrzeb i zainteresowań. Wraz z nawiązywaniem coraz szerszych kontaktów społecznych dziecko zaczyna dostrzegać potrzeby innych oraz liczyć się z nimi. Zainteresowania dziecka 5, 6-letniego wykraczają poza najbliższe otoczenie. Dziecko 5-letnie przenosi swoje zainteresowania na pogranicze fikcji i rzeczywistości, a dziecko 6-letnie bardziej interesuje się rzeczywistością.

Sześciolatek jest zdolny do współbrzmienia (syntonii) uczuciowego. Umie rozpoznać stany uczuciowe innych i nie rozumiejąc nawet przyczyny, dostosować się do nich. Pomimo pewnej stabilizacji uczuciowej dzieci 6-letnie wykonują znaczną drażliwość i wrażliwość na ocenę ich osoby. Cały okres wczesnego dzieciństwa spędzony w kochającej rodzinie aprobującej dziecko nieraz przesadnie, powoduje, że samoocena dziecka jest wysoka. Nagłe przejście do środowiska, w którym dziecko spotyka się z krytyką, może powodować szereg emocji negatywnych, które niezrównoważone sukcesem i aprobatą mogą wpływać na zachwianie równowagi uczuciowej dziecka. Następstwem może być wytworzenie się poczucia mniejszej wartości, utrata zaufania we własne możliwości, niepewności, a czasem agresja, przekorność i upór. Ten rodzaj zaburzeń emocjonalnych może rzutować w przyszłości na ogólną aktywność dziecka i przystosowanie społeczne[14].

Podstawową formą działalności dziecka w wieku przedszkolnym jest zabawa, której początki obserwujemy pod koniec wieku niemowlęcego w postaci prostych manipulacji przedmiotami. One to są pierwszym tworzywem, z którego wykształca się zabawy wieku poniemowlęcego i przedszkolnego. W miarę wzrastania dziecka obserwujemy zmiany i przekształcanie zbaw idące w czterech kierunkach:

- różnicują się formy zabawy,

- wydłuża się czas trwania zabawy jednego rodzaju,

- wrasta częstość zabaw (zespołowych ) i zwiększa się skład grupy,

- zmienia się rodzaj preferowanych zabaw.

U 6-latków obserwujemy znaczną rozmaitość zabaw, które powszechnie dzieli się na:

a) zabawy ruchowe,

b) zabawy konstrukcyjne

c) zabawy tematyczne

d) zabawy dydaktyczne[15].

Jako odrębny rodzaj o szczególnej roli rozwojowej można ponadto wyodrębnić zabawę zawierającą elementy twórczości artystycznej. Wymienione rodzaje zabaw przenikają się wzajemnie, splatają wzbogacając działalność dziecka.

W okresie przedszkolnym ogromne znaczenie dla rozwoju zabaw mają skłonności naśladowcze dziecka. Za pomocą zabawek lub przedmiotów zastępczych dziecko naśladuje czynności dorosłych lub starszego rodzeństwa stopniowo tworząc z prostych elementów zabawę o coraz bardziej złożonej strukturze tak, że w każdej z nich możemy odnaleźć zarówno odbicie wzorów zaczerpniętych z otoczenia, jak i cechy twórczości zupełnie indywidualnej. Otaczająca dziecko rzeczywistość jest jedynie inspiracją, zachętą i bodźcem pobudzającym jego własną aktywność. Zabawy dziecka dostarczają nauczycielom, rodzicom informacji na temat jego umiejętności i możliwości ruchowych, o poziomie jego spostrzeżeń i myślenia. Poprzez zabawę dziecko uczy się, zdobywa doświadczenie i wiadomości. Elementy nauki i pracy tkwią w rozmaitych zabawach, które sprawiając przyjemność zarazem uczą i kształcą umysł dziecka oraz cechy jego charakteru i woli .

Formy pracy dziecka przedszkolnego obejmują:

- czynności samoobsługowe,

- prace użyteczne stosowane w pracy dydaktyczno – wychowawczej, służące realizacji wszystkich zadań programowych, przyczyniające się do wyrabiania dojrzałości szkolnej[16].

Poprzez organizację czynności samoobsługowych wyrabia się u dzieci samodzielność, umiejętność współpracy i działania w zespole, kształtuje poczucie odpowiedzialności za podjęte zadania. Sprawność ruchowa i przyzwyczajenia związane z samoobsługą zapewniają dziecku uniezależnienie się w tym zakresie od pomocy dorosłych, zwiększają stopień samodzielności, tak bardzo dziecku potrzebnej we wszystkich pracach, działaniach i kontaktach z grupą rówieśników.

Sprawność w samoobsłudze sprzyja także włączaniu się dzieci w prace społeczno – użyteczne spełniające szczególnie ważną rolę w ich aktywizowaniu oraz w procesie rozwijania ich dobrego samopoczucia i społecznych postaw wobec otoczenia. Wykonywanie czegoś co znajduje swój wyraz w konkretnym wytworze służącym do celów praktycznych, przydatnym określonej osobie, sprawia dzieciom swoistą satysfakcję. Realizacja zadania wymaga od dziecka rozwiązywania różnych problemów związanych z organizacją pracy, wyborem materiału i narzędzi, ustaleniem kolejnych czynności i niejednokrotnie drobnych, precyzyjnych zabiegów, dzięki którym podejmowana praca zyskuje na estetyce i przydatności. Prace użyteczne, mogą stać się praktyczną szkołą dobrej roboty. Można je podzielić na:

- prace codzienne, wynikające z trybu życia zbiorowego do których zaliczamy wszelkie czynności porządkowe, jak sprzątanie i utrzymywanie w czystości zabawek, przyborów, materiałów służących do prac i zabaw, przygotowanie pomocy do zajęć, prace hodowlane w kąciku przyrody itp.

- prace okolicznościowe podejmowane doraźnie, zależne od potrzeb i możliwości, jakie stwarza lokalne środowisko. Takie prace wiążą się z przygotowaniem do różnych imprez, jak choinka noworoczna, Dzień Babci i Dziadka, Dzień Matki lub łączą się z porą roku – gromadzenie tworzywa przyrodniczego, przygotowanie zapasów karmy dla ptaków, przyrządzanie surówek z warzyw i owoców, urządzanie różnych kącików itp[17].

Prace użyteczne wymagają kierunku i opieki osoby dorosłej, nauczycielki, a często jej osobistego udziału w wykonywaniu trudniejszych czynności. Bardzo istotną sprawą jest jednak właściwe wyważenie proporcji udziału nauczyciela i dzieci, aby nie stwarzać fikcyjnych efektów, w których rzeczywistą zasługę ma jedynie nauczyciel. Szczególnym rodzajem pracy są dyżury pełnione przez pojedyncze dzieci w ciągu tygodnia, mające charakter pracy ciągłej, za którą dziecko odpowiada osobiście.

c) Nauka dziecka przedszkolnego prowadzona jest podczas zajęć organizowanych, planowanych w sali, najbliższym otoczeniu poprzez różnorodne formy i metody. Zajęcia dydaktyczne są formą, w której przewiduje się bardzo zróżnicowane rodzaje działalności dzieci np.: rozwija się sprawność ruchową, kształtuje spostrzegawczość, ćwiczy komunikatywną mowę, wyobraźnię twórczą, ekspresję słowno-ruchową. Za pośrednictwem zajęć można poznawać litery, cyfry, ćwiczyć logiczne myślenie, doskonalić naukę czytania. Podczas zajęć organizuje się programowe prace użyteczne i techniczne. Zajęcia służą też jako formy zapoznawania dzieci ze sztuką, przyrodę, architekturą[18].

W czasie zajęć zazwyczaj dominuje jeden określony – główny rodzaj działania i treści, jak ruchomy, plastyczny, przyrodniczy, słowno-pojęciowy, manualny itp. Zajęcia organizowane trzeba planować systematycznie na podstawie zadań programowych, dokładnie precyzując ich celowość. Dotyczy to szczególnie zajęć poświęconych rozwijaniu mowy i myślenia, zawierających początki nauki czytania i matematyki. Zajęcia w przedszkolu prowadzone są z całą grupą bądź z mniejszymi zespołami: kształtując poszukiwania postawy dziecka, które pod kierunkiem nauczyciela zbiera doświadczenia, obserwuje, łączy przyczyny i skutki, wyprowadza wnioski, a także znajduje środki do wyrażania swoich przeżyć i spostrzeżeń. Nauczycielka pośredniczy w przyswajaniu dzieciom wiadomości i umiejętności oraz dostarczaniu doznań estetycznych.

Specyficznym rodzajem zajęć są uroczystości, spacery i wycieczki. Uroczystości organizowane w klasie przedszkolnej wiążą się w sposób szczególny z wychowaniem społecznym i estetycznym, z rozwijaniem uczuć patriotycznych. Cel każdej uroczystości zostanie osiągnięty, jeśli dzieci w miarę swoich możliwości przeżywają jej treść, gdy dzięki radosnemu nastrojowi, barwnym dekoracjom, melodiom i tańcom zostawia ono pozytywny ślad w ich pamięci.

Spacery służą realizacji niektórych zajęć z zakresu środowiska przyrodniczego, społecznego i technicznego. Mogą być połączone z ukierunkowanym postrzeganiem i obserwacją dzieci (np. każdy przyjrzy się, a potem nam opowie, co zauważył?). Nabierają one wówczas charakteru wycieczek. Wycieczki mają z góry zaplanowany cel (zapoznawanie ze środowiskiem społeczno – przyrodniczym, zakładem rzemieślniczym, sklepem, pomnikiem historycznym czy wytworami sztuki regionalnej)[19].

W kontaktach okolicznościowych znajduje zastosowanie metoda samodzielnych doświadczeń dziecka, wspiera jego inicjatywy, korygować jego postępowanie, jak i metoda ćwiczeń gdy okazjonalnie utrwalamy nabyte umiejętności. Kontakty te sprzyjają doskonaleniu mowy, a także rozwijaniu form wypowiadania się w sposób zrozumiały dla innych; stwarzają również sytuacje sprzyjające kształtowaniu prawidłowych pojęć, między innymi pojęć matematycznych, jak i sprawdzaniu zdobytych umiejętności czytania.
 

2.3. Okres wczesnoszkolny

Okres nauczania zintegrowanego ma szczególne znaczenie w kształtowaniu się człowieka dorosłego, jego kondycji fizycznej, samopoczucia psychicznego i osiągnięć życiowych. Jest to okres przełomowy w życiu dziecka, szczególnie dla tych dzieci, które nie uczęszczały do przedszkola. Kończy się wiek beztroskiego dzieciństwa i egocentryzmu. Dziecko zaczyna stopniowo wrastać w grupę rówieśniczą, przyjmować społeczny system wartości. Zmieniają się również proporcje między podstawowymi formami działalności: zabawą, nauką i pracą.

Do klas 1-3 szkoły podstawowej uczęszczają dzieci w wieku 7-9 lat. Ten przedział wiekowy nazywany jest młodszym wiekiem szkolnym. Nau­ka w szkole i wykonywanie zadań stawianych przez nią staje się głównym obowiązkiem i pracą dziecka oraz głównym czynnikiem jego psychicznego rozwoju. Nowa sytuacja zobowiązuje dziecko do działania coraz bardziej odpowiedzial­nego i celowego. Wyrabia w nim poczucie obowiązku i od­powiedzialności wobec otoczenia. Umiejętność świadomego i zorgani­zowanego działania rozwija w dziecku cechy woli. Dziecko naby­wa umie­jętność liczenia się z punktem widzenia innych oraz uwzględnienia prag­nień innych osób.

Na tym etapie rozwoju dziecko przechodzi od działalności zabawowej do uczenia się. Zmiana zasadniczej formy jego działalności wymaga odpo­wiedniego kształtowania motywów uczenia się. Dziecko uczy się chętniej, gdy praca ta daje mu przyjemność i gdy spotyka się z pochwałą nauczycie­la. Czynnikiem motywującym do pracy jest też znajomość blis­kich i kon­kretnych celów działania. Dzieci w klasie pierwszej i drugiej nie interesują się jeszcze klasą i osiągnięciami kolegów, oceny mają dla nich znaczenie indywidualne. Sytuacja ta stopniowo zmienia się w klasie trzeciej.

W odniesieniu do treści nauczania dziecko w klasie pierwszej i drugiej pociąga proces uczenia się, zaspokojenie wymagań nauczyciela oraz praca z materiałem dydaktycznym. Dzieci lubią prace, które wymagają od nich aktywności. W klasie trzeciej rozpoczyna się wzrost zainteresowań treścią przedmiotów szkolnych. Nauka staje się środkiem poznania rzeczywistości. Motywem uczenia się jest to, by być dobrym uczniem oraz coś nowego poznać. W klasach 1-3 zmianie ulega również charakter uczenia się. U dzieci następuje rozwój pamięci logicznej. Łatwo asymilują treści podawane w sposób konkretny i poglądowy. Dzięki zdolnościom do działań logicz­nych dzieci kształtują pierwszą wizję świata zbliżoną do obiektywnej[20].

W pierwszej fazie młodszego wieku szkolnego następuje rozwój wrażeń i spostrzeżeń, rozwój pamięci i mowy. Rozwój wrażeń i spostrzeżeń po­lega na dostrzeganiu szczegółów w treściach, które dot...