spiew crk.pdf

ŚPIEW CERKIEWNY A CERKIEWNA MUZYKA

„Stańmy się fletem,

stańmy się cytrą Świętego Ducha...

przygotujmy siebie dla Niego,

tak jak nastrajają instrumenty muzyczne.

Niechże on dotknie się pliektronem naszych dusz!

Brzmijcie harmonijnym śpiewem,

na radość nie tylko ludziom,

lecz i mocom niebiańskim!”

– św. Jan Złotousty

Te dwa wyrażenia – „śpiew cerkiewny” i „cerkiewna muzyka” – cały czas i w wypowiedziach

i w literaturze wykorzystuje się równocześnie, a niekiedy zamiennie. W czasach carycy Katarzyny

Wielkiej pojawiło się nawet wyrażenie: „obiednia z muzyką” – tzn. liturgia ze śpiewem chóru, który

wykorzystuje kompozycje świeckiego autora tj. np. Bortniańskiego, Czajkowskiego i innych im

podobnych.

Jedna z chórzystek znanego w swoim czasie w Paryżu chóru F. S. Potorżińskiego,

opowiedziała jak to podczas prób chór uczył się „Otcze nasz”. Potorżiński zadał chórowi intonację.

Niektórzy śpiewacy przy pierwszym akordzie wyraźnie wyśpiewali słowa „Otcze nasz...” –

Potorżiński zatrzymał chór i nerwowo spytał: „Kto powiedział Otcze nasz?! Nie potrzeba słów:

muzykę, muzykę dajcie, akord!... Słowa to bzdura, tylko muzykę – fale, fale...”

Niestety to samo można zauważyć i u naszych rodzimych „wielkich” chórów w Warszawie,

Białymstoku i w Hajnówce. Podczas służb np. wsienoszcznoho bdienija trudno jest zrozumieć

słowa, z dźwięku jaki wydają te chóry... Nowe teksty liturgiczne śpiewa się niedbale, nierówno i

bez głównego nacisku na oddanie i przekazanie słuchającym wiernym treści i samego sensu jaki te

przepiękne teksty zawierają... Mało tego... bywają takie „kompozycje” gdzie nawet powtarzające

się i znane teksty byłyby tylko kolejnym pustym dźwiękiem (jękiem), gdyby nie to, że człowiek

domyśla się co teraz, w tym akurat momencie, powinno być odśpiewane, mam tu na myśli: „Nynie

otpuszczajeszy...”, czy „Swietie tichij...”. Takiego problemu nie ma podczas śpiewu

jednogłosowego.

Temat śpiewu cerkiewnego zaprawdę jest wieczny i ogromny. Rozpoczyna się on w niebie,

jako anielskie wysławianie (Iow 38;7), kontynuowany jest na ziemi w świątyniach i w każdym

oddzielnym wierzącym sercu. Śpiew cerkiewny nie przestaje brzmieć w wieczności (Ap 15;3),

wzywając człowieka do dialogu i współistnieniu z Bogiem. Odpowiednie i sensowne jego

wykonanie czyni wierzącego już tu na ziemi współuczestnikiem przyszłego błogosławionego życia.

Prawidłowy śpiew jest dla życia człowieka potrzebny tak jak prawidłowe oddychanie. Prawosławny

chrześcijanin powinien przede wszystkim chronić w sercu zgodnie ze św. Ojcami, spokojny

modlitewny nastrój, na co ma wpływ właśnie śpiew cerkiewny. Okrążający nas anty-cerkiewny i

pogański świat nadaje nam swoje rytmy, swoją muzykę, niekiedy dodając dla zmylenia słowo

„cerkiewna”. I tu należy mieć przy sobie kamerton wewnętrznego kryterium, aby wprowadzać

słuchaczy za pomocą śpiewu w prawdziwą prawosławną duchowość, wpłynąć na ich serca i dusze.

Od tego na ile prawidłowy jest śpiew, zależy atmosfera świątyni, a następnie duchowo-modlitewny

nastrój samych wiernych, co może mieć zbawienny wpływ na prawosławnych wiernych,

innowierców jak i ateistów.

Większość z nas nie zdaje sobie spawy, że podczas nabożeństw Cerkiew ziemska łączy się z

Cerkwią niebiańską, niekiedy niektórzy asceci są świadkami jak podczas służby przebywają z nami

aniołowie i święci. Oto wspomnienie z żywotu starca Tichona, wielkiego ruskiego pustelnika na

Atosie, (zm. 1968 r.). Ten epizod z życia opowiedziany przez innego wielkiego greckiego starca

Paisjusza (zm. 1993 r.) napomina nam jeszcze raz o tym, co dzieje się w czasie śpiewania pieśni

Cherubinów ( Iże chieruwimy... ), oraz jak należy się przygotować, aby prawidłowo śpiewać ją nie

tylko w tym życiu, lecz i w przyszłym niekończącym się wieku.

„Służba w cerkwi była dla niego błogosławieństwem, a najbardziej kochał on Liturgię. Już od

rana czytał kanony przed Św. Eucharystią i cały dzień przygotowywał się do uczestnictwa w

sakramencie. Ojciec Tichon mówił, że chrześcijanin powinien całe 24 godziny przygotowywać się

do przyjęcia Św. Ciała i Krwi Gospoda naszego Jezusa Chrystusa.

W czasie sprawowania Boskiej Liturgii dusza starca wzniosła się pod niebiosa. Brata

[mnicha], który śpiewał u niego na Liturgii prosił, aby przychodził na służbę możliwie

najwcześniej, o zmierzchu. W czasie sakramentu, kiedy dokonywała się Bezkrwawa Ofiara, prosił

tegoż mnicha by przeszedł do przedsionka – to znaczy poza maleńką cerkwię i stamtąd śpiewał

„Gospodi pomiłuj”, aby mógł wygodnie modlić się w pełnym odosobnieniu. Kiedy rozpoczęła się

pieśń Cherubinów, śpiewak miał za zadanie powtarzać ją wiele razy, dopóki nie usłyszy kroków

starca podczas wyniesienia Czcigodnych Darów podczas wielkiego wyjścia. Ojciec Tichon

wyjaśniał, że w tym czasie na 20 a niekiedy na 30 minut był zabierany do nieba. Kiedy pytano go

po służbie: „Co widziałeś ojcze?” – odpowiadał – „Cherubinów i Serafinów, sławiących mego

Gospoda! Mnie na ziemię opuszczał Anioł stróż i wtedy prowadziłem służbę”. Często, kiedy służył

on sam, Aniołowie przyśpiewywali mu pieśń Cherubinów i wtedy w niewypowiedzianym

wzruszeniu starzec modlił się za cały świat, który odrzucił swego Zbawiciela i Gospoda, nie przyjął

tą Wielką Ofiarę, aby oczyścić się i zbawić...” 1

Przedstawiamy wam wspaniały tekst nieznanego autora na temat

kanonicznego jednogłosowego śpiewu w Cerkwi Prawosławnej.

Kserówkę tego tekstu otrzymaliśmy od naszego kolegi. Uznając tekst

ten za w pełni wartościowy, postanowiliśmy umieścić go w jednym z

numerów naszej skromnej gazetki. Da spasiet Gospod` Iisus Chrystos

raba Swojeho za takoj trud!

PRAWOSŁAWNY ŚPIEW CERKIEWNY

Otwierając drzwi do cerkwi zdajemy sobie sprawę, że przekraczamy granicę ziemskiego

świata i wkraczamy w zupełnie inną, nieziemską rzeczywistość. Mówi nam o tym dosłownie

wszystko, cały wewnętrzny wystrój - nie malarstwo, a freski; nie obrazy, a ikony; nie codzienne

ubranie, a szaty liturgiczne; nie własne improwizowane słowa, a święte teksty i wreszcie - nie

muzyka świecka lecz liturgiczny, kanoniczny śpiew.

Postronnego obserwatora, w Prawosławiu fascynuje atmosfera starożytności i niezmienności,

świadoma wola jego członków pozostawania w ciągłości z chrześcijaństwem apostolskim. Zawiera

się to w słowie - Tradycja. Jednak nie zawsze to wszystko, co przejęte z przeszłości jest

wartościowe, prawdziwe. Święty Cyprian z Kartaginy nauczał, iż „obyczaj bez prawdy jest

przestarzałym zbłądzeniem".

Każdy chrześcijanin szukając Chrystusa i podążając za Nim, tym samym szuka Prawdy: „Jam

jest droga, i prawda, i życie"(Jan 14,6). Znajdując Go, znajduje Prawdę.

Przyjrzyjmy się w jakim stopniu dzisiejszy śpiew cerkiewny bazuje na Tradycji, czy można

powiedzieć, że pozostaje w rzeczywistej ciągłości z chrześcijaństwem starożytnym i czy to, co

przejęliśmy od naszych przodków - śpiewaków jest wartościowe i prawdziwe.

Otiec Tichon – poslednij wielikij russkij starec na Afonie. – Swiato-Troickaja Siergiejewa Ławra 1997. str. 15-16

Poszukajmy zatem prawdy w śpiewie cerkiewnym

Historię śpiewu liturgicznego Cerkwi Prawosławnej można podzielić na dwa etapy: pierwszy

- od Chrystusa i apostołów (I w. chrześcijaństwa) do połowy XVII w., w którym istniał wyłącznie

jednogłosowy, kanoniczny śpiew cerkiewny, we wszystkich lokalnych Kościołach; drugi: od XVII

w. do dnia dzisiejszego, będący okresem faktycznego zaniku kanonicznego śpiewu i ekspansją

świeckiej kultury muzycznej.

Śpiew liturgiczny w Prawosławiu przez 1700 lat oparty był na starożytnych skalach, nie

mających nic wspólnego ze świecką (klasyczną) muzyką instrumentalną i ludowymi pieśniami.

Grecy, Bułgarzy, Serbowie oraz Rumuni utrzymali do naszych czasów tradycyjne śpiewy, będące

świadectwem świetności i triumfu Ortodoksji.

Śpiew w starożytnej Cerkwi

Prawosławne nabożeństwo jest momentem naszego kontaktu z Bogiem. W sposób ziemski,

materialny, poprzez słowa, muzykę, ikony, freski, architekturę i gesty wyrażamy i stykamy się z

tym, co nieziemskie, niematerialne - z wiecznością, świętością, z Królestwem Bożym nie z tego

świata. Pierwsi chrześcijanie pilnie strzegli, by do nabożeństwa nie przenikało nic niegodnego, nic,

co profanowałoby jego świętość, ich wysoką religijność, czystość wiary, głęboką moralną

nieskazitelność. Święty Klemens Aleksandryjski pouczał, by do nabożeństwa wybierano melodie

skromne i wstrzemięźliwe, melodii zaś ckliwych i namiętnych, skłaniających do rozleniwienia,

nakazał unikać.

Dla naszych przodków śpiew był dyscypliną ascetyczną, językiem ducha. Nie zabiegał o

swoje zewnętrzne piękno, efektowność, blask. Nie był miły dla ucha, nie rozckliwiał uczuć i nie

działał pobudzająco na namiętności. Oczywiste było, że do modlitwy, do wychwalania Boga,

potrzebny jest inny język, niż do wyrażania widzialnego świata. Tak jak ikona różni się od

zwykłych obrazów świeckich o tematyce religijnej, tak i muzyka różniła się od zwykłej muzyki.

Świat świecki i sakralny od początku swego istnienia dążył ku dwóm różnym celom. Śpiew

liturgiczny miał za zadanie podnosić ducha ludzkiego, serce i umysł ku Wiecznemu Bogu („gore

imieim sierdca") 2 , muzyka zaś -przysporzyć słuchaczom estetycznych rozkoszy, tzn. faktycznie

ściągnąć umysł i serce na ziemię. Stąd jasna jest przeciwstawność ducha i materii, duchowości i

emocjonalności, czystości i namiętności, Nieba i ziemi.

Święci Ojcowie na przestrzeni wieków też dbali o to, by świecka muzyka nie przenikała do

nabożeństwa. Nie aprobowali śpiewów głośnych, szumnych, nienaturalnych - „Gdzie zewnętrzny

blask i pompatyczność, tam też fałsz i obłuda" (Hermas - „Pasterz"), popierali jednak śpiew zdolny

zjednoczyć serca i umysły ku chwale Bożej. Święty Nil, pustelnik żyjący w V w. uczył, że śpiewać

zgodnie i chwalić Boga, jest rzeczą godną, lecz bez umiaru krzyczeć w modlitwie - głupotą i

wstydem. Hierarchowie Cerkwi popierając śpiew skromny acz piękny, dalecy byli od zachwytu nad

teatralnością i świecką manierą. By móc sprostać wysokiemu powołaniu, jakie było śpiewanie

podczas nabożeństwa, w niektórych cerkwiach lokalnych wprowadzono posługę śpiewaka -

kantora, zatwierdzoną przez Sobór Laodycejski w 367 r. Piętnasty kanon tego Soboru mówi: „Nie

należy, aby w świątyni, poza należącymi do kleru kantorami, którzy wchodzą na ambonę i śpiewają

podług księgi, intonowali niektórzy inni".

W pierwotnych czasach chrześcijaństwa, śpiew zbiorowy rozpoczynali wyłącznie kantorzy

kanoniczni, laikom zaś wolno było tylko im wtórować. Nad kandydatami do tej posługi czytano

specjalną modlitwę i ubierano w odpowiednie szaty. Dzięki takim ludziom nabożeństwo stawało się

bardziej uroczyste i głębokie: mądre w swym wyrazie.

Nadmierne wykorzystywanie obowiązków, wprowadzanie wirtuozerii dało się obserwować

już w IV w. „O nieszczęsny biedaku!- upominał św. Jan Złotousty nieskromnego kantora -

powinieneś ze strachem powtarzać anielską doksologię, a ty wprowadzasz tu obyczaje tancerzy,

machając rękoma, tupiąc nogą, drżąc całym ciałem. Twój umysł jest zamroczony scenami

„Ku górze wznieśmy serca"-fragment Kanonu Eucharystycznego;

teatralnymi i to, co zobaczysz tam, przenosisz do świątyni". Rzeczywiście zaistniało wielkie

zagrożenie - lud pochłonięty był widowiskami, cyrkiem, w których wykorzystywano świecką

muzykę. Przychodząc do świątyni pragnął słyszeć tą samą melodię, ten sam głos namiętności,

emocji i cielesnej żądzy. Proces ten z pewnością doprowadził by do rozkładu wewnątrz Cerkwi,

gdyby nie to, iż z woli Bożej św. Jan Damasceński podjął się „uporządkowania zaistniałej

sytuacji" (VII w.). Był on hymnografem. Zbierał i pisał liturgiczne teksty, po czym ułożył je w

księgę nazwaną „Oktoechasem", jedną z najważniejszych ksiąg liturgicznych do dziś.

Uporządkował śpiew, ustanawiając osiem głównych melodii i odrzucając te, które były niegodne

chrześcijańskiego ducha. To ograniczenie pozwoliło modlącym się pozostawać w skupieniu i nie

rozkojarzać różnorodnością śpiewów. Poprzez swego rodzaju monotonię i jednakowość melodii

umożliwił po wsze czasy nie zajmować uwagi samym śpiewem, jego walorami estetycznymi, lecz

należycie kontemplować słowa modlitwy. Osiem głosów (tonów) św. Jana Damasceńskiego

położyło kres swobodnej twórczości i wyniosłej wydumanej sztuce. Melodie, które później

nazwane zostaną bizantyjskim i ruskim znamiennym raspiewem, ukształtowały się na przestrzeni

wieków i trwały przez stulecia. Kanoniczny śpiew bizantyjski i znamienny kierował się innymi

zasadami estetyki niż te, które narzucał świat.

Teologia w dźwiękach

Aby poznać śpiew cerkiewny, zgłębić go i umieć się nim posługiwać, trzeba dojrzałości

duchowej. Tekst Pieśni Cherubinów („lże Chieruwimy") najwyraźniej oddaje duchowe pojmowanie

śpiewu jako współsłużenia, współdziałania z mocami niebiańskimi: ludzie, którzy tajemnie

przedstawiają Cherubinów śpiewają Świętej Trójcy po trzykroć świętą pieśń uwalniając się od

wszystkiego co ziemskie, od życiowych trosk („wsiakoje nynie żytiejskoje otłożym popieczenije") 3 .

Naśladujące Cherubinów, ludzkie głosy zlewają się z anielskimi, tworząc wspólny chór chwały.

Kanoniczna, jednogłosowa melodyka pieśni Cherubinów jest zawsze jasna, cechuje ją

nadzwyczajna płynność, lekkość, pozorna nieskończoność, pozorny, ponadczasowy ruch dający

odczucie zetknięcia z wiecznością. Brak w niej egzaltacji, rozmarzenia. Ascetyczna powściągliwa

melodyjność, oparta na zaledwie kilku stopniach, umożliwia wiernym wniknięcie w głęboki sens

odprawianego sakramentu. Pieśń tą, jak i wszystkie pozostałe hymny liturgiczne Prawosławnej

Cerkwi, przez 1700 lat na całym świecie śpiewano w jeden głos, ewentualnie - jak w Cerkwi

Greckiej i Bułgarskiej - z tzw. isonem -stale utrzymywanym tonem. Fakt ten potwierdzają

świadectwa św. Ojców. Jednym z nich są słowa św. Jana Złotoustego: „Duch jednocząc głosy

każdego z osobna, tworzy ze wszystkich jedną melodię". Również na św. Liturgii słyszymy

wezwanie, by „jednymi ustami i jednym sercem sławić i opiewać najczcigodniejsze i

najwspanialsze imię Twoje [...](tj. Boga)".

Kanoniczne, jednogłosowe śpiewy swą melodią wyrażają stan prawdziwie czystej modlitwy,

pozbawionej obrazów, przedstawień, kolorów, modlitwy nieegzaltowanej, nieobłudnej. Prawdziwy

liturgiczny śpiew- to przede wszystkim skupienie umysłu, kontemplacja tajemnicy zbawienia. W

nim wszystko podporządkowane jest słowu, by jak najlepiej donieść je do uwagi wiernych.

Bizantyjskie i znamienne raspiewy są echem Boskiej harmonii i piękna. Pozornie wydaje się, iż

śpiew jednogłosowy jest monotonny, nieujmujący, pozbawiony muzycznych wartości... lecz nie po

to przecież przychodzimy do świątyni, by słuchać i upajać się śpiewem. Wielcy asceci, tytani

ducha, pustelnicy, w ogóle obchodzili się bez chóralnego śpiewu. Właśnie z monastycznego

wysiłku wytworzyły się bizantyjski i znamienny raspiewy - ziemskie owoce mistycznego życia w

Chrystusie. Święty Klemens Aleksandryjski w III w. pisał, iż prawidłowy śpiew jest wynikiem

prawidłowego życia. Przytoczyć tu można pewną historię, kiedy to jeden z uczniów abby Pambo

(IV w.) będący w Aleksandrii, usłyszał piękne śpiewy troparionów i spytał swego starca dlaczego

mnisi nie śpiewają podobnie. On zaś odpowiedział: „To wypada świeckim ludziom, mnisi nie po to

oddalają się w pustelnię, aby nasycać się melodiami, lecz by w skrusze i łzach wznosić modlitwy do

Boga". Dodał także prorocze słowa, iż nastaną czasy, gdy mnisi porzucą „twardy pokarm" w Duchu

Świętym i zaczną rozkoszować się sztuką muzyczną.

Tekst pieśni „łże Chieruwimy"

W „Wielkim Potrebniku" z XVII w. w rozdziale poświęconym kantorom czytamy: „Świeckim

ludziom wypada śpiewać tropariony... mnichom zaś i kapłanom żyjącym w odosobnieniu i

pustyniach, nie jest to wskazane, na szkodę im to, gdyż w próżną chwałę prowadzi". Jeśli więc

jednogłosowy śpiew, powściągliwy w swej muzycznej oprawie, uważano w V w. za „szeroką

drogę", wiodącą mnicha ku duchowemu zbłądzeniu, to cóż mówić o współczesnym,

zharmonizowanym według zasad muzyki instrumentalnej śpiewie wielogłosowym?!

„Pieśni wielu do otchłani ściągnęły, nie tylko świeckich lecz także kapłanów, którzy będąc

owładnięci nimi w rozpustę popadli...". Oto jak ignorowanie cerkiewnych tradycji i reguł

mówiących o liturgicznym śpiewie doprowadziło do karykaturalnego wręcz wynaturzenia

cerkiewnego śpiewu. Działając destrukcyjnie na życie duchowe osób świeckich, czyż nie tym

bardziej szkodliwie wpływa i przynosi niepożądane efekty taki śpiew w życiu monastycznym ?

Mnich składa obietnicę dążenia ku duchowej doskonałości. Jakże zatem miałby poprzestać na

śpiewie, który dostarcza mu przeróżnych złudzeń, czyli tego, co na jego etapie modlitewnego trudu

jest absolutnie zakazane. Powstaje więc paradoksalna sytuacja. Aby móc utrzymać modlitwę i

zostać „duchowo okaleczonym", należy unikać nabożeństw z tego rodzaju zgubnymi śpiewami. W

konsekwencji oznacza to - wstąpić na drogę mnicha - pustelnika, którą jak wiemy wybierają

nieliczni.

Śpiew cerkiewny jako ikona w dźwiękach

„Jednogłosowy śpiew podobny jest do dawnej ikony. Gdy go słuchamy w naszym sercu rodzą

się takie same odczucia, jak podczas modlitwy przed cudotwórczą ikoną, napisaną przez jakiegoś

świętego mnicha". Rzeczywiście, kanoniczny śpiew cerkiewny jest „muzyką ikonograficzną". Tak

jak ikona, w której płaska perspektywa nie daje odczucia głębi, pierwotne raspiewy poprzez swoją

srogą monodię nie dają naszej uwadze pogrążać się w przestrzeni. Absolutne przeciwieństwo

spotykamy w nowożytnej, wielogłosowej muzyce cerkiewnej, gdzie współbrzmienie akordu

wprowadza wrażenie trójwymiarowej przestrzeni. „Płaska" melodia jednogłosowych śpiewów

skupia nas na liturgicznym tekście. Monodia jest idealnym środkiem do osiągnięcia stanu, który

głosi Ewangelia: „Gdy modlisz się wejdź do swej komory" (Mat.6,6). Święci Ojcowie tłumaczą to,

jako skupienie umysłu wewnątrz naszego serca.

Ikona prawosławna nie posiada głębi obrazu, gdyż głębia zawsze związana jest z

materialnością, ciałem świata widzialnego. „Ciało i krew nie mogą posiąść Królestwa Bożego"(1

Kor.15,50).

Wierność starożytnym kanonom, właściwa tak ikonie jak i śpiewowi cerkiewnemu, objawia

się w nim poprzez oparcie o specyficzne skale dźwiękowe, w których brak jest dążenia ku

zakończeniu, rozwiązaniu. Nie ma emocjonalnych odczuć wesołości czy smutku. Można to

wyjaśnić na przykładzie dwóch tekstów liturgicznych, z których jeden zwrócony jest ku

Chrystusowi cierpiącemu na Krzyżu, drugi ku - Zmartwychwstałemu. Człowieka świeckiego

interesuje ich emocjonalna przeciwstawność, natomiast w systemie śpiewów bizantyjskiego i

znamiennego skrajny smutek i skrajna radość nie mają znaczenia. Tragiczny tekst Wielkiego Piątku

jest śpiewany na tę samą melodię (np. 1 głas) co Kanon Paschalny. Ważna jest ich struktura w

ośmiotonowym cyklu (oktoechos św. Jana Damasceńskiego).

Melodie Ukrzyżowania i Zmartwychwstania omijają emocjonalną różnicę tekstów, ukazują na

ich duchową jedność. Nieobecność sentymentalizmu, przesadnej delikatności, w jednogłosowym

śpiewie nie jest oznaką surowości i mroczności, lecz cechą duchowego zdrowia. Inaczej jest w stylu

koncertowym. Melodia będzie wesoła bądź smutna, gdyż taki jest cel koncertu - pokazać

maksymalnie stan emocji (radości lub smutku) danego tekstu.

Ikonograficzna zasada śpiewu była wspólna dla muzyki liturgicznej całego chrześcijaństwa.

Jednogłosowo - płasko - śpiewał Kościół Zachodni przez 1000 lat (do odłączenia się Rzymu od

Prawosławia i reformy chorału gregoriańskiego) i prawie 1700 lat Wschodni (do [zgubnych] reform

metropolity Piotra Mohyły i patriarchy Nikona, którzy wprowadzili do Cerkwi nowy wielogłosowy

śpiew na wzór zachodni).

Walka z ikonoklazmem rozpoczęta w VI w. była walką za wiarę Prawosławną. Realizm

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: