1. Społeczeństwo wczesnego Rzymu
Wczesnorzymski porządek społeczny – tak jak polityczny – znamy w ogólnych zarysach. Historiografia bowiem rzymska zaczyn się wraz z 3 wiekiem pne, a opiera się głównie na tradycji ustnej – Quintus Fabius Pictor. Bujną wyobraźnię zresztą miał i ubarwiał żeby nie było nudno. Nie zachowało się zresztą – jego dzieło znamy za pośrednictwem Liwiusza i Dionizjosa z Halikarnasu – przetworzyli je z punktu widzenia epoki augustowskiej. Źródeł epigraficznych brak, dat przed 300 rokiem praktycznie nie da się potwierdzić. O chronologii w dużym stopniu decyduje archeologia. Ponad to czerpiemy z instytucji późnego Rzymu, gdzie wiele reliktów epoki archaicznej.
Osada na Palatynie sięga być może nawet X wieku pne i można ją uznać za zalążek późniejszego Rzymu. Mieszkali w niej Latynowie – od XII wieku osiedlają się w Italii i na Bałkanach w wyniku przesunięć etnicznych. Hodowla bydła, rolnictwo. Na sąsiednim Kwirynale osadzili się Sabinowie (lud należący do umbryjsko-oskijskiej grupy ludów indoeuropejskich. Ich rody (Fabii, Aurelii) zasymilowały się z rodami łacińskojęzycznymi.
Przekształcenie Rzymu w miasto-państwo (urbanizacja) dokonała się najpóźniej w VI wieku pne. Obszar miasta znacznie rozszerzony poprzez włączenie do niego terenów leżących na północ, południe i wschód od Palatynu, wyraźne rozgraniczenie od terenów wiejskich (granica – promerium).
• magistratura – trwałe instytucje, podlegał im wydzielony obszar miasta
• trwała forma rządów – monarchia elekcyjna.
• Władza Etrusków rozszerza się na Rzym – gmina miejska rozwija sie w oparciu o model Etruski (ród Etruski – Ruma). Instytucje, forma rządów na wzorcu etruskim. Takoż struktura społeczna. Wielka rola Greków i ich kolonii na wybrzeżach Italii. Ale to panowanie Etrusków podstawą wczesnorzysmkiej historii społecznej
Rozkwit miast etruskich (VII):
– kopalnictwo kruszcowe i rzemiosło z nim związane
– handel
1) nigdy nie tworzyli państwa jednolitego. Forma ich koegzystencji to liga 12 miast, każde rządzone przez swojego króla
2) dwie wielkie grupy społeczne: rody arystokratyczne i warstwa niższa złożona głównie z ludności niewolnej
• arystokracja:
- posiada żyzne ziemie i zapewne kopalnie
- z niej król
- dominowała życie polityczne: jej przedstawiciele tworzyli radę starszych (senat miast) i sprawowali urzędy publiczne
• warstwy niższe:
- ludność zależna od arystokracji, służba, rzemieślnicy, górnicy, rolnicy – Dionizjusz z Halikarnasu przyrównuje ich do tesalskich penestów (byliby robotnikami rolnymi przywiązanymi do ziemi i zobowiązanymi do służby wojennej)
tenże system do czasu wykształcenia plebsu przyjął się w Rzymie.
VI pne – największy rozkwit potęgi Etrusków. Północ: do granicy Padu – zakładają tam nowe miasta, na południu Lacjum a potem Kampania.
535 – ich flota pokonuje Fokejczyków (najaktywniejsi kolonizatorzy greccy tej części basenu MŚ. Etruskowie rządzą Rzymem aż do schyłku VI wieku – zmiany polityczne co najwyżej takie, że Rzym przechodził pod wpływy różnych miast: Vulci, Tarquinii, Clusium.
Tarkwiniusz Pyszny, Lars Porsenna – Etruskowie.
Po utracie Rzymu próba odzyskiwania władztwa, ale po klęsce w bitwie morskiej pod Kyme (474) – Hieron, tyran Syrakuz – tracą wpływy w Lacjum.
Po upadku Etrusków jedynie kompetencje króla arystokracja podzieliła między siebie, reszta struktury pozostaje.
V wiek – walki stanów – przygotowują i są zapoczątkowaniem rozkładu archaicznej struktury społecznej, jednak liczne elementy tej struktury przetrwały także okres republikański. Niezwykle silne rozczłonkowanie poziome społeczeństwa wczesnorzymskiego. Centralna rola: rodzina, łączą się w rody, kurie i plemiona. Pionowa: arystokracja i ludność zależna, a tu niezwykle silna rola więzów łączących poszczególnych plebejuszy lub całe rodziny plebejskie z patrycjuszami. Stąd proste źródła konfliktów społecznych: ludność zależna wypowiadała walkę arystokratom chcąc zrównania praw i poprawy swojej sytuacji ekonomicznej.
Rodzina we wczesnym Rzymie:
– jednostka gospodarcza, społeczna i kulturowa
– pater familias – głowa rodziny –
*władza nad żoną, dziećmi, niewolnikami, mieniem rodzinnym. *Zarządza majątkiem rodzinnym (bonorum administratio), *kieruje działalnością gospodarczą rodziny (upraw rodzinnych gruntów). Po wysłuchaniu dorosłych mężczyzn w rodzinie *podejmuje decyzje prawne – włączenie do rodziny lub wystąpienie, *wymierza karę w wypadku popełnienie przestępstwa. *Reprezentuje rodzinę na zewnątrz, *jako kapłan pielęgnuje kult przodków.
W prawie XII Tablic pater familias może sprzedawać w niewolę własne dzieci.
– Spokrewnione rodziny na podstawie rodowodu a początkowo i na podstawie sąsiedztwa rodziny łączą się w ród (gens) który jako związek sakralny pielęgnował kult rodowy (sacra gentilica). Częste wspólne imię rodowe oprócz własnego (Fabiusze – członkowie gens Fabia)
– gens plebejskie – imitacje gens patrycjuszowskich, początkowo gens tworzy tylko arystokracja
– w czasie wojny arystokratyczne gentes dysponują większą liczbą żołnierzy niż ma ich ród, bo takoż klientów zabierają na wojnę lub w walki polityczne ich wciągają. Wg antycznej tradycji gens Fabia została pokonana w 479 roku przez Wejentów w bitwie nad Kremerą mimo wysłania 306 patrycjuszowkich gentiles i kilku tysięcy klientów. Sabińska gens Claudia liczyła 5000 rodzin.
– Rody łączyły się ze sobą w kurie (curiae, coviria – zgromadzenie mężczyzn). Zgodnie z tradycją, od czasów ustanowienia przez Romulusa było ich 30. Na czele każdej kurii stał curio, same rody nie miały naczelników.
* funkcje sakralne
* forma organizacyjna, podstawa Zgromadzenia Ludowego i wojska
Zgromadzenie zwoływane według kuriirozstrzygało o sprawach rodzinno-prawnych (gdy ojciec rodziny umarł nie pozostawiwszy potomka męskiego, radziło nad sprawami publicznymi ludu rzymskiego, miało prawo zatwierdzania najwyższych urzędników gminy na ich urzędach (lex curiata de imperio)
* w czasie wojny zbrojni ruszali do wojny według kurii. Zgodnie z tradycją każda kuria miała wystawić dziesięciu jeźdźców (dekuria) i 100 pieszych (centuria). Całość licząca pierwotnie 300 jeźdź. I 3000 pieszych tworzyła pierwotny legion.
– W okresie królewskim kurie łączą się w większe jednostki plemienne zwane tribus. Każda tribus obejmowała 10 kurii. Nazwy: Luceres, Ramnes i Tities są pochodzenia etruskiego. Ich znaczenie mniejsze niż kurii, a w V wieku jeszcze traci na znaczeniu bo nowy podział gmin na tribus na zasadzie terytorialnej
Ludność – w wieku VI i jeszcze ok. 450 r pne obszar Rzymu obejmował teren o średnicy ok 8 kilometrów. Cała ludność mogła więc liczyć w V wieku 10 000-15 000 ludzi – co zgadzałoby się w przybliżeniu z przekazaną przez tradycję liczbą wojska.
Patrycjat: wykształcenie się arystokracji, tworzącej pod panowaniem etruskim elitarne formacje jeźdźców – konny orszak króla – można o tym wnioskować na podstawie oznak przynależności stanowej, u część elity można wiązać z insygniami wczesnorzymskiej jazdy. Rządy jeźdźców można porównać do rządów Hippeis w Atenach przed reformą Solona. Jednocześnie elita ziemiańsko-społeczna, nie tylko militarna.
Podstawa przynależności do arystokracji wczesnorzymskiej:
– pochodzenie
– przywileje
– funkcje sprawowane w życiu gospodarczym, społecznym, politycznym i religijnym
– mogli być przyjęci przybysze z innych gmin pod warunkiem że tam już mieli status arystokracji. Attiusz Klaudius tak miał zostać włączony.
– Wkrótce po wybuchu walk patrycjat jeszcze bardziej elitarny, nowi przybysze przyjmowani tylko do plebsu. Zabronione zawieranie małżeństw między patrycjuszami a plebejuszami.
– Patrycjusze są „lepsi”. Inny sposób życia, manifestują: złoty pierścień (anulus aureus), purpurowy brzeg na tunice (clavus), krótki płaszcz jeździecki (trabea), wysokie buty z cholewami i rzemieniem (calceus patricius), okrągłe ozdoby – relikty pierwotnego wyposażenia jazdy (phalerae).
– Silna pozycja ekonomiczna – posiadłości ziemskie i wielkie stada.
– Kosztem utrzymania stad i paszy dla nich obarczali gminę, wdowy i sieroty rzymskie zwolnione tym samym od płacenia podatków.
– Lwia część łupów wojennych dla nich.
– Dominowali całkowicie na polu militarnym aż do pojawienia się hoplitów. Na wojnę ruszają na czele swoich klientów – np 479 – gens Fabia.
– Dominują życie polityczne Rzymu. Całkowicie pod ich wpływem zgromadzenie ludowe w swej najstarszej formie, opartej na kuriach
– członkowie rady starszych (senatus), organu powstałego za czasów królów etruskich; najważniejsza instancja rozstrzygająca o sprawach publicznych podejmowali uchwały, od których zależała moc prawna uchwał zgromadzenia ludowego.
– Senatorzy plebejscy we wczesnym okresie republikańskim nie mieli prawa głosu
– tylko z patrycjatu urzędnicy, m.in. Pretorowie, później konsulowie (na rok po dwóch), dyktator (pierwotnie magister populi) – w obl zagrożenia militarnego na nie dłużej niż pół roku nieograniczone pełnomocnictwa, kapłani.
– W sytuacjach wyjątkowych gdy nie było urzędnika bądx króla patr wybierali spośród siebie zastępcę (interrexa).
– Szczególne wpływy – rody najznamienitsze, z tego grona honorowy przewodniczący senatu wybierany
Plebs:
Gmin z ludzi wolnych, lud rzymski tworzący również (populus).
– obywatele Rzymu, nie posiadają jednak przywilejów
– trwała forma – krótko po 500r, podejmuje wtedy zorganizowaną walkę z patrycjuszowskimi nobilami, własna gmina i urzędy – specyficznie rzymska instytucja, bez genezy etruskiej.
– Warstwa głównie rolnicza – zjednoczenie się w ramach plebsu jedyną możliwością niezależnych rolników na obronę przed właścicielami rzymskimi z patrycjatu. Rośnie jednak liczba rolników ubogich, którzy stracili swe mienie – oni też widzą swoją szansę w walce z nobilami.
– Takoż warstwy rzemieślnicze i kupieckie – stoi to nisko, arystokratyczny porządek to głównie rolnictwo, rzemiosło się nie godzi przyzwoitemu Rzymianinowi, Etruskowie i obcy to przynoszą.
- raczej chętnie przyjmowano przybyszów, choć ich pozycja niespecjalna, ale i tak mniej zależni od ar niż rolnicy rzymscy. Zdecydowane wystąpienia plebsu w okresie wczesnorepublikańskim można tłumaczyć tym, że jego „twarde jądro” wolne było od więzów ekonomicznych, społecznych, politycznych czy nawet moralnych – które zwykle łączyły ich z patr elitą.
Plebs nie jest na równi z klientami! Klienci – grupa głównie rolnicza. Granice nie były ostre, bo klienci po bezpotomnej śmierci pana mogli do plebsu. Przybyli plebejusze za to mogli niekiedy przez trwały związek z rodziną patrycjuszowską znaleźć miejsce w społ rzymskim. Plebejuszom udało się uformować wyraźnie wyodrębniony stan – klienci takiego nie utworzyli. - przede wszystkim osobiście silnie zależą od arystokracji. Klient więzami wierności złączonym, w zamian „ojcowska” opieka i oddanie do dyzpozycji kawałka gruntu – podobnie jak niewolnik po wyzwoleniu, nadal silny związek.
Patriarchalna forma niewolnictwa zasadniczo różni się od niewolnictwa schyłku republiki czy cesarstwa.
Niewolnik – własność swego pana, bez praw osobistych, przedmiot do kupienia, „manicipium” - własność, niżej ceniony niż ludzie wolni (prawo XII Tablic).
Jednocześnie w rodzinie jego pozycja się nie wyróżnia, wiedzie normalne życie rodzinne, może mieć osobisty kontakt z pater familias, któremu podlega na równi z żoną, dziećmi i majątkiem.
Sługa domu, rolnik czy pastuch. Pracuje wspólnie z wolnymi członkami rodziny. Jeszcze Katon zapewniał że posiłki jadał razem z czeladzią i wespół ze sługą posiłki gotował.
Istota niewolnictwa w tej formie: pomnożenie siły roboczej rodziny w gospodarstwie domowym i na roli czy rzemieślnictwie. Szczególnie od schyłku V wieku, bo większe majątki wskutek ekspansji. Plus chęć prestiżu i umocnienia pozycji dzięki dużej rzeszy klientów, a najłatwiej ich pozyskać z wyzwoleńców.
Po IV wiek pne 2 formy popadania w niewolę najpowszechniejsze:
• odkupienie od zubożałego ojca rodziny własnych synów jako niewolników – ojciec miał gwarantowaną możliwość wykupienia syna zgodnie z prawem XII tablic
• osobista odpowiedzialność za długi. - takoż 12tablic
w 385 roku znaczna część obywateli do tego zmuszona, gdy Galowie dwa lata wcześniej spustoszyli Rzym.
„Sprzysiężenia” niewolników należy traktować sceptycznie. Według Dionizjusza z H pierwsza powstało w 501 roku gdy Latynowie chcieli sprowadzić wygnanego króla, rok później król sam miał zainicjować spisek wolnych i niewolników przeciwko republice.
Liwiusz twierdzi, że w 460 roku Rzym musiał się uciec do pomocy z zewnątrz aby poradzić sobie ze zgrają rzymskich banitów i niewolników pod wodzą Appiusza Herodoniusza – Sabińczyka.
W 409 miało być kolejne.
Powtarzalny schemat: trudna dla Rzymu sytuacja – spisek niewolników i niektórych wolnych coby zająć Kapitol, uwolnić niewolnych, wymordować nobilów i zagarnąć ich majątki i kobiety. Spisek w porę odkryty i udaremniony. Relacje te na pewno pod wpływem wielkich powstań w okresie późnorepublikańskim. Jedynie akcja Appiusza w 460 bez wątpienia autentyczna, lecz wedle Dion z H jego zwolennikami nie byli zwykli niewolnicy, lecz „klienci i słudzy”. Oczywiście możliwe, że byli tam także niewolnicy.
ALE w walce między plebsem a patrycjuszami nie wystąpili jako żadna jednolita grupa społeczna. Dopóki niewolnicy stanowili integralną część rodziny rzymskiej, nie mieli możliwości ani powodu tworzyć takich grup.
WALKA STANÓW W OKRESIE WCZESNORZYMSKIM
Zasadnicza linia podziału – pomiędzy grupami wolnych obywateli Rzymu.
Arystokracja rodowo-ziemiańska – obywatele o ograniczonych prawach politycznych, spośród których wielu w ciężkiej sytuacji materialnej.
Pierwsza faza – V wiek i pierwsze 30 lat IV wieku – plebs przekształcił się w odrębny stan i przeforsował utworzenie państwa dwustanowego
Druga faza – od lat 60tych IV wieku do początku III wieku – ugoda pomiędzy grupą czołowych plebejuszy a patrycjuszami – formuje się nowa elita. - nowa struktura społeczna, koniec archaicznego porządku.
Przyczyny konfliktu sięgają korzeniami aż VI wieku.
– wyzysk ekonomiczny i ucisk polityczny
– postępujące od VI wieku wewnętrzne rozwarstwienie się plebsu -> zaostrzenie napięć między patrycjuszami a zwykłymi obywatelami, w konsekwencji niższe warstwy wypowiadają wojnę arystokracji
Pewnej grupie rzemieślników udało się wykorzystać sytuację ekonomicznej prosperity Miasta (odrobinę tylko zależni od rodzin patr) aby zgromadzić majątek – rynsztunek wojenny i przedmioty użytkowe. W tym samym czasie inne grupy tracą majątki i się zadłużają – drobni rolnicy. Nie byli już w stanie sami się wyżywić.
Toteż cele obu tych grup krańcowo różne, bo różne położenie.
1) zamożni chcą – współdecydowania o sprawach politycznych, dopuszczenia do urzędów, równe z patrycjusz prawa w senacie, zgody na małżenstwa między aryst i nie-aryst.
2) Ubodzy – poprawienia sytuacji ekonomicznej i pozycji społecznej poprzez rozwiązanie kwestii długów i odpowiedni udział w gruntach publicznych (ager publicus)
Szansą jest sprzymierzenie tych dwóch grup, wspólna walka w celu zorganizowania reform. Szansa ta pojawiła się dopiero po upadku monarchii – nowa sytuacja zewnętrzna i taktyka prowadzenia wojen. Miasto traci protektorat etruski i ciągłe zagrożenie ze strony Etrusków, Ekwów, Wolsków.
Strategia strajku polityczno-militarnego (secessio) lub też groźba takiego strajku w latach 494 i 449 zmusiła arystokrację do pójścia na ustępstwa w sprawach wewnętrznych. Tym bardziej, że od przełomu VI i V wieku rośnie znaczenie piechoty, rekrutowanej z plebsu. Przeciwko warowniom i plemionom górskim jazda nie działa. Wzrost siły militarnej plebsu – rośnie samoświadomość polityczna oraz aktywność Szczególnie hoplici. Formacje te wystawiane przez bogatych plebejuszy, toteż ich ambicje polityczne najbardziej dochodzą do głosu.
1 krok i wielki sukces plebsu – własne instytucje=zorganizowanie się w celu samoobrony i prowadzenia walki politycznej, a następnie zespolenia się w oddzielny stan przeciwko arystokracji.
494 – pierwsza secesja plebejska i wprowadzenie trybuna ludowego (tradycja) – datę tę potwierdza w przybliżeniu data założenia przez plebejuszy pierwszej świątyni – 493 na Awentynie świątynia bogini Ceres – zawsze i wyłącznie w kulcie plebejskim czczona. Czyli plebs jednoczy się w gminie sakralnej.
– mógł uzyskać prawne usankcjonowanie swego zespolenia tylko gdy odwołał się do opieki bóstw
– naśladownictwo założenia świątyni Jowisza na Kapitolu – religijne centrum patrycjuszowskiego miasta (ok 507 roku) – podkreśla niezależność gminy plebejskiej. Chcą tworzyć „państwo w państwie” - własne zgormadzenie *cocnilia plebis) alternatywne do komicji kurulnych i uchwały podejmują (plebiscitia). Wybierali Edylów - „zarządzający świątynią” i trybunów ludowych (pocz 2, od połowy V wieku -10). Święta przysięga (lex sacrata) ustanawia ich nietykalność, mają bronić plebsu (ius auxilii) przed samowolą magistratur patr. Przeforsowano prawo ingerowania trybunów w postępowanie prow przez patr mag przeciwko plebejuszowi (ius intercedendi), takoż później prawo weta wobec rozporządzeń urzędników i uchwał senatu. Nie uznane zostały przez patr jako państwowe, ale wpływ miały znaczny
2 – wymuszenie przeprowadzenie podziału ludu na tribus w oparciu o korzystniejsze kryterium, czyli też reorganizacja zgromadzenia. Prawdopodobnie zbiegło się to z ustanowieniem trybuna ludowego.
Powstają tribus treyrorialne. 4 a nich (Suburana, Palatina, Esquilina, Collina) odpowiadały jako tribus miejskie 4 okręgom Rzymu. W V wieku doszło do nich 16 tribus wiejskich. Zakończenie w 241 roku – stanęło na 35 tribus.
3 – 451 lub 450 rok. Kodyfikacja prawa rzymskiego w formie Prawa XII Tablic (leges duodecim tabularum) – spisanie prawa obowiązującego. Nie ma tam nic pozytywnego dla plebejuszy, małżeństwa nadal zabraniane, niewola za długi podtrzymana itd. Ale już można się na nie powoływać, zapewniono ochronę prawną ubogim i słabym (na sąd mógł być powołany każdy obywatel i każdemu przysługiwał obrońca – vindex).
Kryterium majątkowe przynależności do grup – posiadacze i proletarii („mający tylko dzieci”) - bogatych plebejuszy nie można już było zaliczać od tej pory po prostu do gminu. Ich bogactwo gwarantowało im poważanie i wpływy.
4 – nowy podział na klasy majątkowe. Ustrój timokratyczny, przypisywany tradycyjnie Serwiuszowi Tulliuszowi – niskie pochodzenie, wymarzony wzorzec reformatora. Ale na pewno została wprowadzona dopiero po 450 roku. Zbiegła się w czasie prawdopodobnie z ustanowieniem urzędu cenzora (443).
Majątek określano za pomocą tzw reformy serwiańskiej – na podstawie rynsztunku wojennego na jaki mogli sobie pozwolić.
– ekwici ponad supra classem – podzieleni na 18 centurii
– klasa pierwsza – 80 centurii ciężkozbrojnej piechoty – hełm, tarcza, pancerz, nagolenniki, oszczep, włócznia, miecz – trzon wojska
– 2, 3 i 4 (po 20 centurii) – coraz niżej. 2 – jak 1 tylko bez pancerza i tarcza podłużna i mniejsza; 3 – bez tarczy i nagolenników – tylko hełm i broń do ataku; 4 – tylko włócznie i oszczepy.
– Klasa 5 – 30 centurii – proce
– 2 centurie fabri (od machin wojennych) – podporządkowani klasie 1
– 2 centurie muzyków (podp. 5)
– nieuzbrojeni – 1 centuria. Mogą być łącznikami i zawiadowcami
Znowu staje się to podstawą organizacji zgromadzenia ludowego. Każda centuria ma 1 głos. Członkowie ekwitów i klsy 1 mieli możliwość przegłosowania reszty (98-95). Uprzywilejowanie majętnych kosztem ubogich. Raczej gruntuje różnice niż zaciera. Az po lata 30te IV wieku tak funkcjonuje.
W 445 albo później zniesiono zakaz małżeństw.
2. Od początków ekspansji do II wojny punickiej
Przełom V i IV wieku – Rzym to nadal bardzo archaiczne miasto-państwo. Ale już początek nowej epoki społecznego rozwoju.
• gmin przekształca się w odrębny stan a jego samoświadomość rośnie, ma już na swoim koncie szereg zdobyczy politycznych
• zróżnicowanie stosunków własnościowych – rozwarstwienie społeczne – naruszony model opozycji arystokracja-gmin: 3 grupy spośród plebsu:
• * bogaci właściciele ziemscy/rzemieślnicy/kupcy
* ubodzy rolnicy
* całkowicie bezmajętni proletariusze
426 – Rzym podbija miasto Fidenae
396 – Vea /Weja
Rzym powiększa obszar swojego panowania. W wewnętrznym konflikcie zależy plebejuszom już nie na pogłębieniu odrębności od arystokracji, lecz na ugodzie (szczególnie bogatsze warstwy)
– zarówno arystokracja jak i wszystkie grupy plebejskie zainteresowane w dalszej ekspansji – zlikwidowanie biedy (biedni) i pomnożenie bogactwa (bogaci)
Pierwsze dziesięciolecia IV wieku – przyśpieszenie procesu historycznego:
– gruntowna przemiana struktury społecznej państwa rzymskiego
1) Krótko po roku 400 dochodzi do gwałtownego zaostrzenia konfliktów społecznych. Przyrost naturalny wzrasta – gwałtownie zwiększa się liczba bezrolnych. Przygnębienie ich wzrasta, bo podbite ziemie włączone w dziedzictwo bogatych a nie rozdzielone między nich.
2) Główny udział w zwycięstwach miała plebejska piechota ciężkozbrojna, wystawiona przez plebejuszy bogatych, stąd domagali się większych wpływów politycznych
3) zaostrzenie jeszcze po roku 387 – najazd Galów, spustoszenie miasta, wiele rodzin traci majątki i popada w niewolę za długi. Jednocześnie – zachwiany ustrój państwowy oparty na władzy patrycjatu. Jedyny wyjście to rewolucja albo zmiany gwałtowne.
Wedle tradycji dwukrotne próby obalenia siłą porządku społecznego przez masy – 385 i 375. Ale konsensus, bo to takoż z interesem plebejuszy niezgodne. Dochodzi do znaczenia ta część patrycjatu, która skłonna zawrzeć kompromis.
Najważniejsza reforma – rok 367 ...
ihuw