Sztuka wczesnochrześcijańska powstała na skutek specyficznych przemian towarzyszących powstaniu, rozwojowi i upadkowi cesarstwa rzymskiego. Powstanie chrześcijaństwa w I w n.e. nie od razu znalazło swój wyraz w dziedzinach sztuki. Najstarsze zabytki sztuki chrześcijańskiej pochodzą przede wszystkim z III w n.e. Od tego czasu ilość ich szybko wzrasta.
Zasadniczy przełom w dziejach nowej religii i nowej sztuki zaczął się po wydaniu w 313 roku Edyktu Mediolańskiego (cesarz Konstantyn), który przyznawał chrześcijanom swobodę wyznania. Konsekwencją dalszego szybkiego rozwoju stało się uznanie chrześcijaństwa w 380 roku za religię państwową (cesarz Teodozjusz Wielki). Następstwem tych wydarzeń był w I i V wieku wielki rozkwit chrześcijańskiej architektury sakralnej, rzeźby i malarstwa.
Sztuka wczesnochrześcijańska objęła swoim zasięgiem pobrzeże Morza Śródziemnego – zachodnie wybrzeża półwyspu Arabskiego (Palestyna, Jordania, Syria), północne wybrzeże Afryki (Egipt, Tunezja), południowe półwyspu Iberyjskiego (Hiszpania, Francja), półwysep Apeniński (Włochy – z dwoma głównymi ośrodkami Rzymem i Neapolem), oraz Grecję, Azję Mniejszą (Turcja), Bliski Wschód (Irak) i południowo zachodnią Azję (Iran).
Dzieje sztuki wczesnochrześcijańskiej dzielimy na dwa podokresy;
1. sztuka III wieku do roku 313
Należy pamiętać, że wyrosła ona na podłożu sztuki antycznej, i przynajmniej na początku posługuje się repertuarem formalnym sztuki antycznej, nadając mu nowe zgodne z ideą chrystianizmu treści, stopniowo przekształcając również formę.
Największą część obiektów związanych z działalnością pierwszych chrześcijan stanowią dekoracje podziemnych cmentarzy – katakumb. Stwierdzono jednak (w oparciu o teksty źródłowe – edykty Dioklecjana z 302 i 304 roku, zniszczenie świątyni w Bityni – Laktancjusza), że pomimo prześladowań istniały już wtedy budowle kościelne związane z obrządkiem chrześcijańskim.
W tej najdawniejszej epoce wspólnoty wiernych użytkowały do liturgii niewielkie budynki, z reguły o charakterze prywatnym. Nie wyróżniały się one na zewnątrz spośród pozostałej miejskiej zabudowy i podzieliły los zwykłych, mieszkalnych siedzib (przebudowywanych lub zastępowanych innymi). Istnienie tego typu budowli potwierdziło odkrycie w 1934 roku tzw. „domu kościoła” w Dura Europos (pustynna granica pomiędzy Syrią i Irakiem). Budynek ten jest datowany na lata 232 – 256. Było to niewielkie pomieszczenie prostokątne z płaskim sufitem i sklepioną kolebkowo wnęką z dwiema przyściennymi niszami wspartymi na kolumnach pozbawionych kapiteli, połączonych arkadą. Pod niszą mieściła się prostokątna sadzawka baptyzmalna. Budynek ten reprezentuje typ tzw. DOMUS ECOLESIAE, w którym funkcje kultowe łączyły się jedynie z wyposażeniem wnętrza. Dopiero w IV wieku na miejscu takich budowli stanęły wielkie bazyliki.
Najliczniejsze zabytki sztuki wczesnochrześcijańskiej to malowidła z katakumb. Rzymskie rodziny posiadały wydzielone, poza obrębem murów miejskich tereny, gdzie budowano mauzolea i hypogea (pomieszczenia podziemne, niekiedy wystające ponad poziom gruntu służące do celów sepulkralnych). Początkowo rodziny pogańskie godziły się chować ciała chrześcijan w swoich grobach.. Są to: Katakumby Kaliksta (mieszczące prochy papieży męczenników z III w),
śś. Agnieszki i Pryscylli (przy Via Nomentana), św. Domicylli ( Via delle Sette Chiese).
Składają się one z wejścia, przedsionka, systemu korytarzy prowadzących do mniejszych i większych pomieszczeń tzw. cubiculi. Oprócz pogrzebów jedynymi obrządkami o charakterze kultowym jakie miały miejsce w katakumbach były MEMORIAE (uroczyste zebranie połączone z posiłkiem w rocznicę śmierci – zwyczaj pogański przejęty przez chrześcijan).
Malowidła katakumb stanowią pierwszy rozdział w historii chrześcijańskiego malarstwa ściennego. Na pierwszy rzut oka religijny charakter tych malowideł jest trudny do odczytania. Stylistycznie freski te naśladują manierę tzw. IV stylu pompejańskiego (płaszczyzna ściany uzyskuje ramowe podziały wąskimi listwami, w polach pomiędzy nimi umieszczane są swobodnie drobne sceny figuralne, całość wzbogaca delikatna dekoracja roślinna nadająca całości wnętrza pozór kwietnej altany). Chrześcijanie dorzucają tu symbole swojej wiary takie jak np. gołąb, ryba, winne grono, rybak, gałązka palmowa, paw, statek, lira, kotwica. Wśród motywów figuralnych najczęściej pojawia się:
Ø dobry pasterz – młody mężczyzna wśród stada owiec lub trzymający jagnię na ramionach
Ø postacie orantów i orantek (ustawionych do patrzącego frontalnie)
Ø wątki biblijne łączące się symboliką z chrztem, eucharystią, zbawieniem (chrzest w Jordanie, cud na jeziorze Genezaret, cudowne rozmnożenie chleba i ryb, gody w Kanie Galilejskiej, wskrzeszenie Łazarza, historia Jonasza itd.)
Chrześcijanie zainteresowani przede wszystkim zbawieniem duszy po śmierci ciała nie wprowadzili do malarstwa katakumbowego takiego bogactwa tematyki pełni życia, tak charakterystycznej dla malarstwa antycznego. Wyraźne różnice zachodziły również pod względem formalnym i stylistycznym. Dekoracje chrześcijańskie proste w formie , dość szkicowe, malowane szeroką i niedbałą plamą nie mogły się równać z mistrzowskimi dziełami malarstwa antycznego.
Malarstwo katakumbowe jest charakterystyczne przede wszystkim dla Rzymu, mimo iż odkryte zostały inne skupiska katakumb (Neapol, Sycylia) To Rzym stanowił w III i IV wieku centrum owego malarstwa. Dekoracje malarskie katakumb pozostawały często w związku płaskorzeźbami na przednich ścianach sarkofagów ustawianych w galeriach i cubiculach.
Początki chrześcijańskiego malarstwa sięgają przełomu II i III wieku, ale datowanie najstarszych zabytków nie jest dość precyzyjne i być może niektóre z nich pochodzą z ostatniej ćwierci II wieku. Prawdziwy rozwój podziemnych cmentarzy i malarstwa katakumbowego przypada na IV wiek.
Ø Katakumby Pryscylli – cubiculum Velatio – na plafonie cubiculum przedstawiony został Hermes Krioforos – zgodnie z symboliką chrześcijańską „Dobry Pasterz”.
Ø Katakumby Pryscylli – postacie orantów i orantek, linearny rysunek został wypełniony płaskimi plamami o ubogiej kolorystyce, widoczny jest schematyzm w przedstawieniu postaci
Wiek III jest okresem znaczącego rozwoju malarstwa:
Ø Katakumby Kaliksta – w hypogeum Lucyny i cubiculach Sakramentów znajdują się sceny ze Starego Testamentu obramowane liniami dzielącymi ściany (Daniel w jaskini lwów, cykl ukazujący historię Jonasza, Dobry pasterz)
Około połowy III wieku sztuka chrześcijańska zmierza ku formom bardziej klasycznym:
Ø Grobowiec Aureliuszów – głowy apostołów datowane w przybliżeniu na 240 rok, charakteryzują się finezyjnym rysunkiem
Ø Katakumby Pryscylii – cubiculum Velatio , orantka
Ø Katakumby Kaliksta – cubiculum pięciorga świętych – plastyczny modelunek
Ten styl utrzyma się do końca IV wieku, lecz w drugiej połowie IV wieku pojawią się nowe nurty np. tzw. „styl piękny”.
Ø Katakumby przy Via Latina – występują w nich na przemian cubicula z malowidłami o tematyce chrześcijańskiej i pogańskiej (personifikacja ziemi karmicielki, Herkules zabijający hydrę)
Typowe dla drugiej połowy IV wieku są rozmaite cykle narracyjne, zwłaszcza przedstawiające historię narodu wybranego, a nieco później związane z kultem męczenników.
Ø Malowidła w katakumbach Domitylli – cubiculum Petronelli
Ø Katakumby Kaliksta – wizerunek Mojżesza
Pod koniec stulecia pojawiają się tematy triumfalne stosowane również w późniejszym malarstwie monumentalnym i w mozaice. Są to np. traditio legis (przekazanie praw ilustrujące apostolską tradycję Kościoła), traditio clavis (Chrystus wręczający klucze
św.Piotrowi), tronujący zwycięski Chrystus w otoczeniu apostołów i Baranka Mistycznego.
Ø Katakumby Piotra i Marcelina – krypta świętych – Chrystus tronujący z apostołami i Barankiem Mistycznym
Korzystając z mecenatu dworu cesarskiego malarstwo chrześcijańskie w IV i V wieku przeżywa okres wyjątkowego rozwoju. Ważną dziedziną malarstwa były wielobarwne mozaiki (ich źródła sięgają pogańskich dekoracji posadzkowych wykonywanych w III i na pocz. IV w na zlecenie dworu cesarskiego – villa Piazza Armerina na Sycylii). Jedną z najstarszych mozaik chrześcijańskich jest:
Ø dekoracja grobowca Juliuszów, datowana na poł. III w. – Chrystus słońce w kwadrydze, Jonasz wrzucony do morza, rybak i pasterz z owieczką (widoczne są w tych dekoracjach ścisłe związki z malarstwem katakumbowym)
Za panowania Konstantyna do mozaik coraz częściej przenikają elementy chrześcijańskie.
Ø Mauzoleum Centcelles – mozaika na kopule – obok scen myśliwskich tematy zaczerpnięte z Biblii
Ø Mauzoleum Konstancji (dziś kościół Santa Constanca) – widoczna przedchrześcijańska tradycja, wykorzystane zostały motywy: krzyża, kwiatów, rombów, putta. Nieco później w dwóch małych niszach wykonano sceny: traditio legis i traditio clavis
W drugiej połowie IV wieku pojawiają się w mozaikach tematy historyczne
Ø Kościół San Lorenzo – kaplica św. Akwilina – Chrystus nauczyciel pomiędzy apostołami.
W końcu IV wieku pojawia się temat –triumfu krzyża
Ø Baptysterium San Giovani in Fonte – ośmiu apostołów zwierzęta nad nimi góruje na rozgwieżdżonym niebie olbrzymi triumfalny krzyż będący zarazem monogramem Chrystusa z apokaliptycznymi literami Α i Ω., cztery apokaliptyczne
Ø Kościół Santa Pudenziana – triumfujący, tronujący Chrystus, dwie personifikacje Kościoła wywodzącego się z Żydów i pogan. W tle znajduje się pejzaż z elementami architektury. Ponad całością góruje olbrzymi krzyż inkrustowany drogimi kamieniami.którego otaczają
Ø KościółSanta Maria Maggiore – dwa wielkie cykle historyczne,pierwszy to sceny 2 życia Marii i dzieciństwa Chrystusa). Dekoracje te od strony plastycznej nawiązują do malarstwa katakumbowego przy Via Latina. Wszystkie przedstawienia są hieratyczne i pełne symboli. Drugi cykl umieszczony w nawie głównej zawiera sceny ze Starego Testamentu. Odznaczają się one bardzo plastyczną formą i wyjątkowo piękną kolorystyką.
Dalszy rozwój malarstwa ściennego możemy śledzić na przykładach dekoracji kościołów Rawenny:
Ø Mauzoleum Galli Placydi – wnętrze całkowicie pokryte mozaikami, elementy figuralne współgrają z motywami roślinnymi i geometrycznymi. W lunecie okna – dobry pasterz (styl nawiązujący do sztuki hellenistycznej), na przeciwległym polu św. Wawrzyniec, na czterech ścianach pod centralną kopuła ośmiu apostołów
Ø Baptysterium Ortodoksów – poł V w. Zastosowano podział na trzy strefy: 1– chrzest Chrystusa, 2 – apostołowie ofiarujący Chrystusowi korony swojego męczeństwa, 3 – pas dekoracji o motywach architektonicznych: trony i ołtarze z rozłożonymi świętymi księgami
Konstantyn potem jego następcy a także biskupi byli fundatorami licznych budowli sakralnych, wśród których przeważały budowle o strukturze bazylikowej. Obok podłużnych bazylik występowały budowle na planie centralnym – martyria (kościoły upamiętniające świętych męczenników), mauzolea i baptysteria.
Gwałtowny rozwój architektury chrześcijańskiej w I połowie IV wieku związany był z inspirującą rolą rodu cesarskiego. W pierwszym okresie nie zdążyły się jeszcze ukształtować określone typy kościołów. Nastąpiło top dopiero w II poł. IV wieku. W tym czasie ważną rolę w rozwoju architektury zacznie odgrywać Mediolan (od 353 do pocz. V wieku siedziba dworu cesarskiego). Świątyni chrześcijańskiej bardzo szybko nadano nazwę BAZYLIKI. Określenie to wywodzi się z kultury hellenistycznej – basileus – grec. Król – królewska godność Chrystusa. Były to budowle o trzech lub pięciu nawach, z których środkowa jest wyższa i oświetlona przez wysoko umieszczone okna. Na terenie Rzymu mamy liczne przykłady świątyń chrześcijańskich, które powstały w wyniku zaadoptowania pomieszczeń o pierwotnie świeckim a nawet pogańskim charakterze.
Ø Titulus Bizansa – kościół umieszczony w domu prywatnym
Ø Kościół Santa Croce in Gerusalemme – w cesarskim pałacu Sessorium
Ø Bazylika Santa Pudenziana – w termach Nowacjana
Wznoszone w IV wieku rzymskie bazyliki miały zwykle pięć lub trzy nawy, absydę na zakończeniu nawy głównej, przykryte były wewnątrz odkrytą więźbą dachową. Nie występowały w nich sklepienia tak charakterystyczne dla monumentalnej architektury pogańskiej, z owej architektury przejęły podział wnętrza na nawy za pomocą długich kolumnad. Należy pamiętać, że świątynia pogańska prezentowała wyznawcom bogato zdobione elewacje zewnętrzne, do wnętrza mieli dostęp tylko kapłani. Bazylika starochrześcijańska nie dba o stronę zewnętrzną, elewacje są nieefektowne i pozbawione ozdób; służy ona nowym zadaniom stąd proste i logiczne rozplanowanie budynku. Partia wejściowa była rozbudowana wzorem antycznego domu mieszkalnego (prostokątne atrium otoczone kolumnadą z fontanną pośrodku oraz tzw. narteks). Niekiedy rzut bazyliki staje się bardziej skomplikowany i chrześcijański zarazem (wprowadzenie transeptu – forma krzyża łacińskiego). Największe skupisko starochrześcijańskich bazylik znajdowało się w Rzymie. Zaliczają się do nich przede wszystkim kościoły fundacji Konstantyna:
Ø Bazylika św. Jana na Lateranie – pięcionawowa, wygląd pierwotnej bazyliki znany jest dzięki dawnym rysunkom i wykopaliskom
Drugą grupę tworzą bazyliki rzymskie z końca IV i początku V w., które powtarzając charakterystyczny dla pierwszej połowy IV w. układ planu
Ø San Paoli fuori le mura (św. Pawła za murami ) – fundacja Teodozjusza, 385r
Ø Santa Sabina – posiada jedno z lepiej zachowanych wnętrz wczesnochrześcijańskich, budowana w latach 422 - 430
Ø Santa Maria Maggiore – budowana w latach 430 – 440
Ø Bazylika św. Piotra na Watykanie – stanie się architektonicznym wzorem dla wielu późniejszych świątyń aż po epokę średniowiecza, ostatecznie jej budowę ukończono w 390 r.
Oprócz bazyliki na planie podłużnym stosuje się w mniejszej skali plany centralne: koło, sześcio- lub ośmiobok, krzyż grecki. Występują również swoiste kombinacje tych rzutów: krzyż grecki wpisany w kwadrat, tetrakoncha – czwórliść. Budynki centralne miały różnorodne przeznaczenie, wznoszono je dla pomieszczenia baptysteriów, bądź jako pomieszczenia kommemoratywne (martyria).
Ø Mauzoleum Konstancji w Rzymie – 337 – 350 , na planie koła
Ø Mauzoleum Galli Placydii w Rawennie – 450, na planie krzyża greckiego
Na temat rzeźby pełnej wiemy bardzo niewiele. Dziś nie uważa się za samodzielne niewielkich, wolnostojących posążków Dobrego Pasterza. Jak się wydaje były one wyłącznie podnóżkami sprzętów liturgicznych. Inne rzeźby korzystały z form antycznych jak np.
Ø Nauczający Chrystus – nawiązuje do przedstawień dawnych filozofów i lektorów. Jest to postać ubrana w togę z przerzuconym przez ramię płaszczem. W lewej dłoni trzyma zwój. Zwyczajem rzymskich urzędników zasiada na krześle. Może symbolizować prawdę i dobrą nowinę, lecz czyni to jeszcze na sposób antyczny.
Ø Figurka Jonasza – III w. – marmur
Ø Dobry Pasterz – III w. – marmur
W płaskorzeźbie starochrześcijańskiej na pierwszym miejscu znajdują się sarkofagi. Zgodnie z tradycją antyczną przednie ściany i boki sarkofagów zdobione były dekoracją płaskorzeźbioną. Podobnie jak w malarstwie tak i tutaj obyczaj, technika i forma pozostają antyczne, zmianom poddana zostaje jedynie treść i tematyka, dekoracji przede wszystkim figuralnej. O ile w ciągu IV wieku malarstwo katakumbowe zanika, o tyle rzeźbione sarkofagi będą towarzyszyć sztuce starochrześcijańskiej aż do końca jej istnienia. Wraz z nią ulegną przemianom, tym bardziej zrozumiałym, że obok Italii ośrodkami produkcji sarkofagów były także: Aleksandria, Arles (Francja) oraz tereny Azji Mniejszej.
W IV wieku najczęściej stosowanym tematem w dekoracji sarkofagów jest :
Ø Chrystus jako nauczyciel między apostołami (jest to przedstawienie wywodzące się z wyobrażeń filozofów i lektorów w sztuce antycznej)
Ø traditio legis
W tym czasie sposób przedstawiania oblicza Chrystusa (oblicze młode, piękne pozbawione zarostu) bardziej przypomina wizerunek Apollina niż zbawcy świata chrześcijańskiego. Rodząca się ikonografia chrześcijańska bardzo często korzystała z antycznych schematów kompozycyjnych, co ma obecnie wpływ na jednoznaczne odczytanie tematu danego przedstawienia:
Ø stworzenie człowieka przez Boga pod trzema postaciami – mit o tytanie Prometeuszu, który w obecności Minerwy i Lachesis lepi z gliny figurkę ludzką
Ø Dobry Pasterz – bardzo popularny temat nagrobny w sztuce hellenistycznej ukazujący Hermesa Krioforosa (czasem służył jako symbol jednej z pór roku)
Jednocześnie obok tych tematów pojawiają się pierwsze sarkofagi dekorowane cyklami ilustrującymi Dzieje Pasji czy dzieciństwo Chrystusa. Często pojawiają się postacie orantek i orantów. Z tego okresu pochodzą między innymi:
Ø Sarkofag z kościoła Santa Maria Antiqa w Rzymie
Ø Sarkofag odnaleziony przy Via Salaria
Dekoracje tych sarkofagów charakteryzuje swobodna kompozycja i pejzażowe tło (w epoce Konstantyna poszczególne elementy na ścianach sarkofagów ułożą się w ciągły fryz).
Tematyka chrześcijańska coraz bardziej się rozwija, pojawiają się nowe wątki. Zdarza się, że sceny ze Starego Testamentu przeplatają się ze scenami z Ewangelii (przedstawiania cudów dokonywanych przez Chrystusa) dopełniając w ten sposób obszerny temat historii Zbawienia. Niekiedy w środku fryzu, w muszli lub w laurowym wieńcu widnieje portret zmarłego wyobrażonego w popiersiu tzw. imago clipeata.
Ø Sarkofag dwóch braci datowany na połowę IV w.
Istniał również typ sarkofagu o gładkiej ścianie czołowej ze schematycznym programem ikonograficznym zredukowanym do ścian bocznych.
W efekcie ewolucji dekoracji sarkofagów pojawia się tak zwany „styl impresjonistyczny”. Jest on bardzo bliski dekoracjom zdobiącym Łuk Konstantyna. ...
sylvia112